Morgunblaðið - 17.05.1992, Blaðsíða 16

Morgunblaðið - 17.05.1992, Blaðsíða 16
16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAI 1992 flóttamanns? Ég hreyfði mig í und- arlegum stellingum hjartarins sem aldrei veit ró á meðan rándýrið gengur um skóginn. Ég var hljóður og hlustaði á skóginn nákvæmar en nokkru sinni og hvert þrusk gat kallað á átök upp á líf mitt. Dauða minn hélt ég að ég gæti átt við Guð einan, eitthvað sem við gætum orð- ið ásáttir um einn góðan veðurdag. Nú höfðu aðrir tekið það að sér, þeir höfðu eignað sér forgangsrétt- inn að beinum mínum, þeir höfðu strákinn og nú vildu þeir mig. Ég var ei lengur á sælureit bernskunn- ar. Ég var Ivica á flótta undan dauðanum og leitaði raddar sem gæti leiðbeint mér um nýtt land þar sem rándýrin þyrsti í hjartarblóð, mitt blóð. Það liðu þijár nætur þar til ég laumaðist fyrst til foreldra minna. Faðir minri var illa á sig kominn eftir barsmíðar tsjetnikanna og inn- búið var meira og minna mölbrotið. Læknirinn taldi að hann yrði göngu- fær eftir hálfan mánuð eða svo. Við ræddum dágóða stund um hvað tæki við. Foreldrar mínir vildu hvergi fara en þau ætluðu að finna strokuleið fyrir mig til Sisak. Ég útskýrði fyrir þeim að ég gæti ekki yfirgefið þau. Þau hvöttu mig samt til að fara en við vissum öll að það yrði erfitt. Allur bærinn vissi um útlegð mína. Móðir mín sagði að bæjarbúarnir kæmu ekki lengur í heimsókn. Við urðum að þrauka og kannski blessaðist alitsaman, kannski ekki. Daglega óx hreiður hins illa, víglínan færðist lengra og lengra norður. Það heyrðust skot- drunur fyrir utan og án þess að hika hljóp ég út úr húsinu, minnug- ur þess að rándýrin þyrsti í hjartar- blóð og senn var ég í iautinni, hult- ur um stund. Dvölin í skóginum var full af hljóðum, minningum og hugsunum, ég gat heyrt krakkana hrópa nöfn okkar Ivo og ég gat séð fyrir mér sposkan svip hans þar sem hann lá í berjalautinni og sleikti sólina. Ég hugsaði um okkur Mirnu, hugsaði um börnin, hugsaði um leikina í skóginum, hugsaði um Guð og rétt- lætið, ég var alltaf að hugsa. Oft- ast hugsaði ég um Mirnu og börn- in. Þau voru í góðum höndum hjá systur minni og báðu fyrir mér. Stundum fannst mér eins og augu skógarins gerðu það líka. Var ég orðinn vitlaus eða var það samúð sem ég las út úr þessum augum. Ég læt því ósvarað. Ég lærði að greina í sundur hljóðin í skóginum, vissi að ámátlegt baul tindilfætlunn- ar táknaði öryggi skógarbúa, en ráðvillt hlaup hérans vissu á óvænt- an gest. Ég laumaðist oft heim að nætur- iagi og sótti þangað vistir, pabbi var að ná sér og talaði um að útbúa góðan felustað fyrir mig svo ég þyrfti ekki að dvelja veturinn úti í skóginum. Um miðjan október segir hann mér að hann sé byijaður að grafa undir eldhúsgólfinu og brátt gæti ég flutt í þessa holu og búið hjá þeim. Það var áhættusamt en varla lifði ég veturinn af í skógin- um. Eitthvað varð til bragðs að taka og því varð að ráði okkar að ég flyttist heim um leið og felustað- urinn yrði tilbúinn. Um þetta leyti, þ.e. í október, geisa harðar árásir víðast hvar um alla Króatíu. Þriðj- ungur landsins var fallinn í hendur sambandshersins og bræður snérust gegn bræðrum. Þeir sem voru eitt sinn vinir gátu með engum hætti treyst því að svo ætti við lengur. Nágrannar gættu þess að loka hlið- um sínum og hurðum vendilega. Hvergi mátti gysa innundir hlýja, viðkvæmni eða kærleikur. íjóðir áttu í stríði, voru fjandmenn, án þess að það yrði útskýrt neitt frek- ar. Hvers vegna hafði Ivo ekki haft samband við foreldra mína? Ég kynntist honum í æsku sem einlægum og vönduðum dreng, frekar viðkvæmur og umkomulaus þegar á móti blés en annars gaman- samur á hijúfu yfirborðinu. Kvöldið þegar hann kom til mín og sagði mér að flýja, vissi ég að hann lagði líf sitt í hættu. Hvernig tækju serbn- eskir bræður hans þessari uppljóstr- UNGVERJALAND Vukovar. VOJODINA BELGRAD S E R B í A KOSOVO aV^ L MAKEDÓNÍA Yfirlitskortið til vinstri sýnir rikjaskipan fyrrum Júgóslavíu. Rauðleitu svæðin í Króatíu hafa verið hernumin af tsjetnikum og sambandshernum. Á stækkaða kortinu til hægri sést sögusvið greinarinnar. Ivi'ca bjó í Kostajnica sem liggur við landamæri Króatíu og Bosníu-Herzegóvínu. un um fyrirætlan þeirra? Ég hafði leitt hugann að því og stundum óttaðist ég að eitthvað illt myndi henda hann. Eitthvað sem hann fengi í engu ráðið. Ég ver mig gegn þeirri hugsun að vilji eða ráð besta vinar mír.s Ivo hafi legið að baki aðförinni út í skóg, né heldur að sá Ivo sem birtist mér þar hafi átt nokkuð skylt við þann sem bjargaði lífi mínu nokkrum vikum fyrr. „Ég er að flýja“ Það var komið fram í enda októ- ber og fyrir ýmsa ókyrrð innra með mér ákvað ég að fresta ferðinni í föðurgarð þá nóttina. Fyrr um kvöldið heyrði ég hermenn ganga um skóginn og mér leist illa á að vera á ferli. Kuldinn var farinn að þrengja að mér og eitthvert næstu kvölda ætlaði ég að yfirgefa lautina fyrir fullt og allt og leita oní holu hjá mömmu og pabba. Til þess að verma mig og róa í senn hafði ég fyrir sið að afklæða mig og leggj- ast í heita uppsprettu og þar sem ég ligg í ilvolgu vatninu heyri ég hermenn aftur á ferli. Það var ekki um annað að ræða fyrir mig en að halda kyrru fyrir þartil þeir færu framhjá. Raddirnar berast nær og ég giska á að þeir séu fimm saman í hóp. Spennan magnast þegar ég sé ljósflökt uppi í tijágreinunum fyrir ofan lautina og skömmu síðar greini ég orðaskil sem greindu frá ferð þeirra í skóginn. Leið þeirra lá ekki um skóginn heldur-inn í hann til að ná í „helvítið, hann Ivica“. Það var annarleg rödd Ivos sem heyrðist segja: „Það er hérna sem hann felur sig.“ Ljósið beinist gegnum þykkt kjarrið og raddirnar bijóta sér leið inn í lautina. Það hvarflaði að mér að gefa mig fram þarsem besti vinur minn var kominn en ég dokaði við og Iá enn í vatn- inu. Þá sé ég mennina standa með alvæpni og greini rödd þess sem myrti son minn og félagi hans seg- ir: „Hvar er helvítið?" Nú standa þeir allir í lautinni og Ivo gengur reikulum skrefum að hellismunnan- um, greinilegt að hann er ölvaður og þeir allir meira og minna. „Gefðu þig fram, Ivica, þetta er búið,“ seg- ir hann og einhver segir: „Við skul- um drepa ykkur alla, helvítin ykk- ar.“ Þeir hafa raðað sér upp við hellismunnann og beina ljósinu inn í hann. Um sjö metra bakvið þá lá ég nakinn og stjarfur, reyndi að bæla niður hræðslukjökrið af ótta við að það gæti komið upp um mig. Næst sé ég einhvern kasta sprengju inn í hellinn og það kveður við óhugnanlegur hávaði, jörðin nötrar, dýrin taka á rás. Ég sprett upp úr vatninu og í eldglæringunni sem brýst út úr hellinum logar skógurinn upp. Þama stóð ég nakinn frammi fyrir aftökusveitinni sem hafði snú- ið sér undan eldblossanum. Ég man þau stríðsöskur sem yfirtóku dyn sprengjunnar þegar maðurinn sem þeir héldu loga í víti stóð kviknak- inn bakvið þá. Ég öskraði á andlitin sem öskruðu á mig. Ég var á stökki eins og villigöltur, öskraði og óð kjarrið, vitstola hjó ég mig áfram og fann að kúlurnar hröðuðu sér að líkama mínum. Það var aðeins eitt boð, einn skilningur sem hrísl- aðist um mig allan, því fyrr út úr kjarrinu og því fleiri tijábolir sem skildu á milli okkar, því færri kúlur ættu leið að mér. A móti vetrar- vindi rann ég í ofboði framhjá þús- und tijám, þartil engin hljóð heyrð- ust lengur að baki, ekkert más, engar stunur, öngvir hvellir, skot, né þytur kúlna, aðeins trumbuslátt- ur hjartans sem enn sló einhverstað- ar langt inní heitum og blóðugum líkama mínum. Það var jafn sannur skjálfti í líkama mínum og trénu sem ég hallaði mér upp að og vind- inum sem hallaði sér upp við tréð. Ég yfirgaf skóginn og fann skúr við jaðar bæjarins sem ég leitaði skjóls í á aðra nótt, gerði að sárum mínum, fann þar dulur sem ég gat klæðst og bjó mig undir að halda heim. Þar var allt á tjá og tundri. Þeir höfðu gert dauðaleit að mér í hús- inu nóttina sem þeir höfðu misst af mér í skóginum. Þeir ógnuðu foreldrum mínum og gáfu þeim til kynna að ef þau dirfðust að leyna mér yrðu þau drepin. Þeir höfðu ekki fundið felustaðinn undir eld- húsgólfinu og þar hélt ég til næstu vikurnar og beið þess að eitthvað gerðist. Fyrst af öllu beið ég eftir að stríðinu lyki en það gerðist ekki, þá beið ég eftir því að flýja til Sis- ak en það var nær ómögulegt. Síð- ast og ekki síst beið ég þess að deyja þegar tsjetnikarnir stormuðu um heimilið mitt, þannig að marr- aði í gólfinu fyrir ofan mig, beið þess að hleranum í gólfinu yrði svipt upp og ég fengi litið upp í birtuna af blossa byssunnar. Nei, þeir fundu mig ekki, spurðu um mig, svívirtu foreldra mína og hótuðu þeim, sögð- ust mundu koma aftur, en þeir fundu mig ekki. Ég lá oní þessari ljóslausu holu lungann úr hveijum degi, fann að hugsunin var orðin sljó, máttur minn fjaraði út. Mér fannst þetta líf sem ég teygði yfir- þyrmandi, foreldrar mínir voru í hættu út af mér, ógnin vék sér aldr- ei út fyrir garðshliðið, síðasta hugs- unin fyrir svefninn var óttaþrungin og einnig sú fyrsta sem ég vaknaði við. Faðir minn sagði mér frá presti í bænum Prijedor í Bosníu-Herzego- vínu. Hann sagðist geta komið mér til Sisak ef ég kæmist til hans. A milli okkar voru hundruð her- manna, áin Una og dauðamerktur Iviéa. Ég lét þá hættuför bíða á meðan ég gat talist hultur í holunni. Ég var uppi við í eldhúsinu í desemberbyijun og át þar kvöldverð með mömmu og pabba. Garðshliðið er opnað og ég skýst oní holuna. Einhver kemur inn og neðanjarðar heyri ég raddir að ofan, þetta er einn af þeim sem hafði komið eftir mér inn í skóg. Hann hrópar: „Ég sá son ykkar hérna, hvar er hann!“ Um leið og ég heyri þetta grípur mig ofsahræðsla, það hafði sést til mín. Faðir minn svarar: „Nei, það getur ekki verið, ég veit ekki hvar hann er.“ - „Þú lýgur því, helvítið þitt, HVAR ER HANN.“ - „Ég veit ekkert um son minn.“ - „ÞU DJÖFULS LYGARI" - og það heyr- ist skot. Fyrst eitt, síðan heyri ég sex önnur, þá hef ég fallið í yfirlið en varla hefur það verið lengi, svo ríf ég upp hlerann albúinn að mæta dauðanum en morðinginn er á brott. Eldhúsið er atað blóði og á gólfinu liggja þau, elskulegir foreldrar mín- ir, sundurskotin, mamma er með lífsmarki, korrandi maríubænir yfir líki föður míns. „Hlauptu, Ivica, forðaðu þér, við verðum brátt í góðum höndurn." Um leið heyrist ískur í garðshliðinu og ég hleyp út bakdyramegin. Viðbragðið var ósjálfrátt, það var engin hugsun skýr, það var engin hugsun, heldur hvötin að halda lífi, mann langar til að lifa af því maður er lifandi, af því að allt sem maður þekkir í heiminum er lifandi. Þú óttast hið óþekkta, flýrð þegar dauðinn geng- ur inn í hús þitt, jafnvel þótt þú hafir ekkert að flýja til og flóttinn er að öllu leyti skýrður í þeirri vit- und sem blaktir: „Ég er að flýja“ og vissan um að þetta „Ég“ sé hlað- ið allskyns eindum lífs hversu ömur- legt og viðbjóðslegt sem það líf er. Nú réð örvæntingin ferðum, ég leitaði skjóls og þau vinalegu hús sem ég freistaðist til að banka upp á luku ekki upp fyrir feigum manni. „Komdu þér burt!“ Mín beið æru- laus dauðdagi, ég var útskúfaður, ég átti ekki skjól í neinum laga- rétti, samúð, húsum vina, hvað þá réttlætinu, því ég var Króati, full- trúi þjóðar sem fór fram á sjálf- stæði. Ofurseldur hryllingi og neyð ákveð ég að láta reyna á flóttann yfir til prestsins í Prijedor. Það var komið langt fram í desember og ákvörðunin .styrktist með hverri snjóflygsu sem lagðist blaut oní hálsmálið þegar ég skaust úr einu útihúsinu í annað, við eitt þeirra fann ég reiðhjól sem ég lagði hald á. Jóladagsmorgunn var góður dag- ur til að flýja, bærinn var kyrrlátur og einhver vísir að jólahaldi lá yfir reykháfunum og skreytingunum í einstaka glugga, þá lagði ég af stað á hjólinu. Ég var í hettustakk sem huldi andlit mitt að mestu. Ég var nýkominn út á veg þegar ég sé traktor fyrir framan mig, engir aðrir voru á ferli. Ég fylgi traktom- um áleiðis og einhver jólasöngur dettur í mig svona ofan úr feigð- arblæju himinsins. Höktið í trakt- orsvélinni drakk í sig fögnuð söngs- ins um fæðingu frelsarans, enda var sá boðskapur þrátt fyrir tilefni dagsins frekar ómerkilegur í sam- anburði við þungan nið herbílanna sem óku frá brúnni í átt að traktorn- um og mér. Þetta var hætta, ég lifði í óslitinni hættu en kannski hinum megin við brúna, í öðru ríki, var minni hætta, en ijarlægðina þar á milli kunni ég ekki að reikna út, hún var óútreiknanleg. Bílalestin sem nálgaðist ók fram- hjá, án þess að skipta sér nokkuð af traktornum og mér, en það gerðu þeir sem stóðu vörð við brúna. Þeir voru tveir og annar gengur að öku- manni traktorsins og kallar svo á hinn, þeir húka þarna við traktorinn þegar ég hjóla að brúnni. Ég ansa ekki aðvörunum þeirra, ansa ekki skipuninni um að stöðva, ansa ekki hótuninni um að verða skotinn. Frekar reyni ég að syngja með réttu lagi, því að öll þessi köll trufluðu einbeitinguna, einnig var hált á brúnni og erfitt að stjórna hjólinu í krapinu. Ég datt ekki og held að söngurinn hafi skilað sér út í jóla- dagsmorguninn óbrenglaður, bæði lag og texti. Af þessum hermönnum við enda brúarinnar heyrði ég síð- ast annan segja við hinn: „Æ, hann er eitthvað skrítinn þessi, látum hann bara fara.“ Eftirmáli Þegar Ivica kom til prestsins í Prijedor var hann færður undir læknishendur, líkamlegt og andlegt ástand hans jaðraði við ómennsku segja skýrslur lækna; vansvefta, vannærður, taugahrúga og fleira mætti nefna. Honum fór ört fram og tveimur vikum síðar komst hann til Mirnu og barnanna í Sisak, þar sem hann dvelur enn. Ivica segir hér frá líkt og hann talaði til þín, lesandi, á sama hátt og hann talaði til mín á hótelherberginu í Zagreb, þannig taldi ég hann komast nær þér en ella. Samt var það nú svo, að meðan á yfirheyrslunni stóð og Ivica ýmist gekk um óðamála, sat hljóður, snökti, reri í gráðið, tuldr- aði eða hágrét, já, alveg sérstaklega þá, fannst mér eins og ég skyldi ekki þetta mál, þessa raun sem fram fór í huganum, hans einkamál. Tveimur vikum eftir að hann kom til Sisak fékk hann þær gleðifréttir að móðir hans væri á lífi í spítala í Belgrad. Fyrir milligöngu prests- ins í Prijedor hafa þau getað skrif- ast á. I síðasta bréfi sem móðir hans sendi til hans segir hún: „Stríð er ekki verk Guðs heldur verk manna. Allt það sem maðurinn ger- ir, getur maðurinn breytt. Okkur færi best að lifa fyrir þá von, kæri Ivica, að breyta þessu stríði í frið.“ Höfundur er heimspekinemi og vnr nýverii) á ferð í Króatíu. „Stríð er ekki verk Guðs held- urverk manna. Öllu því sem maðurinn gerir, getur maðurinn breytt. Okkurfæri best að lifa fyrir þá von, kæri Ivica, að breyta þessu stríði ífrið.“

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.