Morgunblaðið - 17.05.1992, Blaðsíða 19

isrninn var auðvitað ekki til á þess-
um árum, sólarstrendur og skýja-
kljúfar sáust ekki eins og í dag.
Þarna moraði allt í töturum, og
þegar maður borgaði einhveija
vöru, lömdu menn peningunum í
borðið og hlustuðu á hljóminn, til
að aðgæta hvort þeir væru falsaðir.
Fólk trúði öllu upp á tatarana. Hins
vegar varð ég lítið var við uppgang
nasista og fasista í þessum löndum,
þennan raunverulega óþjóðarlýð.
Meira að segja þegar Norðurlöndin
og flestar N-Evrópuþjóðirnar settu
siglingabann á Ítalíu til að mót-
mæla hernaði þeirra í Abyssiníu,
höfðu íslendinga ekki efni á að
framfylgja banninu og við sigldum
með saltfisk. Kvöld eitt sátum við
þar á veitingahúsi þar sem vaninn
var að flagga fánum viðkomandi
þjóða á borðunum, en við þetta
tækifæri rifu þeir niður fána allra
þjóðanna sem höfðu sniðgengið þá,
og dreifðu íslenska fánanum á hvert
borð. - Við vorum vinsælir þetta
kvöld. Mín einu raunverulegu kynni
af umbrotunum í Evrópu sem leiddu
til styijaldar, voru í Þýskalandi. Þá
var vinstrisinnaður kyndari hjá mér
og kunni auk þess eitthvað fyrir sér
í tungumálum. Hann fór í land í
Hamborg, lenti í pólitískum rökræð-
um og var laminn í hakkabuff fyrir
vikið, lá síðan alblóðugur og inarinn
svo dögum skipti í koju. Eg hætti
síðan á sjónum 1938,‘afhveiju veit
ég ekki.“
PÍSLARSAGA HUGVITS
„Ég hafði verið á togaranum
Surprise um 1930 og loftskeyta-
maður á öðru skipi, Guðmundur
Jensson, sagði mér löngu seinna,
að í messanum í Surprise hefði ég
sagt við hann: „Togararnir í dag
eru hrein vitleysa, þeir eru alls ekki
byggðir fyrir veiðarfærin.“ Þetta
var augljóst þegar farið var að
hugsa málið. Bæði var óþægilegt
að setja vörpuna út og taka hana
inn, og menn voru í töluverðri
hættu. Hugmyndin hafði fæðst, en
var ómótuð og braust um í kollinum
í mér öðru hvetju, mest síðustu
árin á sjónum. Um það leyti var
ég kominn með naglfasta niður-
stöðu sem er nokkurn veginn eins
og líkanið sýnir. En áramótin
1939-39 tók ég við verkstæði á
Patreksfirði, kynntist verðandi eig-
inkonu minni, Aðalheiði Magnús-
dóttur, og er þar í ein sjö ár, að
mestu ósnortinn af bijálæðinu í
heiminum. Missti af stríðinu, ef svo
má segja. Bretar sigldu þó stundum
þangað með löskuð skip, og slasað-
ir menn komu þarna sem fundist
höfðu á flekum eða á reki í sundur-
skotnum skipsflökum. En það var
sjaldnast hægt að gera mikið fyrir
þá.
Síðan eftir stríðið kemur nýsköp-
unarhvellurinn árið 1945, og tog-
aranefndin sem átti að sjá um ný-
sköpunina og safna því besta saman
sem menn höfðu til málanna að
leggja, auglýsir eftir hugmyndum.
Ég segist réttilega hafa hugmynd
að skipi og vilji gera líkan, en það
taki einhvem tíma. Þeir vildu helst
ekki líta á hugmyndina, virtust
halda að hún væri fíflska eða firra,
sett þeim til höfuðs. En ég gafst
ekki upp, fékk mann til að höggva
trébút sem svipaði til skips, og setti
hinar tilfæringamar á sjálfur eftir
bestu getu. Ég ætlaði að sýna skip-
stjórum togarann og vissi að þeir
myndu skilja á augabragði eitthvað
áþreifanlegt." í fundargerð hjá
Skipstjóra- og stýrimannafélaginu
Ægi frá 16. febrúar 1946, er ritað
að Andrés Gunnarsson hafi sýnt
líkan af skipi sínu og segir „er okk-
ur það áhugamál, eins og honum,
að þetta verði athugað hið bráð-
asta“. Andrés kinkar kolli: „Ég
ætlaði að fá gagnrýni á skipið, en
þeir urðu yfir sig hrifnir, sérstak-
lega af þeirri lausn að setja fiskinn
á undirdekkið og aðstöðu til að
gera við vörpuna á yfirdekkið. Sum-
ir þeirra sögðust raunar hafa feng-
ið svipaðar hugdettur, en ekki haft
tæknilega þekkingu og bolmagn til
að hrinda þeim í framkvæmd. í
tæpa viku á eftir virtist ekkert ger-
ast, þá voru haldnir fjórir eða fimrn
fundir og allt snerist öndvert. Ég
hitti einn nefndarmanna niðri í bæ,
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 1992
sem sagði mér að „gleyma hug-
myndinni, skuttogarar eða hvað
sem ég vildi nefna þessa fjarstæðu,
yrðu ekki smíðaðir næstu 10, 15
eða 20 árin og líklegast aldrei".
Þröskuldurinn var kominn.
„ÞETTA ER FRAMTÍÐIN,
ÞAÐ SKAL ÉG
ÁBYRGJAST“
Þegar ég mætti afskiptaleysinu
hérna heima, fékk ég boð frá Þor-
valdi Stephensen, sem var umboðs-
maður fýrir Boston Deep Sea Fish-
ery í Fleetwood, um að koma ut
og kynna hugmyndina þar. Ég
sigldi utan með Júní frá Hafnar-
firði, en þegar við erum komnir til
móts við landenda Skotlands, er
togaranum snúið við án sýnilegrar
ástæðu og til Grimsby, þar sem
hann landaði. Þar var ég allt að því
strandaglópur. Tollverðir koma um
borð, láta opna kassann sem smíð-
aður hafði verið utan um líkanið,
og skoða lengi þetta nývirki. Þeir
blaðra þessu síðan í hafnarkarlana,
enda skrýtið í þeirra augum. Þórar-
inn Olgeirsson, sem var nánast
flaggskipstjóri flotans á sinni tíð
og eins konar konsúll íslendinga í
borginni, kemur og segist ætla að
gera sitt besta til að líkaninu verði
ekki stolið frá mér. Ég gat alveg
búist við einhveiju slíku, enda ekki
hægt að fá skráð einkaleyfi á einu
né neinu hérlendis. Hann skoðar
smíðaverkið og segir svo: „Þetta
er framtíðin, það skal ég ábyrgjast,
og þú mátt hafa það eftir mér.“
Þórarinn vill að ég geri teikningu
af skipinu, útvegar mér leiðsögu-
mann og við förum til skipasmíða-
stöðvarinnar Selby í Hull. Verk-
fræðingurinn sem teiknaði hét
Gray, skýr maður og spurull. Ég
beið í viku eða tíu daga eftir teikn-
ingunum, og sendi þær sfðan til
einkaleyfisstofu með milligöngu
Þórarins. Þá held ég loks til Fleet-
wood og hitti forráðamenn þar, sem
lágu yfir líkaninu einn dag og drógu
upp teikningar, en voru ekkert sér-
lega hrifnir yfir því að ég hefði
farið fyrst til Grimsby. Þeir töluðu
um að sú lykkja á leiðina myndi
ekki auðvelda framkvæmd málsins,
en ég réði nú ekki för skipsins. Síð-
an kvöddu þeir mig. Lyktir málsins
urðu engar. En ég tel þó líklegt, í
ljósi þess að Bretar smíðuðu Fairtry
I, fyrsta skuttogara í heimi, fáein-
um árum síðar og að hann kom frá
þessu sama svæði í Bretlandi, að
milli þess og utanferðar minnar séu
tengsl. Það sést t.a.m. á þeirri stað-
reynd, að þeir hlutir á skuttogaran-
um sem voru nýjung, voru skráðir
sem einkaleyfi, og þá er ekki að
finna á skuttogurum samtímans.
Til dæmis eru engir skuttogarar
yfirbyggðir að aftan, eins og minn
var, þó að það sé augljós kostur.
Nú eru þeir opnir og ófáir sjómenn
hafa fallið þar útbyrðis, þó að á
síðustu árum hafi verið reynt að
setja spotta í hvern mann. Satt að
segja þykir mér gegna furðu, að
hugmynd mín sé ekki rædd eða
þróuð áfram, t.d'. af öryggisástæð-
um, ög notast þess í stað við skut-
togarara nútímans sem eru hrein-
lega lakari hönnun. En þetta var
formgalli á umsókn minni um eink-
aleyfið á sínum tíma, því einstakir
hlutar voru teknir fyrir en ekki
skuttogarinn sem slíkur, og því
gátu stöðvarnar smíðað skuttogara,
þó að á ögn annan hátt væri. Ég
bar hins vegar ekkert úr býtum,
var mánuð úti, kom heim og lagði
líkanið á hilluna. Tyllti mér á veg-
inn og horfði á umferðina streyma
hjá.“
- Sárnaði þér sinnuleysið sem
hugarfóstur þitt mætti?
„Já, mér fannst það óneitanlega
súrt í brotið og vitlaust, eins og
tíminn leiddi í ljós. En þeir sem
réðu þessu höfðu ekki vit á málun-
um, og þó menn sem gjörþekktu
veiðarfærin og hafíð, mæltu ein-
dregið með hugmyndinni, var ekki
hlustað á þá. Pólitísk nefnd tók
óhagganlega ákvörðun, vildi ekki
missa rós úr hnappagatinu, eða eitt-
hvað slíkt. En ég var öruggur um
að ég væri á réttri leið, og lét að-
hlátur og glósur sem vind um eyru
þjóta. Það er annar handleggur, að
sú þrákelkni hefur ekki verið mér
til framdráttar, nema síður sé. Örfá-
ir höfðu þá trú á hugmyndinni,
Guðmundur Jörundsson skipstjóri
frá Hrísey, vildi smíða skuttogara
laust eftir miðjan 6. áratuginn, en
sá sem var ráðherra fyrir Alþýðu-
flokkinn frá 1958-59 og m.a. með
samgöngumál og sjávarútveg á
sinni könnu, sló í borðið og sagði
að menn þar á bæ „hefðu ekki pen-
inga til að gera nein experímentí“
Skammsýnin var yfirþyrmandi. Síð-
an höfðu starfsmenn skipasmíða-
stöðva í Þýskalandi það í flimting-
um, þegar verið var að smíða skut-
togara fyrir Breta, Norðmenn o.fl.,
en síðutogara fyrir íslendinga, að
þeir væru að byggja dýrt, nýmóðins
brotajárn fyrir okkur. Þegar ís-
lenskir ráðamenn rönkuðu loks við
sér, þurftu þeir að gera svo vel að
kaupa skipin annars staðar frá,
Japan og víðar. Reiðin hefur þvi
alltaf blundað í mér, en ég gekk
ekki fyrir sjávarhamra og mun ekki
gera það úr þessu.“
AÐ NÁ í BÍLASTÆÐI í
AÞENU EÐA NEW YORK
Andrés hefur þó ekki látið staðar
numið, þrátt fyrir mótlætið sem
fyrsta og stærsta uppgötvun hans
varð fyrir. Hann hélt upp á þurrt
land:
„Um svipað leyti og ég fór á
eftirlaun, fékk ég hugmynd að
lausn fyrir bílastæðishús. Ég sá
auglýsingu sem hét verðlaunum
fyrir slíkt, en um það bil sem ég
þóttist hafa fundið lausnina, var ég
búirin að steingleyma í hvaða blaði
auglýsingin var og hveijir stóðu á
bak við hana, og hef ekki fundið
það síðan. Ég var í vafa í byijun,
enda klígjaði mig hálfpartinn við
stærð búnaðarins, en sá svo að
þetta var rétt grundað. Hugmyndin
er svohljóðandi: Bifreið er keyrð inn
á pall á færibandi sem hvílir á lóð-
réttum stólpum, síðan er hveijum
bílpalli rennt áfram upp. Þannig er
ein aðkeyrsla fyrir t.d. 35 bíla og
hægt að leggja hveijum bíl yfir
öðrum eins og í parísarhjóli. Bíla-
lyftan á að vera þjófheld, því aðeins
þarf einn vörð sem tekur rafmagnið
af henni og þá er hjólið kyrrt, þang-
að til ökumaður kemur með lykil
að sínu stæði eða þrýstir á hnapp,
og kallar stæðið sitt til jarðar. Lyft-
an sparar pláss, og kostnaður þarf
ekki að vera meiri en við steyptan
og víðan flöt með ótal aðkeyrslum
og jafnvel niðurgrafinn eins og
gjarnan tíðkast að bílastæði séu í
dag. Ég gerði fyrst líkan, lét teikna
eftir hugmyndinni með réttum
stærðarhlutföllum og mælingum,
og borgaði síðan einkaleyfisgjald í
Englandi, allt með töluverðum til-
kostnaði. Hugmyndin lá síðan í dái
árum saman, uns frændi minn einn
reyndi að koma henni á framfæri
hjá arkitektum, verslunarmönnum
o.fl. Ekkert gekk þar til fyrirtækið
Stálvík samþykkti að reyna að
byggja lyftuna. Víða var suðað um
fjárstyrk til verksins, en engin fyrir-
greiðsla fékkst hjá Áhættusjóði,
Iðntæknisjóði og öllum mögulegum
og ómögulegum aðilum, og hug-
myndin afgreidd sem endaleysa.
Það er hún ekki og að minnsta
kosti í lagi að menn velti þessu
fyrir sér.“ Hann sýnir mér úrklippur
úr sænskum dagblöðum sem segja
frá hugmyndinni í stórum dráttum.
„Líkan var sent til Svíþjóðar og á
tveimur stöðum lýstu menn yfir
áhuga, frá Gautaborg kom maður
til landsins fyrir fáeinum árum og
samningur gerður við hann um að
hann fengi að smíða lyftuna. Ef
hún seldist átti ég að fá 40% og
hann 60% söluverðs. Síðan hafa
engar fréttir borist. Bæjarstjórnin
í Karlstadt sendi mér bréf, bað um
leyfi til að smíða frumgerð af lyft-
unni og var auðsótt mál, því ég
held að búnaðurinn gangi upp og
að það sé markaður fyrir hann, að
minnsta kosti erlendis þar sem rým-
ið er af skornum skammti. Það
væri til dæmis ekki ónýtt að hafa
lyftur af þessari gerð þegar maður
leitar að bílastæði í Aþenu eða New
York. Frá Karlstadt fregnaði ég
skömmu síðar að þar yrði bið á að
fengist niðurstaða úr málinu. Ég
er nær hættur að reyna við uppfínn-
ingar, því þegar augljósir hlutir eru
kæfðir í fæðingu, finnst manni til-
gangslaust að reyna hæpnari hluti.
En ég er orðinn vanur því að bíða
og mun bíða enn um sinn,“ segir
þessi tæplega níræði hugvitsmaður
æðrulaust og kímir.
Blaðamanni þykir hins vegar
ástæða til að vitna í orð Ásgeirs
Jakobssonar, sem skrifaði um Andr-
és Gunnarsson og skuttogarann
klausu í Morgunblaðið í júlí 1968,
og sagði að: „það hafa minni upp-
finningar í atvinnuháttum menn-
ingarþjóðanna skapað mönnum
ódauðlegt nafn en það, að vera
höfundur að nýrri skipagerð, sem
virðist ætla að valda byltingu í fisk-
veiðum.“ Fyrstu skuttogararnir
komu hingað til lands rúmum
tveimur árum síðar, eða í desember
1970, og þótt kaldhæðnislegt megi
virðast, sama ár og Andrés Gunn-
arsson fór á eftirlaun, án nokkurrar
viðurkenningar fyrir höfundarverk
sitt. Skuttógararnir hafa breytt
fiskveiðum hér og annars staðar til
hins betra, og klausan sú ama er
óneitanlega jafn tímabær og þá.
En enginn er spámaður.
TONYAKINN
RÍKISÚTVARPIÐ Tónlistarverðlaun Ríkisútvarpsins 1992
Reglur um keppnina og keppnisfé
Þriðji hluti
Fyrsti hluti
Flytjendur sígildrar tónlistar, hljóð-
færaleikarar og söngvarar, á öllum
aldri geta skráð sig í keppnina, en
umsókn skal fylgja hljóðritun á
snældu. Hljóðritunin skal vera
10-20 mínútur að lengd og berast
dómnefnd eigi síðar en 1. júnl. Til-
kynnt verður 15. júní hverjum verður
boðið að taka þátt í öðrum hluta
keppninnar.
Annar hluti
Annar hluti keppninngar fer fram
vikuna 29. júní til 3. júlí í hljóðveri
Ríkisútvarpsins. Þar skulu keppend-
ur flytja 20 mínútna efnisskrá, verk
sem lýsa bést hæfni keppenda i
flutningi bæði samtímatónlistar og
eldri tónlistar, en a.m.k. 8 mínútur
af efnisskrá skulu vera eftir núlifandi
íslensk tónskáld.
Dómnefnd hlýðir á ieik og söng í
sal, en flutningur er jafnframt hljóð-
ritaður og áskilur Ríkisútvarpið sér
óskilyrtan einkarétt til að útvarpa
þessu efni hér á landi og erlendis.
Eigi síðar en 15. júli ákveði dómnefnd hverjir skuli halda
áfram í þriðja hluta keppninnar, sem felst í því að flytja
20 mínútna efnisskrá í beinni útsendingu, en keppend-
um er frjálst að flytja sömu efnisskrá og í 2. hluta.
Keppendur verða kynntir í beinni útsendingu á sujnar-
tónleikum Ríkisútvarpsins í ágústmánuði, en dómnefnd
metur frammistöðu flytjendanna á tónleikunum. Allt að
8 keppendur eiga möguleika á að verða valdir til þátt-
töku í þriðja hluta keppninnar.
Fjórði hluti
1. septembertilkynni dómnefnd útvarpsstjóra hver hlýt-
ur keppnisfé Tónvakans, 250 þúsund krónur. Verðlauna-
hafinn kemur fram með Sinfóníuhljómsveit Islands á
sérstökum hátíðartónleikum 26. nóvember 1992 og leiki
eða syngi í 20-30 mínútur með hljómsveitinni. Tónleik-
unum verður útvarpað beint. Nafn verðlaunahafa verður
þá fyrst kynnt opinberlega. Á sömu tónleikum verður
veitt heiðursfé Tónlistarverðlaunanna, en það rennur í
skaut starfandi tónlistarmanns, sem þykir eiga þann
heiöur skilinn vegna áralangra starfa í þágu íslenskrar
tónmenningar.
Þessar reglur eru birtar með fyrirvara um hugsanlegar
breytingar, en nánari upplýsingar veitir Tómas Tómas-
son, starfsmaður tónlistardeildar Ríkisútvarpsins, í síma
693585, eða bréfleiðis í Efstaleiti 1, 150 Reykjavík.
Skuttogarinn sem aðeins varð draumsýn og tilhöggvið trélikan, en er þó nánast óyggjandi forfaðir
skuttogaraflota fiskveiðiþjóða heimsins.