Morgunblaðið - 17.05.1992, Blaðsíða 14

14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 1992
--------------------------------------------------í—.............. ■ :/
ehir Sæmund Norðfjörð
„HANN heitir Dragan,
kallaðu hann bara Dado.
Hann getur veitt þér all-
ar upplýsingar sem þig
vantar.“ Á meðan ég
beið eftir Dado í sal
hinnar alþjóðlegu frétt-
amiðstöðvar á Hotel
Intercontinental í
Zagreb, virti ég fyrir
mér nokkrar ljósmyndir
af hörmungum stríðsins
i Króatíu. Þessum mynd-
um hafði verið stillt upp
á töflu. Ein þeirra sýndi
gamla konu frá Vukovar
sem gekk með tvo poka
út út húsarústum. Text-
inn undir myndinni gaf
til kynna að pokarnir
innihéldu aleigu hennar,
samanlagða ævi hennar
í tveimur pokum. Rú-
stirnar sem hún var að
yfirgefa voru leifar
heimilisins, molar úr
æsku hennar og elli.
Þarna á sömu töflunni
voru einnig upplýsingar
um fjölda látinna, fjölda
þeirra sem er saknað,
fjölda heimilislausra og
fjölda stríðsfanga.
í Dubrovnik eru
dánartilkynningar
límdar upp á vegg
á miðju torgi. „Eg
gekk um torgið og
gaf mig á tal við
innfædda. Þeir
rqeddu um stríðið
og dauðann. Það
var barist á
fjallinu ofan við
borgina og
síðastliðna nótt
höfðu fimm vinir
þeirra verið
drepnir á fjallinu.“
Undanfarna mánuði hefur heimsbyggðin glennt augun í
fyrirsagnir um blóðug átök á Balkanskaganum, einkum
í Króatíu og Bosníu-Herzegovínu.
Öllum er Ijóst að þar eiga sér stað hrikalegir atburðir.
En hvers konar atburðir og hvers vegna? Ivica er
Króati sem hélt að ekkert illt myndi henda sig!
Allt í kringum
mig var fjöld-
inn allur af
fréttamönn-
um sem hrip-
uðu niður síð-
ustu tölur um
fjölda
sprengna sem
féllu liðna nótt á hina og þessa
borgina. Einhverjum varð á orði að
þetta væri hellingur af sprengjum
og flestir tóku undir það í undarleg-
um hasartón sem ég kunni ekki
við. Ég veitti því eftirtekt að hvergi
í öllum þessum fjölda upplýsinga
var nokkuð að finna um hin grimmu
örlög gömlu konunnar frá Vukovar.
Hennar var samt getið í „fjöldan-
um“. Hún er ein af 700 þúsundum
heimilislausra. Hún er e.t.v. eigin-
kona, móðir eða amma einhverra
af hundruð þúsundum fanga,
særðra eða látinna? Hvar er hún
nú, vandalausi auminginn? Skyldi
hún eiga einhvern að sem veit og
kærir sig um hennar hagi? Umheim-
urinn veit í krafti fjölmiðla um
hennar pláss í þessum nafnlausa
fjölda og það var einmitt starf þess-
ara kollega minna að skrá allar
tölur af fyllstu nákvæmni eftir nýj-
ustu upplýsingum. í því kappi var
allt það sem heitir harmur og raun
einstaklingsins lagt til hliðar við
„hellinginn“ og „flöldann". Þarna
stóð ég og minntist hinna nöturlegu
orða Bjarts í Sumarhúsum um stríð-
ið:
Spurt hef ég tíu miljón manns
sé myrtir í gamni utanlands:
sannlega mega þeir súpa hel;
ég syrgi þá ekki; fari þeir vel.
Þannig er það með okkur flest
að harmur heimsins er okkur alveg
óskiljanlegur þartil við eignumst
sorg svo mikla að við stikum ekki
götur heimsins án þess að heyra
fótatak harmsins okkur við hlið.
Þetta er sagan öll, þetta er fréttin.
Gömul kona er svívirt í síríði sem
hún efndi ekki til. Hún er rúin aleig-
unni og svipt öllu réttlæti fyrir þjóð-
erni sitt sem hún ekki réði. Leið
hennar liggur til gleymdrar borgar
og svo fær hún inni á hóteli út á
eymd sína og neyð, herbergi með
baði en án bjargræðis og þar fær
hún næði til að blæða minningun-
um. Smám saman vætist út vonin
um að snúa til átthaganna og loks
moldnar hún, gleymd í borginni sem
enginn man nafnið á. (Nú er eitt
ömurlegt andartak í lífi hennar til
sýnis alheiminum í þeirri von að
samviska mannanna verði klipin og
engin grið gefín þartil ósköpunum
linni.)
Hún er ekki ein. Hún er ein af
mörgum, já ein af 700 þúsundum
og þótt talan eigi eftir að hækka
dag frá degi, breytir það ekki því
að inntak þeirrar fréttar er saga
hverreinnar manneskju ejns og
þeirrar gömlu frá Vukovar. Ég vona
bara að kollegar mínir sem stóðu í
hnapp við upplýsingatöfluna og
hripuðu niður nýjustu tölur hafi
skilið það. Ég vona einnig að þeir
sem lásu þá tölu hafí skilið að þetta
er ekki reikningstala heldur sárs-
auki, ótti, missir, örbirgð og von-
leysi alltof margra. _
Einhver ávarpaði Islendinginn og
mér var bent á að Dado stæði við
útidyrnar. Hann var að kveðja mann
sem ég fæ ekki betur lýst öðruvísi
en að gripa til hinnar víðfrægu lík-
ingar um þann fræga mann Jón
Jónsson. Við mætum honum úti á
götu en tökum ekki eftir honum.
Við ferðumst með honum í vagnin-
um en vitum sjaldnast hvar hann
fer úr. Við deilum með honum hinu
minnsta og stærsta í fullkominni
sátt og samlyndi, en aldrei kemur
það fyrir að við segjum, aha, þarna
er hann Jón Jónsson, meðborgari
vor! Svo var heldur ekki um þennan
mann sem Dado var að kveðja. Það
var ekki fyrr en ég leit hann í aug-
un að ég minntist sorgar, án þess
að átta mig nákvæmlega á því
hvernig henni var svo skyndilega
komið fyrir á milli okkar. Enginn
mælti orð. Ég staðnæmdist álengd-
ar vandræðalegur yfír að hafa rofíð
það sem var handan þess sem ég
kannaðist við í mannlegum sam-
skiptum. Þeir horfðu hvor á annan
og þögnin var þeirra kveðja. Jón
Jónsson gekk út.
Ég var svo ringlaður þegar Dado
spurði mig hvaða upplýsingar mig
vantaði að ég svaraði: „Hann. Ég
vil fá að vita allt um þennan mann.“
Dado þagði um stund en sagði svo
hljótt og ákveðið: „Nei, það held
ég hann muni aldrei samþykkja."
Tveimur dögum seinna fékk ég
hringingu snemma morguns frá
Dado. „Hann verður yfirheyrður
klukkan tvö síðdegis. Helsinki-
nefndin mun yfirheyra hann vegna
mannréttindabrota sem framin voru
í heimabæ hans. Þú mátt koma.“
„Hveijir verða þarna aðrir?“
„Við þrír og fulltrúi frá Helsinki-
nefndinni.“
„Af hveiju ég?“
„Ég skil það ekki en þú varst
samþykktur.“
„Má ég skrifa?“
„Engar myndir. Þú mátt skrifa,
skrifa allt nema föðurnafnið. Hann
vill hlífa því. Þú verður að skilja
að margir ættingja hans eru enn í
hættu.... Kemurðu?"
„Já, ég kem.“
Ég heiti Ivica
Ég heiti Ivica (Ívítsa). Ég er 41
árs, fæddur og uppalinn í
Kostajnica. Þetta er lítill bær í
Suður-Króatíu. Hann liggur við
landamæraána Una. Handan henn-
ar er Bosnía-Herzegóvína. Ég er
kominn af bændafólki langt aftur
og sumir unnu við opinber störf líkt
og ég gerði. Við teljumst varla
merkilegt fólk fyrir utan einn göf-
ugan hershöfðingja sem hrakti
óvinaher Tyrkja langa leið aftur
fyrir víglínuna, þrátt fyrir frumstæð
vopn og fámennt lið. Þessi lang-
feðgi minn er föðurlandshetja og
afsteypan af styttunni hans er eitt
það fyrsta sem ég man eftir í æsku
minni. Hún var hvarvetna á áber-
andi stað í betri stofum ættingj-
anna. Ég man eftir helginni yfir
þessari styttu. Þetta var hetja, ekki
einasta mín hetja heldur þjóðarinn-
ar allrar, Króatíu. Ég fuðraði allur
upp af stolti þegar ég heyrði hans
getið og fyrir heiður hans var ég
óumdeildur forystumaður til allra
verka og leikja barnanna í hverfínu.
Hús foreldra minna stóð í enda
bæjarins við skógaijaðarinn. Faðir
minn var trésmiður og móðir mín
vann við ýmsar hannyrðir og rækt-
aði einhveija skika í túninu heima.
Ég var mikið með föður mínum útí
skóginum að fella tré sem hann
vann úr í smiðjunni. Ég hjálpaði
honum að stafla á kerruvagninn.
Síðan teymdi ég asnakerruna gegn-
um skóginn eftir einum af ótal stíg-
um sem lágu eins og þéttriðið net
um hann allan. Ég þekkti hvern og
einasta, aldrei kom það fyrir að ég
villtist af leið minni. Um fermingu
gat ég státað af því að þekkja hveija
þúfu og laut í öllum skóginum. Mér
liggur við að segja hveija jurt og
hvert strá. (Á þessari stundu get
ég sagt: Guði sé lof, því aldrei grun-
aði mig að það ætti eftir að verða
mér til lífs.)
Ég ætla ekki að dvelja lengi við
æsku mína. Hún var í stuttu máli
yndisleg. Ég elskaði foreldra mína
af öllu hjarta. Móðir mín var góð
móðir, góð manneskja. Allir töluðu
um það og það var ætíð leitað til
hennar ef eitthvað bjátaði á í bæn-
um. Hún sætti fólk og kom því til
að brosa. Litla systir mín var svo
hænd að henni að varla kom fyrir
að hún viki frá henni. Fyrir áratug
síðan giftist systir mín góðum
manni frá Sisak og flutti heimili
sitt þangað. Um hverja helgi næstu
ár á eftir heimsótti hún gömlu hjón-
in. Við sáum öll eftir henni úr bæn-
um okkar en Sisak var ekki svo
fjarlægur staður.
Ég átti vin sem við skulum kalla
Ivo. Við vorum bestu vinir, samt
gátum við ekki sótt sama skólann,
né sömu kirkjuna. Mér þótti þetta
skrýtið og fékk þau svör frá móður
minni að fólkið í bænum væri af
ólíkum þjóðum. Flestir voru Serbar
þ.á.m. Ivo og fleiri vina minna en
fjölskyldan mín var króatísk. Þetta
þýddi víst ólíkar kirkjur (það var
miklu lengra að fara í mína) því