Morgunblaðið - 15.11.1992, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1992
LITYEFIR MYNDFLATARINS
Hugleiðing vegna tímahvarfa
eftir Braga Ásgeirsson
3. nóvember síðastliðinn varð
Guðmunda Andrésdóttir listmálari
sjötug. Afmælið bar upp á þriðju-
dag, en laugardaginn áður hafði
verið opnuð sýning á nýjum verkum
hennar í listhúsinu Nýhöfn, er ber
nafnið „Léttleiki tilverunnar".
Það sem í vændum var, fór í
önnum hvunndagsins framhjá þeim
er hér ritar, en honum fínnst ærið
tilefni til að minnast slíkra tíma-
hvarfa í lífi nafnkenndra lista-
manna að nokkru í fjölmiðlum. En
það eru nú illu heilli orðin sérkenni
okkar íslendinga að sofa hér á
verðinum, nema kannski er í hlut
eiga einstaklingar úr afþreyingar-
iðnaðinum eða afdankaðir hrepp-
og kaupfélagsstjórar úti á landi.
Það var ekki fyrr en á mánudeg-
inum að ég fékk tíðindin og þá var
orðið of seint að skrifa ef ritsmíðin
ætti að koma á sjálfan afmælisdag-
inn, en vegna þess að sýning lista-
konunnar er tileinkuð tímamótun-
um og veislan stendur þannig til
miðvikudagsins 18. þ.m. þótti mér,
að vel hugsuðu máli, tilhlýðilegt
að festa þrátt fyrir allt einhverjar
hugleiðingar á blað.
Það tíðkaðist þó til skamms tíma
að halda veglega upp á merkisdaga
í lífí listamanna hér á landi, en
eftir því sem lengra líður frá stofn-
un lýðveldisins virðast þau sérkenni
mörlandans stöðugt vera að styrkj-
ast, að meija lífið en heiðra dauð-
ann.
Einhvem veginn dettur manni í
hug er litið er á ástandið í landinu,
sem margur vill meina að sé heima-
tilbúið, að hér hafí ekki verið alveg
rétt að málum staðið ef fleira á að
þrífast á útskerinu í framtíðinni en
draugar og afturkreistingar.
Þar sem ég hef nokkurn aðgang
að erlendum blöðum vil ég upplýsa
að nokkuð öðruvísi er staðið að
málum ytra, og ég veit um einn
þekktan danskan listamann, er
heiðraður var með heilum fímm
veglegum veislum í tilefni sextugs-
afmælis hans, auk þess, sem flenni-
stór viðtöl birtust í mörgum dag-
blöðum og vafalítið einnig í ljós-
vakamiðlunum. Það er nokkuð mik-
ið um jafn ungan mann, og getur
maður ekki annað en sárvorkennt
listamanninum, því að of mikið má
af öllu gera. Eðlilegt er þá að upp
í hugann komi máltækið „betra er
minna og jafnara" því slík tímamót
hér á landi verða frekar til þess
að menn séu settir út á gaddinn
sem óþarfa gamlingjar, sbr. nýja
skipan listamannalauna. En á
kjammiklu íslensku listamanna-
máli heitir það helst, að menn fái
spark .í rassinn!
Sú er árátta íslendinga, að
heiðra helst ekki listamenn sína
fyrr en þeir eru orðnir farlama
gamalmenni, og hafí þó frekar gei-
spað golunni, en titla þá svo meist-
ara, er þeim „metnaðarfulla"
áfanga er náð. Líkast til að hinir
sömu geti omað sér við þá tilhugs-
un í gröfinni, að vera dragbítar á
leið hinna lifandi. Þetta er að mínu
viti af hinu illa og þjóðinni til lítils
sóma. Ber vott um andvaraleysi og
afdankað hugarfar og að þeir kunni
sig ekki í hópi siðaðra menningar-
þjóða enda berum við hér af.
Allt um kring em nefnilega þjóð-
ir að heiðra hina lifandi á einhvern
hátt og leitast við að skara í glæð-
ur heilbrigðra lífsnautna og þannig
er jafnvel til í dæminu að haldnar
séu stórar yfírlitssýningar á verk-
um framsækinna myndlistarmanna
sem rétt hafa náð fertugu. Þar gild-
ir öðm fremur að styrkja hina innri
ímynd og jarðtengja þjóðarsálina.
Hér kæmi víst engum til hugar,
að bjóða slíkum veglegra rými en
símaklefann á Lækjargötu, því að
er svo er komið, em metnaðarfullar
framkvæmdir nær einungis fyrir
hina ellihmmu og framliðnu, þá
sem hafa yfírgefið landið og útlend-
inga. Það virðist í öllu falli jafn-
gilda heimsendi, að hérlendir lista-
menn fái notið afraksturs erfiðis
síns á meðan þeir em enn í fullu
fjöri.
Að sjálfsögðu er hér sterkt til
orða tekið, en hvað þarf ekki til
að mmska við andvaraleysi mör-
landans?
Guðmundu Andrésdóttur sá ég
fyrst á öðm námsári mínu í Hand-
íða- og myndlistarskólanum 1949,
sem þá var til húsa á Laugavegi
118. Hún var í kennaradeild, en
því fylgdi einnig að vinna heilmikið
að fijálsri myndlist. Til þess var
tekið af okkur hinum listspírunum,
að hún var forfrömuð í Svíþjóð, þar
Vötn, olía á striga, 1965.
Vetrarkoma, olía á striga, 1987.
Þulur, olía á striga, 1972.
Nafnlaus, olía á striga, 1958.
sem hún hafði numið í málaraskóla
hins nafnkennda myndverkasmiðs
Otte Sköld í Gautaborg árin
1946-48, og veit ég ekki um fleiri
íslendinga sem það hafa gert. Síð-
an nam hún í Académie de la
Grande-Chaumiére í París
1951-53. Námsgrunnurinn er því
nokkur og auk þess hefur hún sótt
heim ýmis Evrópulönd til að þroska
kynnin við heimslistina. Þetta gerð-
ist á tímum, er námslán í nútíma-
skilningi voru ekki til, og menn
urðu að auki að beita öllum tiltæk-
um ráðum til að verða sér úti um
gjaldeyrisleyfi.
Listakonan skipaði sér snemma
í raðir þeirra málara hérlendis, sem
vildu umbylta viðteknum hefðum
og höfðu öðru fremur að leiðarljósi
hið framsæknasta í list Parísarskól-
ans, en litu þó sumir með öðru
auganu til þess, sem var í gerjun
vestanhafs. Það sem þeim var efst
í huga var að tengja íslenska list
meginstraumum heimslistarinnar
eins og það hét. Það fylgdi þessu
fólki hressandi gustur, en það var
harkalega misskilið af menningar-
úrvali tímanna og átti því erfitt
uppdráttar. Stormar blésu í fangið
af þvílíkri heift, að það gerir mót-
læti framúrstefnumálara dagsins
að þíðu kuli.
Að mála er merkileg athöfn, og
má helst líkja henni við trúarbrögð,
því að menn verða svo gagnteknir
að þeim förlast sýn til annarra átta
og svik við málstaðinn jaðrar við
guðlast. Þá hefur athöfninni einnig
verið líkt við neyslu vímuefna, en
vel að merkja, hollra og mannbæt-
andi vímuefna, sem menn verða
þó iðulega háðir allt lífíð. Frá-
hvarfseinkennin eru engin, nema
ef vera skyldi að lífið verður fljót-
lega óþolandi, ef ekki ber að vitum
manns lykt af terpentínu, línolíu,
olíulitum, lérefti ásamt hinum
ókennilegustu vessum er starfínu
tilheyra.
Að fínna athöfnum sínum stað,
skiptir öllu máli í lífí listamanns-
ins, og helst þarf hann að bera svo
djúpa virðingu fyrir miðlinum, að
útrás lífskennda og átök við efni-
viðinn verði tímalegum þörfum yf-
irsterkari. Hann tekur frekar að
sér hin aðskiljanlegustu störf 1 þjóð-
félaginu en að ganga í akkorð við
sannfæringu sína, og fórna um leið
listrænum umsvifum.
Þetta er harður skóli og mun
harðari en flestir gera sér grein
fyrir, því að það er svo fjári erfítt
að mála. Um það eru allir atkvæða-
miklir listamenn sammála, enda
málun ekki dægrastytting til að
liðka fíngur eða verða sér úti um
hugarró, heldur rammasta alvara
og barátta upp á líf og dauða hvern
dag.
Málverk sem stendur undir sér,
er auganu hátíð líkt og söngur sól-
skríkjunnar eyranu, en það þarf
mikinn aðdraganda og miklar skyn-
rænar sviptingar til að framkalla
hvort tveggja. Hinn áreynslu-
lausasti tónn er nær til eyrans, jafnt
og hið dýrlegasta samræmi lita og
forma höfðar til augans, á sér
skyldan uppruna er framkallast í
umróti sálarkvikunnar, en aldrei í
lognkyrru andvaraleysisins.
Guðmunda Andrésdóttir er einn
þeirra íslensku listamanna, sem
haldið hafa sínu striki hvað sem á
hefur bjátað, hún hefur ekki farið
varhluta af mótlætinu, sem á tíma-
Nafnlaus, olía á striga, 1992.
bili jaðraði við ofsóknir, en snúið
heilskinnuð úr þeim darraðardansi.
Það er til umhugsunar að hún
skyldi þurfa að þola þær kárínur
því að hún abbaðist aldrei upp á
nokkum mann, fékk aldrei meira
en henni bar og vann að list sinni
í kyrrþey.
Hins vegar mætti líta til þess,
að hún hefur aldrei fengið stór
opinber verkefni, en myndir hennar
eru að mínu mati sumar hveijar
mjög vel fallnar til stækkunar í hin
aðskiljanlegustu efni frá hinu
mýksta til hins harðasta, hvort
heldur vef eða mósaiksteins. Þeir
sem harðast deildu á list hennar
hafa nú lagt niður vopnin og átti
hin glæsilega yfírlitssýning verka
hennar að Kjarvalsstöðum í mars-
apríl 1990 ekki minnstan þátt í
því. Sú sýning var eftirminnilegur
sigur fyrir listakonuna Guðmundu
Andrésdóttur, en varð henni þó síð-
ur hvati til að orna sér við það sem
áunnist hafði, en að leitast við að
víkka svið listar sinnar, trú því
forna sjónarmiði módernismans, að
í listum liggur engin leið til baka.
Þannig er það um þá sem eru
sér meðvitaðir um mikilvægi þess
að listræn samviska er það sem
gildir, og hvað sem menn kunna
annars að segja um list Guðmundu
Andrésdóttur þá er það fullkomlega
á hreinu að hún hefur verið köllun
sinni trú.