Morgunblaðið - 25.03.1993, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. MARZ 1993
Lýsti meirihluti Alþing-
is o g forseti Islands van-
trausti á íslensku þjóðina?
eftir Björn Jakobsson
Hinn umdeildi EES-samningnr
var lögfestur á Alþingi 12. jan. sl.
eftir langar og heitar umræður.
Daginn eftir, 13. janúar, staðfesti
svo forseti Islands login á ríkis-
ráðsfundi og gaf jafnframt út
sögulega yfirlýsingu sem kann að
hafa afmarkandi áhrif á stöðu for-
seta íslands.
Er þingræði orðið dragbítur
á lýðræði?
Það virtust allir vera sammála
um, að aðild íslands að EES, og
samningurinn sem því fylgdi, væri
mikilvægasta mál sem lagt hefði
verið fyrir Alþingi frá stofnun lýð-
veldisins. Mjög margir, sennilega
meirihluti þjóðarinnar, samkv.
skoðanakönnun, taldi að þjóðin
sjálf - æðsti löggjafi lýðveldisins
- ætti að ijalla um málið í þjóðarat-
kvæðagreiðslu (sbr. Stjómskipun
íslands, bls. 297, eftir prófessor
Ólaf Jóhannesson). Tugir þúsunda
íslendinga sendu Alþingi áskorun
um að málið yrði lagt fýrir þjóðina
með þeim hætti, en því var synjað.
Þá héldu fjölmargir þingmenn og
lögfræðingar því fram, að sum
ákvæði EES-samningsins brytu í
bága við stjórnarskrána og þess
vegna væri stjórnarskrárbreyting
nauðsynleg til þess að samningur-
inn gæti öðlast gildi. Þessu sjónar-
miði hafnaði meirihluti Alþingis í
atkvæðagreiðslu. Ríkisstjóm,
meirihluti Alþingis og forseti höfn-
uðu þannig í sameiningu lýðræðis-
legri meðferð málsins í þjóðarat-
kvæðagreiðslu. Forsjárhyggjan
varð lýðræðinu yfirsterkari.
Ríkisráðsfundurinn 13.
janúar 1993
í hinni sérkennilegu yfirlýsingu
forseta íslands á ríkisráðsfundin-
um 13. jan. skírskotaði forseti til
hefða og venju sem mótað hefðu
forsetaembættið frá stofnun þess.
Þar með, að enginn forseti hefði
beitt ákvæði 26. gr. stjórnarskrár-
innar. Mátti og skilja á yfirlýsing-
unni að forseti teldi að hann væri
að blanda sér í pólitískar deilur,
ef hann beitti þeim rétti sem stjórn-
arskráin veitir honum, og beinlínis
ætlast til af honum, sem umboðs-
manni þjóðarinnar.
Forsætisráðherra var fljótur að
grípa þessa yfirlýsingu forseta á
lofti, og lýsti því þá þegar yfír við
fréttamenn, að yfirlýsing þessi
væri algjörlega á ábyrgð forseta
sjálfs. Hin herskáa túlkun forsæt-
isráðherra við þetta tækifæri, 13.
janúar, á 26. gr. stjómarskrárinn-
ar, er dæmigerð túlkun ráðríks
stjómmálamanns, þar sem hann
segir m.a. að ef forseti beiti þessu
synjunarákvæði, sem 26. gr. heim-
ilar honum, þá jafngildi það stríðs-
yfirlýsingu forseta gegn Alþingi,
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
I reynd var þessi túlkun forsætis-
ráðherra stríðsyfirlýsing hans
sjálfs, og væntanlega meirihluta
Alþingis, gegn forseta, hvað verða
myndi, ef forseti vogaði sér að
beita ákvæði 26. gr. stjórnarskrár-
innar. Þá má auðvitað segja, að
forseti sjálfur hafi með hinni sér-
kennilegu yfirlýsingu sinni tjáð
vilja sinn til að afsala sér hluta
þess valds, sem stjómarskráin veit-
ir honum. Þar með gaf forseti for-
sætisráðherra gott tilefni til að
Björn Jakobsson
„Hinn umdeildi EES-
samningur var lögfest-
ur á Alþingi 12. jan.
sl. eftir langar og
heitar umræður. Dag-
inn eftir, 13.janúar,
staðfesti svo forseti
íslands lögin á ríkis-
ráðsfundi og gaf jafn-
framt út sögulega yfir-
lýsingu sem kann
að hafa afmarkandi
áhrif á stöðu forseta
íslands.“
setja fram hina herskáu, og allt
að því hrokafullu túlkun sína.
Forseti Islands og
stjórnarskráin
Stjórnarskráin er grundvallarlög
íslenska lýðveldisins, sem alþingis-
menn og forseti sveija eið að halda.
Stjórnarskráin er afgerandi. Þar
gildir bókstafurinn, en ekki tilfall-
andi persónulegar eða pólitískar
túlkanir stjórnmálamanna, forseta
eða annarra. Sigurður Líndal pró-
fessor segir í merkri grein um vald-
svið forseta íslands í síðasta hefti
tímaritsins Skírnis: „Sú staðreynd
að forseti íslands sækir umboð sitt
til þjóðarinnar, ber að hafa ríkt í
huga, þegar skýrð eru ákvæði
stjórnarskrárinnar, sem um hann
fjalla."
Forseti getur því ekki túlkað,
eða skírskotað til hefðar sem fyrir-
rennarar hans hafi tekið þátt í að
móta, eða hann sjálfur leitast við
að móta á kjörtímabili sínu. Efslík-
ar hefðir ganga á skjön við stjórn-
arskrána, og miða að því að þurrka
út, eða afnema í reynd einstök
ákvæði hennar, þá væri forseti þar
með að ijúfa sáttmála sinn við
þjóðina.
Hefur forseti rofið sáttmála
sinn við þjóðina?
I viðtalsþætti í ríkisútvarpinu
stuttu eftir ríkisráðsfundinn 13.
jan., komst einn viðmælandi svo
að orði: „Mér finnst að ég hafi
misst eitthvað.“ Atti hann við, að
hann gæti ekki lengur treyst á,
að þjóðkjörinn forseti íslands væri
lengur sá öryggisþröskuldur gagn-
vart öðrum stjórnvöldum sem 26.
gr. stjórnarskrárinnar leggur hon-
um á herðar. Ef til vill túlka þessi
ummæli tilfinningar mikils hluta
þjóðarinnar, og að upp sé kominn
trúnaðarbrestur milli forseta og
þjóðar.
Tvær ástæður má telja fyrir
því, að forseti hefði átt að vísa
EES-frumvarpinu til þjóðarat-
kvæðis.
1. Málið uppfyllti þá túlkun á
26. gr. sem miðað hefur verið við,
að aðeins mikilsverðustu málum,
sem snerta þjóðina alla, yrði vísað
til þjóðaratkvæðis með þessum
hætti.
2. Það sem skipti þó enn meira
máli, var að mikill ágreiningur var
meðal lögfræðinga og alþingis-
manna, hvort sum ákvæði EES-
samningsins biytu í bága við
stjórnarskrána, og snertu þar með
eiðstafi forseta íslands og alþingis-
manna.
„Terrorismi" stjórnmála-
foringja gegn forseta
Þó að á ákvæði 26. gr. stjórnar-
skrárinnar hafi ekki reynt svo
umtalsvert sé fyrr en nú, hafa
stjórnmálaforingjar, í mismunandi
mæli þó, reynt að gera sem minnst
úr þessum ótvíræða rétti forseta
íslands. Þeir hafa ávallt mistúlkað
þetta ákvæði Alþingi og fram-
kvæmdavaldi í hag. Sumir þeirra
hafa beint eða óbeint hótað öllu
illu - stjórnleysi og upplausn, ef
forseti vogaði sér að beita þessu
ákvæði sem stjórnarskráin gerir
ráð fyrir. - Segja má, að í þessu
efni hafi sumir stjórnmálaforingjar
rekið nokkurs konar „terrorisma"
gagnvart forseta, og gert honum
illmögulegt að sinna skyldu sinni
ef á reyndi. Því miður virðist núver-
andi forseti hafa orðið fyrir áhrif-
um af þessari mistúlkun á stjórnar-
skránni, og látið undan hótunum
stjórnmálamanna um upplausn og
stjórnleysi. Sigurður Líndal pró-
fessor spyr í grein sem hann ritaði
nýlega, hvað yrði eftir af forseta-
embættinu, ef fella ætti úr gildi
þær greinar í stjórnarskránni, sem
gefa forseta það vald og ímynd,
að vera beinn umboðsmaður þjóð-
arinnar þegar á reynir, þar með
gagnvart Alþingi og ríkisstjórn.
Getur það verið, að núverandi
meirihluti Alþingis og ríkisstjórn
vilji að forsetaembættið verði eins
og „stássstofa“ frá síðustu alda-
mótum, og forseti verði eins og
hver annar skrifstofumaður í
stjórnarráðinu til að stimpla til-
skipanir stjórnvalda samdægurs
og skilyrðislaust.
Dapurleg endalok á
glæsilegum ferli
Það kann að hafa verið bæði lán
pg ólán fyrir núverandi forseta
íslands, að hafa gegnt embættinu
allan níunda áratuginn - tíma
„þjóðarfyllerísins" mikla. Þá var
mikið umleikis í samfélaginu. Al-
þjóðleg athygli í kjölfar toppfunda
þjóðarleiðtoga af hæstu gráðu.
Valdastéttin, forseti og reyndar
þjóðin öll, baðaði sig í bjartsýni
og sló um sig með erlendu lánsfé
- ekkert var til sparað. En kalda
stríðinu lauk, og veisluhöldunum
þar með, og við tók hversdagsleik-
inn og mánudags-timburmenn hjá
þessari þjóð.
Núverandi forseti Islands hefur
á kjörtímabilum sínum margt stór-
vel gjört, og verið landi og þjóð til
sóma og sæmdar á fjölmörgum
sviðum bæði utanlands og innan.
Kjör forseta vakti á sínum tíma
alþjóðlega athygli, þegar fyrsta
konan var þjóðkjörinn forseti í lýð-
ræðisríki. A þeim tíma var forseti
í sterkum tengslum við grasrót
samfélagsins, sem hann er tæplega
lengur. Hann hefur sameinast
„kerfinu" sem telur sig eiga að
njóta friðhelgi og forréttinda. Það
er löngu liðin tíð, að þjóðhöfðingjar
í lýðræðisríkjum séu hafnir yfir
gagnrýni. Jafnvel rótgrónar kon-
ungsættir verða nú að þola, að um
þær sé fjallað eins og venjulegt
fólk, og það verði að bera fulla
ábyrgð á embættisgjörðum sínum.
Það er dapurlegt, að í lokin þegar
á forseta reyndi sem þjóðkjörinn
umboðsmann fólksins í landinu, að
hann skyldi annaðhvort „misskilja"
hlutverk sitt eða ekki treysta sér
til að axla þá ábyrgð sem sáttmáli
hans við þjóðina lagði honum á
herðar, og stjórnarskráin beinlínis
bauð honum að gera í þessu máli.
Þess í stað tók hann stórpólitíska
og umdeilda ákvörðun í beinni
andstöðu við yfirlýsingu sína frá
13. janúar. Forsetaembættið á að
vera hafið yfir pólitíska flokka-
drætti, en það getur ekki verið
hafið yfir stjórnarskrána.
Höfundur er fyrrverandi
framkvæmdasijóri.
Hestamennska
Þriöjudagsblaði Morgunblaðsins, 6. apríl nk., fylgir blaðauki sem heitir
Hestamennska. í þessu blaði verður fjallað um það sem verður á döfinni hjá
hestamönnum í sumar og greint frá helstu hestamannamótum og sýningum.
Fjallað verður um skemmtilegar reiðleiðir, útbúnað og undirbúning vegna
hestaferða, hrossarækt, hestamennsku sem fjölskylduíþrótt, hagabeit, algenga
kvilla í hrossum og gefin gób (hest)húsráð.
Þeim sem áhuga hafa á að auglýsa í þessum blabauka er bent á að tekib er
við auglýsingapöntunum til kl. 16.00 þriðjudaginn 30. mars.
Nánari upplýsingar veitir Petrína Ólafsdóttir, starfsmaður auglýsingadeildar
í síma 69 1111 eða símbréf 69 1110.
- kjarni málsins
i
i
íf
I
I
I
i
I
i
i