Morgunblaðið - 15.12.1993, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 15. DESEMBER 1993
Safn fullt af
minningum
Bókmenntir
Einar Falur Ingólfsson
Kristján Kristjánsson: Fjórða
hæðin. Skáldsaga. 157 bls. Iðunn
1993.
..ég steig yfír þröskuldinn, inn
í rökkrið. Lykt af bókum fyllti vit
mín, lykt safnsins umlukti mig,
þung og áþreifanleg: ég hvirflaðist
inn um glufu á tímanum, það birti
í kringum mig um leið og dyrnar
lokuðust að baki mér.“ (26.) Þegar
bókasafnsfræðingurinn Heimir
Stefáns'son kemur þrítugur að aldri
heim í síldarbæinn á Norðurlandi
þar sem hann ólst upp, þá er það
undir þvl yfirskyni að hann ætli
að taka við bókasafni staðarins.
En hann er kominn til að kafa
ofan í minningar og gera upp við
fortíðina.
Heimir er sögumaður bókarinn-
ar, sem skiptist I fjóra hluta. Fyrsti
og síðasti hlutinn gerast daginn
sem Heimir kemur í þorpið og
heimsækir bókasafnið. í öðrum
hlutanum rifjar hann upp atvik frá
bemsku- og unglingsárum, og sá
þriðji eru bréf sem gengu á milli
Heimis og bróður hans, Jóhanns
Svavars, á þriggja ára tímabili.
Og samband þeirra bræðra er ein-
mitt þungamiðja sögunnar. Hún
hefst þegar þeir eru báðir fjögurra
ára og Jóhann Svavar kemur sem
fósturbarn inn á heimilið. Það
gengur á ýmsu, þeir fóstbræður
eru ólíkir; meðan Heimir er góður
námsmaður, liggur í bókum og
endar með því að fara að vinna á
bókasafninu, þá hefur Jóhann
Svavar minni áhuga á námi, hann
er harður og upp á kant við ýmsa.-
Á líka einhvetjar sárar minningar
úr æsku, og finnur fyrir því að
hann er fósturbam. Þegar tímar
líða verða þeir vinir en um leið
verður mismunurinn á þeim æ
meira áberandi: þegar Heimir fer
í Menntaskólann á Akureyri þá
hættir Jóhann skyndilega við að
fylgja honum, rýfur sambandið við
fósturforeldrana, stingur af suður
og fer á sjóinn. Næstu árin ganga
bréf á milli bræðranna og vissulega
hafa þeir valið ólíkar leiðir; meðan
Heimir stundar nám, les ljóð og
yrkir jafnvel sjálfur, þá herðist
Jóhann Svavar á sjónum, stundar
kvennafar og drekkur ótæpilega í
landlegum. Skyndilega breytist
allt, ekki verður aftur snúið til
fyrra lífs, en eftir mörg ár er Heim-
ir kominn í bókasafnið á fund
minninganna, til að skilja hvað
hefur gerst, og finnur að þar bíður
framtíðin ekki.
Kristján Kristjánsson hefur áður
sent frá sér ljóðabækur og skáld-
sögur, en Fjórða hæðin er tvímæla-
laust hans besta bók. Hann hefur
gott vald yfir söguheiminum, þar
er engu ofaukið, og það sama má
segja um ólíkar raddir textans,
hvort sem það eru hugsanir hins
fullorðna sögumanns sem heyrast,
raddir bræðranna sem unglinga
eða bréfaskrif þeirra, þá er það
allt skýrt og ber söguna áfram á
öruggan hátt. Skiptingar milli
tímans eru snjallar og undirbyggð-
ar með smáatriðum sem kallast
á, svo slungin byggingin verður
einföld og gengur svo vel upp að
erfitt er hægt að hugsa sér hana
öðruvísi.
Höfundur hefur þaulunnið sög-
una, og vantar hana hvorki líf né
spennu. Hann hefur góð tök á ólík-
um stílbrigðum, og notar þau til
að skapa mismunandi hughrif.
Þannig tala bræðumir sitthvort
málið í bréfum sínum. Meðan
Heimir er skáldlegur og rómantísk-
ur, lýsir Jóhann Svavar drykkjut-
úrum og kvennafari, og upphefur
sjómannslífið með viðeigandi
tungutaki: „Sæll brósi. Er búinn
að fara tvo stutta túra og enginn
tími til að skrifa, bullandi fiskerí
í fyrri túrnum og ég á stelpunni
alla inniveruna, síðan annar túr
og fylltum á fimm dögum“ (111).
Staða- og persónulýsingar em líka
oft ljóðrænar og dregnar skýrum
dráttum: „Mamma reis á fætur,
gekk að vaskinum, skolaði bollann
pg lagði hann í uppþvottagrindina.
í gardínunni í eldhúsglugganum
héngu tvær þvottaklemmur til að
minna á eitthvað sem hún ætlaði
sér að gera. Gráleitur himinn fyllti
Þrautpíndir á
raunastund
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Baldur Gunnarsson: Með manna-
bein í maganum (158 bls.). Fjölva-
útgáfan 1993.
Sjómannslífið virðist á öllum tím-
um vera nærtækt yrkisefni í ís-
lenskum bókmenntum. Fyrir þessi
jól koma út þrjú skáldverk sem
fjalla einmitt um lífið til sjós:
Hjartasalt eftir Guðlaug Arason,
Hafborg eftir Njörð P. Njarðvík og
síðan verkið sem hér er til umfjöll-
unar.
Þessi skáldsaga Baldurs Gunn-
arssonar lýsir einum túr á seinasta
síðutogara lýðveldisins, Blástjöm-
unni. Aðalpersónan, „ég“ sögunnar,
er átján ára menntskælingur og
yngstur af áhöfninni. Hann hafði
ekki migið í saltan sjó áður en hann
tók þá skyndiákvörðun að flýja skól-
ann og vinna sér inn pening. Sögu-
þráðurinn er ekki svo nýstárlegur
að taki því að endursegja hann í
stórum dráttum því bæði er hann
fyrirsjáanlegur og hefðbundinn.
Hins vegar er persónuflórunni um
borð lýst eftirminnilega — ekki að-
eins lýst heldur teflt fram þannig
að upp spretta lifandi einstaklingar
í veikleika og styrkleika. Sem sagt:
gamalt frásagnarefni tilreitt á
ferskan hátt.
Þótt persónulýsingar séu bráðlif-
andi er einn stærs.ti veikleiki sög-
unnar samt bundinn persónusköp-
uninni, eða öllu heldur afstöðu
sögumanns til persónanna. Alltof
oft og alltof áberandi er þessi við-
leitni sögumanns að fella dóma yfir
öðrum persónum. Vitaskuld er það
einmitt einkenni fyrstu persónu frá-
sagnar að aðalpersónunni leyfist
að móta afstöðu lesandans til ann-
arra persóna gegnum eigin dóma
og fordóma. í þessari sögu skortir
hins vegar yfirleitt alvarlega á að
lesandanum séu gefnar raunhæfar
ástæður fyrir afstöðu sögumanns.
Fordómar hans í garð annarra per-
sóna spretta fram af litlu tilefni;
ákveðið orðalag tiltekinnar persónu
leiðir til þess að hann virðist trúa
öllu illu upp á hana.
Samfélagið um borð er háð eigin
lögmálum sem við fyrstu sýn virð-
ast ekki frábrugðin því sem gerist
á landi. Fljótlega kemur þó I ljós
að krefjandi nábýlið allan sólar-
Kristján Kristjánsson
upp í gluggann, regndropar á rúð-
unni“ (61). Plássinu og íbúum þess
er gefið líf með fáum orðum en
vönduðum sem sýna hvemig allt
hefur breyst. „Stelpa úr götunni
hafði dulbúist sem fullorðin kona“
(17), og „Þetta voru sömu húsin
en yfirbragð þeirra var annað en
mig minnti. Þau voru eldri og
hrukkóttari, og mér sýndist þau
hafa sigið ögn niður í eyrina.“ (7.)
Þá er lýsingin af fyrstu heimsókn-
um hins unga Heimis í bóksafnið
kostuleg, og víða eru forboðar sem
vísa til þess sem verða vill.
í Fjórðu hæðinni er Kristján að
fást við sorg, missi og minningar.
Þegar Heimir kemur til bæjarins
eftir öll þessi ár, þá sér hann að
raunveruleikinn er ólíkur minning-
unum; hann hélt að bókasafnshús-
ið væri fjórar hæðir, en „Fjórða
hæðin var ekki til.“ (8.) Hún var
bara til í huga hans og sú uppgötv-
un var óþægileg. Og þannig er það
með svo margt annað í þessum bæ
þar sem tíminn stendur kyrr meðan
Heimir staldrar við; hann þarf að
kveikja á útvarpinu til að sannfæra
sig um að hann líði, og er í sífellu
„að hrasa um ójöfnur í tímanum".
Kristján fjallar líka um hversu erf-
itt það er að vera utangátta í fjöl-
skyldu, hvemig menn geta verið
tengdir sterkur böndum án þess
að skilja hvor annan, og hvemig
menn verða alltaf að halda áfram
í lífinu, sama hvað á dynur. Fjórða
hæðin er vel skrifuð bók sem kem-
ur á óvart, og setur Kristján Krist-
jánsson í flokk með okkar bestu
sagnahöfundum í dag.
Baldur Gunnarsson
hringinn og hættuleg og lýjandi
vinnan auka enn á spennuna og
reyna meira á menn en þeir geta
staðið undir.
í þessu andrúmslofti er samband
yfirmanna og undirmanna afar
laust og bundið eins fáum reglum
og hægt er að komast af með. Yfír-
menn vissu „að enginn hafði mynd-
ugleika frammi fyrir idjótum, nema
kannski skipstjórinn, sem taldi það
í verkahring fyrsta stýrimanns að
aga lýðinn." Afskiptaleysið elur af
sér sinnuleysi. Með öðrum orðum
má segja að hér sé sprottið fram
hið endanlega anarkíska samfélag;
hópurinn er látinn eiga sig, lengst-
um á markmiðslausu stími. Þrúg-
Þar sem úthafs-
aldan brotnar
Bækur
Pétur Pétursson
Jón Hnefill Aðalsteinsson:
Strandarkirkja. Helgistaður við
haf. Háskólaútgáfan 1993, 94
bls.
Það þarf vart að þykja undarlegt
að helgisagnir hafi myndast meðal
íslendinga um björgun úr sjávar-
háska. Þjóðin á allt sitt undir sigl-
ingum og sjávarfangi. í hugum
íslendinga er Strandarkirkja hátt
skrifuð sem bjargvættur. Helgi-
sögnin segir að menn í sjávarnauð
hafí heitið að byggja kirkju ef þeir
næðu landi á þessari strönd sem
að flestu leyti er ófær vegna sjávar-
klappa. Þá sáu þeir engil og stefndu
þangað og náðu landi og þar heitir
nú Engilsvík. Stytta minnir á þann
stað þar sem engillinn stóð forðum.
Myndin af kirkjunni sem stendur
upp úr hafrótinu á eyðiströnd er
mögnuð. Hún hefur orðið tákn um
höfn á friðarlandi þegar æðis-
gengnar bylgjur höfuðskepnunnar
vilja hrifsa sæfara til sín í vota
gröf. Þá finnur maðurinn vanmátt
sinn og ákall hans beinist ekki að
goðmagni hafsins heldur að kirkj-
unni sem er talandi tákn um þann
guð sem kallar börnin sín til samfé-
lags við sig og við hvert annað.
Sjálft orðið „Strandarkirkja“ vekur
þessi tengsl hjá eyþjóð sem kemur
heim til sín af hafinu.
Víst er að í áheitunum er beðið
um ýmislegt smálegt eins og um
viðskiptasámning við almættið
væri um að ræða. En sjómenn I
hafsnauð leggja meira undir. Þar
er um lífið sjálft að tefla. „Margir
sjómenn koma í vertíðarlok og
færa kirkjunni gjöf án orða,“ segir
séra Tómas Guðmundsson I Hvera-
gerði sem til skamms tíma þjónaði
kirkjunni.
Það hefur orðið útbreiddur siður
að heita á Strandarkirkju bæði í
stóru og smáu og sú trú er rík að
kirkjan launi fyrir sig. Hún er fyr-
ir löngu orðin langríkasta kirkja á
landinu þótt sóknin sé aðeins örfá-
ar manneskjur enda útgerð af lögð
og sandur hefur hremmt það sem
áður voru blómlegir akrar og tún.
Jón Hnefill Aðalsteinsson pró-
fessor í þjóðfræði við félagsvísinda-
deild Háskóla íslands rekur þær
andi andrúmsloftið leiðir til drykkju,
fíkniefnanotkunar, ofbeldis og ann-
arra grimmilegra verka. Stigvax-
andi spennan leiðir til hrikalegra
árekstra og uppgjörs.
Með þessari sögu hefur Baldri
Gunnarssyni tekist ágætlega að
segja hið ósegjanlega og lýsa hinu
ólýsanlega. Höfundi tekst einmitt
best í þeim atriðum þar sem lesend-
um finnast sögur gjarnan ótrúverð-
ugastar. Til dæmis er fjálgleg lýsing
á fyrstu heimsókn ungs manns á
hóruhús hvórki klámfengin né mór-
ölsk. Hún er fyndin fremur en eró-
tísk. Þó er í henni tilfinningahiti sem
stendur ekki eingöngu í sambandi
við þær holdlegu lystisemdir sem
lýst er. Einna helst er eins og lýsing-
in sé tekin úr myndrænu og vel
heppnuðu upplýsingariti um það við
hveiju viðskiptavinur I gleðihúsi
megi eiga von á.
Eitt það sterkasta í þessari sögu,
og jafnframt það sem sjaldgæft er
í íslenskum skáldsögum, ,er hæfi-
leiki höfundar til þess að flétta sög-
una þannig að í kolli lesandans
vokar spumingin: Hvað svo? Höf-
undur gefur fyrirheit um eitthvað
yfírvofandi, bregður sér í hliðarfrá-
sögn og eykur þar með hæfilega
við spennuna áður en hann leyfír
atriðinu að ganga upp.
í fáum orðum sagt tekst óvenju
vel í þessari skáldsögu, þrátt fyrir
ítroðslusaman sögumann, að lýsa
veröld sjómannsins, þessum míkró-
heimi sem er í senn fullur af karl-
mennsku, heigulshætti, vitfirringu,
hatri og bræðralagi.
Jón Hnefill Aðalsteinsson
helgisagnir sem myndast hafa í
tímans rás og rýnir í forsendur
þeirra og mögulegan uppruna. Get-
um hefur verið að því leitt að kirkj-
an eigi sér uppruna allt til tíundu
eða elleftu aldar. Þá er Gissur hvíti
nefndur til sögunnar en hann kom
með kirkjuvið og byggði kirkju þar
sem hann fyrst skaut bryggjum á
land. Jón telur líklegt að þessi saga
hafi ruglast saman við áheitasög-
una sem varð til seinna. Aðrir telja
að helgi kirkjunnar megi rekja til
Þorláks biskups helga sem á að
hafa lagt á ráðin um byggingu
kirkjunnar er hann kom á skipi úr
vígsluför sinni en lenti í stórviðri.
Athyglisvert er hvernig höfundur
rekur tilurð og þróun helgisagn-
anna og vegur og metur þær út
frá fræðilegu sjónarmiði og sagn-
fræðilegum heimildum. Hann fjall-
ar einnig um afstöðu og viðhorf
presta krikjunnar og biskupa á
þessari öld. Þar kemur fram að
áheitin geta verið tvíræð út frá
evangelísk lúthersku sjónarmiði. I
Strandarkirkju mætist kenning
kirkjunnar og trúarþörf þjóðarinn-
ar. En hugarfar gefenda ræður og
þar mætir hver og einn guði sínum.
Gerð er grein fyrir byggingu
kirkjuhúsa á staðnum og árangurs-
lausum tilraunum til að flytja kirkj-
una af staðnum. Er engu Iíkara en
æðri máttarvöld hafí staðið með
heimamönnum og öðrum sem vildu
viðhalda kirkjunni á staðnum í vík:
inni þar sem mannbjörg varð. I
lokin er samantekt á ensku og er
það við hæfí þar sem hróður kirkju
þessarar hefur borist út fyrir land-
steinana.
------♦ ---------
Nýjar bækur
■ Út er komin bókin Bruggið og
bannárin eftir Arnar Guðmundsson
og Unnar Ingvarsson. Bókin ijallar
um sögulegt og umdeilt tímabil í
íslandssögunni þegar áfengisbann
var í gildi hérlendis en það hófst á
nýársdag 1915 og stóð fram til
ói»QÍr»G 1 QQK
í kynningu útgefanda segir:
„Þótt flestum þætti saga áfengis-
bannsins grafalvarleg þegar hún
átti sér stað virkar hún nú hálfreyf-
arakennd og jafnvel skondin. Höf-
undar bókarinnar, Amar Guð-
mundsson, sem er bókmenntafræð-
ingur, og Unnar Ingvarsson, sem
stundar nám í sagnfræði, lögðu
mikla vinnu í að grafa upp heimild-
ir um þetta sögulega tímabil og
koma andrúmslofti bannáranna vel
til skila í bókinni."
Útgefandi er Fróði. Bruggið
og bannárin er 196 bls. og er
bókin í stóru broti og prýdd
fjölda mynda. Bókin er prentunn-
in í Prentsmiðjunni Odda en
Auglýsingastofa Backmanns
hannaði kápuna. Verð bókarinn-
ar er 3.190 krónur.