Morgunblaðið - 07.01.1994, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. JANÚAR 1994
Er félagsmálaráðherr-
ann vondur við Sólheima?
eftirBraga
Guðbrandsson
Hinn 4. jan. sl. ritar formaður
stjórnar Sólheima í Grímsnesi grein
í Mbl. sem ber yfirskriftina „Ekki
kemur til greina að loka Sólheimum
eða hætta starfi þar fyrir fatlaða".
í greininni fjallar stjómarformaður-
inn um þann ágreining sem ríkt hef-
ur á milli félagsmálaráðuneytisins
og stjómar Sólheima um fjárveiting-
ar til Sólheima og önnur atriði er
lúta að samskiptum ráðuneytisins og
sjálfseignarstofnunarinnar. Degi síð-
ar birtist grein varaformanns stjóm-
ar Sólheima þar sem fjallað er um
sama efni. í báðum þessum greinum
er því haldið fram að undirrót ágrein-
ingsins sé einfaldlega fólgin í því að
félagsmálaráðherrann hafí lagt Sól-
heima í einelti í áraraðir. Ekki er
hægt að láta hjá líða að gera grein
fyrir málinu enda þótt ógjörningur
sé að leiðrétta allar þær rangfærslur
sem fram koma í umræddum grein-
um.
Aldrei hefur komið til greina
að loka Sólheimum
Eitt meginatriðið í grein stjórnar-
formannsins er að aldrei hafi því
verið hótað af stjóm Sólheima að
hætta starfsemi fyrir fatlaða þar.
Sannleikurinn er þessi: Hinn 16. des.
sl. kom stjóm Sólheima saman og
gerði samþykkt þar sem fram kom
m. a. eftirfarandi:
„Þar sem ekki hefur náðst sam-
komulag við félagsmálaráðuneytið
um gerð þjónustusamnings vegna
reksturs Sólheima í Grímsnesi og
svar hefur ekki borist við bréfi stjóm-
ar heimilisins til félagsmálaráðherra
dags. 6. desember s.l. gerir stjóm
Sólheima svohljóðandi samþykkt:
1. Rekstri þjónustumiðstöðvar
fatlaðra á Sólheimum í Grímsnesi
verður hætt 31. desember 1993.
2. í upphafi næsta árs, eins fljótt
og auðið er, verði í stað þjónustumið-
stöðvar fatlaðra hafínn á Sóiheimum
rekstur á sviði heilbrigðis-, mannúð-
ar- og menningarmála. Mun stjórn
heimilisins heíja viðræður við vænt-
anlega samstarfsaðila um það mál
hið fyrsta.
3. Framkvæmdastjóra Sólheima
er heimilt að semja um þjónustu við
fatlaða á Sólheimum til bráðabirgða
meðan á brottflutningi stendur.
Brottflutningur fylgi eftirfarandi
áætlun: 31. desember 1993 flytji 7
heimilismenn, 1. febrúar 1994 fiytji
8 heimilismenn, 1. mars flytji 20
heimilismenn og eigi síðar en 1. apríl
flytji 5 heimilismenn.
4. Framkvæmdastjóra er aðeins
heimilt að semja um ofangreint ef
fram kemur formleg beiðni frá fé-
lagsmálaráðuneytinu um það fyrir
kl. 17.00 sunnudaginn 19. desember
n. k. Samkomulag er háð því að ráðu-
neytið greiði vegna rekstrar í janúar
7.250 þús. kr. og berist sú greiðsla
eigi síðar en 4. janúar 1994 og að
aðrar greiðslur verði í samræmi við
þá upphæð og íjölda heimilismanna."
Bókun þessi var send félagsmála-
ráðuneyti degi eftir að hún var gerð.
Það má hveijum manni vera ljóst af
lestri bókunarinnar að það var ásetn-
ingur stjórnar að hætta starfsemi
fyrir fatlaða fyrirvaralaust ef ekki
yrði gengið að kröfum hennar um
aukið rekstrarframlag. Sú lítilsvirð-
ing í garð fatlaðra íbúa á Sólheimum
sem fram kemur í bókun stjómar er
ótrúleg. Það virðist vera að stjóm
Sólheima líti svo á að fatlaðir íbúar
Sólheima séu með öllu réttlausir,
unnt sé að vísa þeim af heimilum
sínum nær fyrirvaralaust og eignir
Sóiheima megi taka undir starfsemi
óskylda þjónustu við fatlaða.
Viðbrögð ráðuneytis og
samþykkt fulltrúaráðs
Sólheima
Ráðuneytið svaraði bókun stjómar
Sólheima með sérstöku bréfí þar sem
fullri ábyrgð er lýst á hendur stjóm
Sólheima en jafnframt bent á að
stjóm Sólheima hafí enga heimild til
að taka ákvörðun um lokun heimilis-
ins, jafnvel þótt fulltrúaráðið stað-
festi bókunina, þar sem skýrt er
kveðið á um það í skipulagsskrá
Sólheima að ákvörðun í þeim efnum
geti prestastefna ein tekið.
Bókun stjómar var lögð fýrir full-
trúaráð Sólheima á sérstökum fundi
þess 19. desember. Fyrir milligöngu
biskups var fulltrúum ráðherra boðið
að gera grein fyrir sjónarmiðum fé-
lagsmálaráðuneytisins í málinu.
Umræða var góð á þeim fundi og
niðurstaða fulltrúaráðsins var sú að
leitað yrði sátta í málinu og óskað
var eftir fundi með ráðherra um
málið. Á þeim fundi var ákveðið að
tveir fulltrúar frá hvorum aðila fyrir
sig settust niður til að fínna lausn á
ágreiningnum. Þegar sú vinna stóð
sem hæst kaus stjómarformaður
Sólheima að slíta þeim með rætnum
yfírlýsingum um að félagsmálaráð-
herra hefði m.a. lagt heimilið í ein-
elti sl. 14 ár. •
Félagsmálaráðherra leitaði þá eft-
ir því að biskup hefði milligöngu um
tiltekna lausn málsins, eins og kunn-
ugt er. Stjórnarformaður Sólheima
hefur þótt lítið til þess koma að bisk-
up leiti sátta og ekki virt það tilboð
sem fyrir liggur svars.
Eru rekstrarframlög
ófullnægjandi?
Um hvað snýst ágreiningurinn um
rekstrarframlög til Sólheima. í byij-
un árs 1993 var Sólheimum breytt
úr vistheimili fyrir fatlaða í þjónustu-
miðstöð fyrir fatlaða. í þessu felst
m.a. að íbúamir fluttu af vistheimili-
seiningum í sambýli eða sérbýli. Þar
sem þeir höfðu þannig öðlast sjálf-
stæða búsetu með sjálfstæðu heimil-
ishaldi, öðluðust þeir rétt til bóta frá
Tryggingastofnun ríkisins í stað
vasapeninga, sem þeir áður höfðu
haft. Greiðslur til einstaklinga hækk-
uðu því úr u.þ.b. kr. 10 þús. á mán-
uði í kr. 45-55 þús. Breytt fyrirkomu-
lag byggist á því að hinir fötluðu
standa nú straum af kostnaði vegna
eigin framfærslu, sem fyrir breyting-
una var fiármögnuð af rekstrarfé
Sólheima. Þetta kemur raunar fram
í bréfi stjórnarformanns Sólheima til
svæðisráðs Suðurlands dags. 28.6.
1993 þegar hann lýsir áhrifum skipu-
lagsbreytingarinnar svo: „Ætla má
að laun verði áfram greidd úr ríkis-
sjóði en rekstrarliðurinn „annar
kostnaður" mun lækka verulega m.a.
vegna þess að fatlaðir heimilismenn
greiða mat og nokkum annan kostn-
að af bótum sínurn." Því blasir við
að þörf Sólheima fyrir rekstrarfé á
fjárlögum hlýtur að minnka í kjölfar
þessa. Á það hefur stjórn Sólheima
samt sem áður ekki fallist.
Mat félagsmálaráðuneytis er að
eðlilegt rekstrarframlag til Sólheima
á árinu 1994 sé 70,1 m.kr. Til viðbót-
ar nema greiðslur til íbúa frá Trygg-
ingastofnun á bilinu 22-23 m.kr. Til
samanburðar má geta þess að árið
1992 nam rekstrarkostnaður Sól-
heima skv. ársreikningi 77,8 m.kr.
en þá voru greiðslur Tryggingastofn-
unar til vistmanna um 5 m.kr. Þann-
ig má ljóst vera að opinber fjárfram-
lög til Sólheima hafa aukist umtals-
vert á milli þessara ára.
Rétt er að taka fram að fjárlaga-
Bragi Guðbrandsson
„Stjórnendur Sólheima
telja sig geta tekið
hveijar þær ákvarðanir
um málefni heimilisins
sem þeim sýnist, án
nokkurs samráðs við
þar til bær stjórnvöld,
og síðan eru gerðar
kröfur um að ríkissjóð-
ur greiði kostnaðinn og
hótunum beitt ef stjórn-
völd fallast ekki skil-
yrðislaust á þær.“
skrifstofa fjármálaráðuneytisins,
Ríkisendurskoðun og fjárlaganefnd
alþingis hafa yfírfarið alla útreikn-
inga félagsmálaráðuneytis jafnframt
því að gera sínar sjálfstæðu athugan-
ir á rekstri Sólheima. Niðurstaða
allra þessara aðila er sú að eðlileg
fjárveiting til Sólheima skuli vera sú
sem fram kemur í tillögu félagsmála-
ráðuneytis.
Hverjar eru kröfur
Sólheimamanna?
Stjórnendur Sólheima hafa gert
kröfur um rekstrarframlög sem
nema meðaltalskostnaði á íbúa í sam-
býlum fatlaðra skv. skýrslu Hagsýslu
ríkisihs frá 1993. í þessu felst krafa
um aukið rekstrarfé sem nemur um
30 m.kr. Skv. úttekt Hagsýslunnar
nam launakostnaður vegna umönn-
unar fatlaðra á sambýlum um 1,6
m.kr. árið 1991. Frávik frá þessu
meðaltali eru afar mikil, lægstur var
kostnaðurinn 685 þús. kr. en hæstur
2.584 þús. kr. Þessi mikla dreifíng
skýrist af mjög breytilegri umönnun-
arþyngd annars vegar og hins vegar
umfangi þeirrar þjónustu sem íbúar
sambýlanna njóta utan heimila sinna
t.d. í dagvist eða vemdaðri vinnu.
Krafa Sólheimamanna að fá greidd-
an meðaltalskostnað þarfnast því
rökstuðnings sem tekur mið af ofan-
greindum atriðum. Þann rökstuðning
skortir. Hins vegar liggur fyrir í
mati á þjónustuþörf vistmanna á
Sólheimum og annarra sólarhrings-
stofnana frá 1988, hið eina sem gert
hefur verið, að umönnunarþörf vist-
manna er mun minni en á öðrum
sambærilegum stofnunum. Þannig
voru 75% vistmanna metnir sjálf-
bjarga. Hin virka þátttaka heimilis-
fólks á Sólheimum bendir jafnframt
til hás getustigs. Þess vegna er eðli-
legt að kostnaður á Sólheimum sé
nokkuð undir meðaltali, sérstaklega
þegar haft er í huga að inni í meðal-
talstölum eru mörg sambýli sem veita
íbúum sínum sólarhringsþjónustu.
í viðræðum við stjórnarformann
Sólheima bauð ráðuneytið að gerður
væri þjónustusamningur til eins árs
þar sem byggt væri á fjárhæðum
tiltekinna rekstraraðiia þar sem
sannanlega er hægt að aðskilja
kostnað vegna búsetu og verndaðrar
vinnu svo sem gert er á Sólheimum.
Þvi tilboði var hafnað.
Þess má geta að sama viðmiðun
og Sólheimar hafa farið fram á,
þ.e.a.s. 1,6 m.kr. á ári, myndi leiða
til um 120 m.kr. hækkunar á fjárveit-
ingum til allra sambýla og annarra
búsetu- og atvinnuúrræða. Samsvar-
ar það um 26% hækkun útgjalda úr
ríkissjóði vegna þessara þjónustu-
stofnana miðað við fjárlög þessa árs.
Hafa Sólheimar verið í
fjársvelti?
Félagsmálaráðuneytið hefur látið
taka saman fjárframlög úr ríkissjóði
til Sólheima í Grímsnesi í saman-
burði við framlög til annarrar sam-
bærilegrar sjálfseignarstofnunar,
Skálatúns í Mosfellsbæ. Samanburð-
urinn tekur til áranna 1983 til og
með 1993, en stofnanirnar fóru báð-
ar á fjárlög 1983 en daggjöld höfðu
áður staðið straum af rekstrarkostn-
aði þeirra. Þessi samanburður leiðir
í ljós, að fjárframlög til Sólheima
hafa aukist um 99,8% á föstu verð-
lagi frá upphafí til loka tímabilsins
en framlög til Skálatúns hafa aukist
um rúm 19%. Rétt er að taka fram
að inn í þessi fjárframlög eru reikn-
aðar fjárveitingar í fjárlögum, auka-
fjárveitingar og greiðslur frá Trygg-
ingastofnun ríkisins. Ljóst er því, að
Sólheimar í Grímsnesi hafa fengið
fjárframlög úr ríkissjóði langt um-
fram aðrar sarnbærilegar stofnanir.
Athyglisvert er að draga saman
niðurstöður ársreikninga Sólheima
hin síðari ár. Þar kemur fram að
rekstrarframlög til Sólheima hafa í
reynd ekki verið skorin við nögl.
Samkvæmt ársreikningum 1989-
1992 hefur orðið rekstrarafgangur
öll þessi ár og hefur hann farið 'vax-
andi frá ári til árs. Þannig var rekstr-
arafgangur um 450 þús. árið 1989,
rúmar 2,3 m.kr. árið 1990, tæpar
2,4 m.kr. árið 1991 og um 5,6 m.kr.
árið 1992. Tölur þessar eru allar á
verðlagi í des ’93. Það er augljóst
að fjárhagsvandi Sólheima á ekki
rætur að rekja til skertra fjárveitinga
undanfarin ár. Þá benda-þessar tölur
ekki til þess að félagsmálaráðherra
hafi lagt heimilið í einelti undanfarin
ár eins og stjórnarformaðurinn hefur
ítrekað haldið fram. En í hverju er
þá vandi Sólheima fólginn?
Uppbygging og fjárhagsvandi
Sólheima
Síðastliðinn áratug hefur átt sér
stað stórfelld uppbygging á Sólheim-
um í Gríinsnesi. Á árunum 1985-
1992 hafa verið byggð íþróttahús,
vinnustofur, sambýli og félagslegar
íbúðir, samtals rúmir 2.100 fermetr-
ar. Þessi uppbygging hefur kallað á
aukin fjárframlög úr ríkissjóði. Samt
sem áður hafa ákvarðanir um þessa
fjárfestingu aldrei verið bornar undir
þá aðila sem lögum samkvæmt á að
gera, þ.e.a.s. svæðisskrifstofu í mál-
efnum fatlaðra, stjórnarnefnd og fé-
lagsmálaráðuneyti.
Skuldir Sólheima og Styrktarsjóðs
Sólheima voru í árslok 1992 um 89
m.kr. Áformuð er enn frekari upp-
bygging, m.a. til að rýma fyrir nýrri
og óskyldri starfsemi. í áliti ríkisend-
urskoðanda frá nóv. sl. um rekstrar-
framlag til Sólheima þar sem tillaga
félagsmálaráðuneytis um rekstrar-
framlag er staðfest, er bent á að fjár-
hagsstaða heimilisins sé „bágborin
um þessar mundir sem rekja má
m.a. til endurbóta á húsnæði og
slæmri skuldastöðu heimilisins frá
fyrri árum“. Hér vísar Ríkisendur-
skoðun til hinnar miklu uppbygging-
ar sem verið hefur á Sólheimum og
fyir er vikið að.
í ræðu formanns fjárlaganefndar
alþingis við afgreiðslu fjáraukalaga
í nóv. sl. kemur fram sami skilningur
er hann segir við afgreiðslu fjárauka-
laga 1993 þar sem hann gerir grein
fyrir því hvers vegna fjárveiting til
Sólheima var ekki lækkuð á því ári
þrátt fyrir greiðslur tryggingabóta:
„Fjárlaganefnd vill undirstrika að
þessi afgreiðsla er til að leysa fjár-
hagsvanda vistheimilisins sem rekja
má til endurbóta á húsnæði heimilis-
ins og skuldasöfnun frá fyrri árum.
Afgreiðsla þessi hefír ekki áhrif á
fíárveitingu til heimilisins á árinu
1994.“
Sá fjárhagsvandi sem Ríkisendur-
skoðun og formaður fjárlaganefndar
vísa til var þegar orðinn ljós á árinu
1987. í greinargerð Ríkisendurskoð-
unar á því ári segir m.a. um skulda-
stöðu Sólheima, sem þá nam um 40
m.kr.: „Ljóst virðist að sjálfseignar-
stofnunin er ekki fær um að greiða
úr vandanum og er því eðlilegt að
ráðuneytið semji við eigendur um
yfírtöku ríkisins á stofnuninni, sbr.
9. gr. skipulagsskrár."
Samskiptavandinn við
Sólheima
Eins og fram hefur komið hefur
stjóm Sólheima ekki sinnt lögbundnu
samráði við félagsmálaráðuneytið
vegna uppbyggingar. Um þetta at-
riði segir í sérstöku áliti ríkisendur-
skoðanda frá des. sl.: „Það er óviðun-
andi af hálfu yfirstjómar málefna
fatlaðra sem tryggja þurfa fjármagn
til uppbyggingar og rekstur að einn
aðili taki sig þannig út og hefji upp-
byggingu á tilteknum stað án tilskil-
ins samráðs og samþykkis.“
Sú skipulagsbreyting sem tók gildi
í byijun árs og er tilefni kröfu Sól-
heima um verulega aukin rekstrar-
framlög, var gerð án nokkurs sam-
ráðs við félagsmálaráðuneytið eða
Svæðisskrifstofu Suðurlands í mál-
efnum fatlaðra, svo sem lög gera ráð
fyrir. Sambýli hafa verið byggð á
Sólheimum með lánsfé frá Bygging-
arsjóði verkamanna sem er andstætt
lögum, og aldrei hefur verið sótt um
starfsleyfí fyrir þessi sambýli sem
skýrt er kveðið á um í lögum um
málefni fatlaðra. Með starfrækslu
sambýla og félagslegra íbúða á Sól-
heimum var húsnæði rýmt sem stjórn
Sólheima ætlar til annarra nota. Um
þetta segir framkvæmdastjóri Svæð-
isskrifstofu Suðurlands í greinargerð
til Stjórnarnefndar í málefnum fatl-
aðra: „Fatlaðir íbúar Sólheima eru
fluttir úr húsnæði sem búið var að
byggja upp fyrir fjármagn sem með
ýmsu móti hafði verið aflað út á fötl-
un þeirra og fluttir í annað húsnæði
þar sem þeim er ættað að standa
undir afborgunum af lánum sem tek-
in hafa verið til að íjármagna 90%
byggingarkostnaðar. Það húsnæði
sem þeir eru fluttir úr á síðan að
nota til að koma upp svokölluðu
heilsuheimiii...“
Stjórn Sólheima hefur ekki skilað
félagsmálaráðuneyti fjárlagatillög-
um sínum sl. 3 ár svo sem lög kveða
á um. Þá sinntu Sólheimar ekki
ítrekuðum óskum ráðuneytisins um
skil á rekstrar- og greiðsluáætlun
fyrir síðasta ár. Fleiri dæmi má draga
fram um erfiðleika í samskiptum,
sem fyrst og fremst má rekja tií
þess að stjórnendur Sólheima telja
sig geta tekið hveijar þær ákvarðan-
ir um málefni heimilisins sem þeim
sýnist, án nokkurs samráðs við þar
til bær stjórnvöld, og síðan eru gerð-
ar kröfur um að ríkissjóður greiði
kostnaðinn og hótunum beitt ef
stjómvöld fallast ekki skilyrðislaust
á þær.
Stjómendur Sólheima hafa átt í
sífelldum eijum við þá sem þeir hafa
þurft að eiga samskipti við. Ekki er
langt um liðið síðan óvissa ríkti um
starfsemina vegna fjöldauppsagna
starfsmanna og illdeilna við þá.
Stjómendur Sólheima hafa ekki get-
að átt samstarf við Svæðisskrifstofu
Suðurlands og sniðgengið hana með
öllu. Þá hefur þeim heldur ekki lynt
við heildarsamtök fatlaðra, Þroska-
hjálp, en samtökin hafa farið þess á
leit við kirkjuna að stjórnskipan Sól-
heima verði endurskoðuð. Þá hafa
samtökin fordæmt vinnubrögð
stjórnar Sólheima, sbr. ályktun
Þroskahjálpar dags. 3. jan. sl. Síð-
asta afrek stjómarinnar á þessu sviði
er að varpa rýrð á biskupinn, hr.
Ólaf Skúlason, sem var reiðubúinn
að axla ábyrgð í því skyni að leita
sátta. Mál er að linni.
Höfundur cr aðstoðarmaður
félagsmálaráðherra og var
formaður þeirrar nefndar sem
samdi frumvarpið að núgildandi
lögum um málefni fatlaða.