Morgunblaðið - 14.07.1994, Blaðsíða 18

18 FIMMTUDAGUR 14. JÚLÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
BJARGIÐ OG HAFALDAN
*
Sólmánaðarhugleiðingar í minningu Oskars Aðalsteins
GÓÐUR rithöfundur er genginn.
Starfsævi Óskars Aðalsteins var
orðin löng og heilladijúg. Tvítugur
sendi hann frá sér fyrstu bókina.
Það var skáldsagan Ljósið í kotinu.
Þótt höfundurinn væri komungur
— en söguna hafði hann samið
átján ára — bar hún augljós merki
tilþrifa og frásagnargleði. Tveim
árum síðar kom svo Grjót og gróð-
ur sem skipaði höfundinum ótví-
rætt á bekk með efnilegustu ung-
um rithöfundum á þeim tíma. Guð-
mundur G. Hagalín var þá búsettur
á fsafírði. Honum þótti höfundur-
inn gefa svo góðar vonir að hann
ákvað að fylgja sögu hans úr hlaði
með formála þar sem hann vakti
meðal annars athygli á að Grjót
og gróður væri »í rauninni fyrsta
verkamannasagan í bókmenntum
okkar, sem geti borið það nafn
með fullum rétti«. En þvílík um-
sögn þurfti þá nánari skýringa við.
Verkalýðsbókmenntum, sem verið
höfðu áberandi á Vesturlöndum
árin á undan, var þá oftast ætlað
að hafa pólitísk áhrif. Hagalín benti
á að sagan lýsti ekki »lífí verka-
fólksins eins og það virðist manni
úr annari stétt, manni, sem hefir
vakizt til gremju eða hrærzt til
meðaumkunar yfir lífi verkalýðs-
ins, heldur lýsir hún því eins og
það lítur út í augum þess manns,
sem er sjálfur uppalinn á verka-
mannsheimili og gengur engra
annara erinda en þeirra, að sýna
líf verkafólksins eins og það lifír í
honum sjálfum ...«
Grjót og gróður var ekki einung-
is sönn saga í þeim skilningi að
hún Iýsti lífí alþýðufólks við sjávar-
síðuna eins og það var. Hún var
h'ka vel skrifuð, í raun mjög vel
ef hliðsjón var höfð af ungum aldri
og takmarkaðri reynslu höfundar.
Án þess að styðjast við stefnur eða
tillærð listbrögð hafði Óskari Aðal-
steini tekist að lýsa því sem hann
þekkti best á áhrifamikinn og sann-
færandi hátt. Verkefnið var þó
engan veginn auðleyst. Sveitalífíð
var enn fyrirferðarmest í hugar-
heimi íslendinga. Þangað sóttu
skáldin orðtök og samlíkingar. Á
sjávarþorpið var þar á móti litið
eins og hvert annað víxlspor í þjóð-
lífínu sem engin hefð var fyrir.
Þegar nú horft er um öxl nærri sex
áratugum síðar kann maður að
velta fyrir sér hvaðan þessum unga
manni hafí komið hvatning og
kunnátta til að færast svona mikið
í fang og takast svona vel. Svörin
verða ekki einhlít. Að sönnu má
minna á að kreppuárin á undan
voru eitthvert líflegasta blómaskeið
íslenskra bókmennta fyrr og síðar.
Rithöfundar þeir, sem fremstir
fóru, voru frægir og dáðir. Bóklest-
ur var almennur og mikið rætt um
nýjar bækur manna á meðal.
Verkalýðsmálin voru að komast í
brennidepil og hlutu þar með að
tengjast lífsbaráttu daglaunafólks
í kaupstöðunum. Áhrif vinstri
manna fóru vaxandi í menningar-
lífínu. Og þeir voru manna ötulast-
ir að varpa kastljósi á bækur og
höfunda sem þeir töldu að styrkja
mundu málstað sinn. Þess má Ósk-
ar Aðalsteinn hafa notið þótt ós-
annað sé — og raunar mjög ósenni-
legt — að hann hafi á nokkurn
hátt miðað til þess. Allt um það
fólst gildi sögunnar ekki aðeins í
góðum texta, samfelidum sögu-
þræði, trúverðugri persónusköpun
og tilraun til þjóðfélagsgreiningar;
heldur allt eins í hinu að höfundur-
inn hitti þarna á tón sem féll að
samhljómi líðandi stundar. Þótt
höfundurinn styddist að langmestu
leyti við sjálfsreynslu tókst honum
þannig að ljá verki sínu skírskotun
sem gilti þá stundina.
Grjót og gróður hlaut góðar við-
tökur. Hitt vó þyngra að höfundur-
inn fann með sjálfum sér að honum
hafði tekist upp. Og sú tilfínning
efldi áræðið. Að nema staðar
hvarflaði ekki að honum. Frum-
kraftur sköpunargleðinnar svall
með honum. Nú gilti það eitt að
láta ekki deigan síga. Að lifa af
ritstörfum var samt hvergi inni í
myndinni. Rithöfundurinn ungi,
sem brátt var kominn með fjöl-
skyldu, stóð þá frammi fyrir þeim
vanda að sjá sér og sínum farborða
en öðlast jafnframt »tryggt næði
til ritstarfa« eins og hann orðaði
það síðar. Úrræðin voru ekki mörg.
Eins og á stóð valdi hann þó eflaust
hið hagkvæmasta. Hann gerðist
vitavörður á Hombjargsvita. Þar
með var lífstefnan mörkuð. Síðar
fluttist hann að Galtarvita þar sem
hann var í aldarfjórðung og loks
að Reykjanesvita. Leikur ekki vafi
á að vitavarslan á hinum afskekktu
stöðum vestra höfðu mótandi áhrif
á ritstörf hans þegar tímar liðu. Á
þessum fáförnu slóðum gafst hon-
um tóm það sem hann sóttist eftir.
Þarna naut hann næðis en einangr-
aðist aldrei. Þó fáförult væri á út-
nesjunum, einkum að vetrarlagi,
lagði margur upp í leiðangur til
að hitta skáldið og vitavörðinn.
Hlutskipti það, sem Óskar Aðal-
steinn hafði valið sér, þótti svo ein-
stakt að athygli hlaut að vekja.
Heimsókn til þessa landskunna
manns taldist því rækilega frá-
sagnarverð. Þrátt fyrir fjarlægðina
— eða ef til vill vegna hennar —
voru fjölmiðlar fúsir að hafa tal
af honum þegar færi gafst. Og
Óskar Aðalsteinn hafði jafnan frá
mörgu að segja. Ekki sakaði að
hann stóð í hæfílegri fjarlægð frá
uppsprettu fáfengilegra dægur-
mála.
Á Hornströndum gafst honum
færi á að skoða iífið frá nýju sjónar-
horni. Þar kynntist hann bæði
kvenhetjum og kjarnakörlum sem
lifað höfðu við ótrúlega erfið skil-
yrði en létu þó ekki baslið smækka
sig. Dvölin þar má einnig hafa
dýpkað skilning hans á íslenskri
þjóðtrú. En næðið var líka nýtt
til hins ítrasta. Þarna gat rithöf-
undurinn ekki aðeins unnið úr
margháttaðri reynslu sinni frá
bernsku og uppvaxtarárum. Nú
gafst honum einnig tóm til að
skyggna úr nokkurri fjarlægð
myndir þær sem hann átti eftir að
draga upp af umhverfí því sem
honum var í senn kærast og kunn-
uglegast. Verkalýðsmálin viku fyr-
ir sígildari vandamálum mannlegs
lífs. Árin liðu, sjónhringurinn víkk-
aði og bókunum fjölgaði. Ekki
verða þær allar taldar hér en nefnd-
ar skulu: Húsið í hvamminum, Þeir
brennandi brunnar, Hlauparinn frá
Malareyri, Vonglaðir veiðimenn,
Lífsorrustan, Breyzkar ástir, Eplin
í Eden, Dísir drauma minna, í röst-
inni, Fyrirburðir á skálmöld — allt
skáldsögur. Stundum liðu fáein ár
á milli bóka, stundum aðeins árið.
Hlýtur Óskar Aðalsteinn að teljast
í hópi afkastameiri rithöfunda ef
hliðsjón er höfð af að hann varð
alltaf að sinna tímafreku starfí
samhliða ritstörfunum.
Á söguefnum varð aldrei þurrð.
Sumt greip hann beint úr samtím-
anum og þá gjarnan upp úr dag-
lega lífinu. Hann var manna næm-
astur fyrir stemmningu andartaks-
ins. Söguhetjur hans lifa margar í
fábrotnu umhverfí en dreymir um
auðugra og fyllra líf. Vinnan, ástin
og hugsjónin vekur spennu sem
kveikir neista í sálinni. Fram eftir
öldinni voru menn í óða önn að
bjarga heiminum en greindi mjög
á hvernig stýra skyldi þjóðarskút-
unni. Kosningadagurinn var mark-
aðsdagur hugsjónanna en jafn-
framt stórhátíð þeirra sem lifðu
fyrir átök og spennu. Allt er það
skemmtilega útmálað í skáldsög-
unni Kosningatöfrum. »Töfrar!«
Einmitt þar hitti skáldið á rétta
orðið. Fáir voru svo kaffærðir af
annríki að kosningar lyftu þeim
ekki upp yfír gráma og tilbreyt-
ingaleysi hversdagsins. Kosninga-
töfrarer hressileg bók með miklum
húmor og ísmeygilegri en tiltölu-
lega græskulausri ádeilu. Ósvikin
gamansaga! Og lýsir vel andblæn-
um í þá gömlu góðu daga þegar
menn trúðu á flokkinn sinn og biðu
kosningaúrslita með öndina í háls-
inum eins og verið væri að tefla
um_ örlög mannkyns.
Óskar Aðalsteinn var fyrst og
fremst skáldsagnahöfundur. En
hann samdi einnig nokkrar
barnabækur. Lá það ekki síður
fyrir honum. Þjóðlegur fróðleikur
var honum sömuleiðis hugleikinn.
í bókinni Úr dagbók vitavarðar
safnaði hann saman þáttum sem
hann hafði skrásett, mest eftir frá-
sögnum fólks sem varð á vegi hans
vestra. Þættimir eru stuttir en ítar-
legir, engir útúrdúrar en áhersla
lögð á meginatriði. Kjarnmikið
málfar sögumanna bregður sterk-
um_ svip yfir þætti þessa.
Óskar Aðalsteinn gekk í harðan
skóla lífsins eins og jafnaldrar hans
flestir, en hófst_ af sjálfum sér.
Hann fæddist á fsafírði á hátíðis-
og baráttudegi verkalýðsins, 1. maí
1919. Svo má að orði kveða að
fæðingardagurinn hafí veitt fyrir-
heit og forspá um framlag hans
til bókmenntanna. En maí er líka
mánuður heiðríkju og hækkandi
sólar, mánuður vqnar og athafna,
lífs og gróanda. Á sólmánuði, sjö-
tíu og fímm árum síðar, lauk skáld-
ið vegferð sinni. Björtum og anna-
sömum vinnudegi var lokið.
Þeir sem á árum áður gerðu svo
víðreist að þeir námu ekki staðar
fyrr en í vita skáldsins höfðu þá
sögu að segja að þeir hefðu fyrir-
hitt lífsglaðan mann og þróttmik-
inn sem þeim yrði alla tíð minnis-
stæður. Óskar Aðalsteinn sótti
samkomur rithöfunda í höfuð-
staðnum þótt um Iangan veg væri
að fara. Óg samband við aðra höf-
unda taldi hann sér mikils virði.
Með honum og kynslóð hans endar
áhrifamikill og markverður kapít-
uli í íslenskum bókmenntum.
Erlendur Jónsson
OPNA
EIMSKIPSMÓTIÐ
inn 16. júlí nk.
/•
/

/
/
/
/
\
-/
m

9 Leiknar verða 18 holur með og án forgjafar. Glæsileg verðlaun
eru veitt fyrir 1., 2. og 3. sæti með og án forgjafar:
Veglegir verðlaunagripir ásamt golfvörum.
ft Áukaverðlaun verða veitt þeim sem komast næst holu á 3./12.
brautog6./15. braut.
9 Glæsileg ferðaverðlaun fyrir tvo með fossum Eimskips til
Evrópu* eru veitt fyrir holu í höggi 3./12. braut.
• Sérhver þátttakandi fær vandaða skorbók frá Eimskip.
9 Skráning í mótið í síma 91-611930.
Nesklúbburinn - Golfklúbbur Ness.
*Ferðamðlaurt gildafró 15. oklóber 1994 - I. apríl 1995.
EIMSKIP
Sumartónleikar í Skálholti
Sellósvítur,
kantötur og mótetta
BACHSVEITIN í Skálholti ásamt
átta söngvurum undir stjórn Laur-
ence Dreyfus leika í Skálholtskirkju
laugardaginn 16. og sunnudaginn
17. júlí. Þetta er þriðja tónleikahelgi
af fimm helga tónleikaröð Sumar-
tónleikanna. Á efnisskránni verða
eingöngu verk eftir Johann Sebast-
ian Bach sellósvítur, kantötur og
mótetta.
Laurence Dreyfus, bandaríski
selló og gömbuleikarinn, er Islend-
ingum af góðu kunnur en hann er
nú í fjórða sinn gestur Sumartónleik-
anna í Skálholti. Hann nam sellóleik
við Julliardháskólann í Bandaríkjun-
um og Tónlistarháskólann í Brussel.
Hann er doktor í tónlistarfræðum
og hefur skrifað fjölmörg rit og
bækur um tónlist J.S. Bachs. Laur-
enee er vel þekktur barokkfræðingur
og eftirsóttur víða um heim sem ein-
leikari, leiðbeinandi og fyrirlesari.
Hann er prófessor við Royal Aca-
demy of Music við King’s College í
London.
Laurence Dreyfus heldur fyrir-
lestur um kantötur J.S. Bachs, BWV
5 og 42, á laugardaginn klukkan
13.30. Á fyrri tónleikunum eð klukk-
an 15.00 leikur hann sellósvítur nr.
2 og 3 á barokkselló. Á seinni tón-
leikunum klukkan 17.00 verða flutt-
ar tvær kantötur, BWV 5 og 42, og
Morgunblaðið/Sigurður Jónsson
Sumartónleikar í Skálholti
standa nú yfir.
mótetta BWV 228. Þessir tónleikar
verða endurfluttir á sunnudag
klukkan 15.00. Messað verður á
sunnudag klukkan 17.00 og leikur
Laurence Dreyfus á selló í messunni.
Aðgangur á tónleikana er ókeypis
og boðið er upp á barnapössun með-
an tónleikarnir standa yfír. Veiting-
ar fást við Skálholtsskóla.
i
I
í
i
í.
í
i
I
I
í
E
i
t
(
i;
i

í
i
í
;
i
i