Morgunblaðið - 30.10.1994, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER1994
MORGUNBLAÐIÐ
JUNG CHANG
SKÓLAFÉLAGARNIR við hlið Sichuan-háskóla í janúar 1975.
svamr
Villtir svanir eftir kínverska höfundinn Jung
Chang hefur farið, sigurför um heiminn. í
henni er sönn frásögn þriggja kynslóða
kvenna í Kína á þessari öld, frá keisaraveldi
til kommúnisma. Mál og menning gefur
bókina út í íslenskri þýðingu Hjörleifs Svein-
bjömssonar á næstu dögum.
í PEKING 1978.
AFERÐ okkar lögðum við
meira en 3000 kílómetra
að baki og hafði ég aldrei
komist í aðra eins þrek-
raun. Við skoðuðum æskuheimili
Maós sem var hvort tveggja í senn
safn og helgur staður. Þétta var
stærðar hús, miklu fínna en ég hafði
búist við, enda reiknað með að sjá
hýbýli arðrændra leiguliða. Inni var
gríðarstór mynd af móður Maós og
hjá henni miði þar sem stóð að hún
hefði verið mjög góðhjörtuð og oft
gefið fátæklingum mat. Leiðtoginn
mikli var þá sonur stórbónda eftir
allt saman! En stórbændur voru
stéttaróvinir. Hvers vegna voru for-
eldrar Maós baðaðir í hetjuljóma en
aðrir stéttaróvinir fordæmdir? Þessi
spurning kom mér í þvílíkt uppnám
að ég sleit hana umsvifalaust úr
huga mér.
Það var eiturkuldi í Peking þegar
við komum þangað aftur um miðjan
nóvember. Unglingafjöldinn sem
streymdi til höfuðborgarinnar var
slíkur að fólkið á móttökuskrifstof-
unum á járnbrautarstöðinni hafði
ekki lengur undan. Við vorum flutt-
ar á vörubíl í skemmtigarð einn þar
sem við biðum heila nótt eftir að fá
úthlutað samastað í höfuðborginni.
Það var útilokað að setjast á jörðina
vegna frostsins. Ég dottaði rétt í
svip þar sem ég stóð upp á endann.
Það var haust þegar ég lagði af stað
að heiman og var því ekki með nein-
ar skjólflíkur til að klæða af mér
napran veturinn í Peking. Vindurinn
næddi gegnum merg og bein og
nóttin virtist engan enda ætla að
taka. Ekki heldur biðröðin sem
hlykkjaðist umhverfis ísilagt vatn í
miðjum garðinum.
Það gránaði fyrir degi og varð
albjart og enn héngum við uppi í
biðröðinni, alveg slituppgefnar. Það
var farið að rökkva á ný þgar við
komumst loks á okkar nýja sama-
stað, Leiklistarskóla ríkisins. Her-
bergið okkar var gömul söngstofa
sem var nú búið að breyta í svefn-
skála. Á gólfínu voru strádýnur í
tveimur röðum en hvorki lök né
koddar. Nokkrir liðsforingjar úr
fiughemum tóku á móti okkur og
sögðust vera á vegum Maós for-
manns. Hann hefði falið þeim að sjá
um okkur og veita okkur herþjálfun.
Umhyggja Maós formanns snart
okkur djúpt.
Það var nýmæli að þjálfa rauða
varðliða í hemaði, en Maó þótti kom-
ið nóg af tilviljanakenndum
skemmdarverkum þeirra og vildi
fela þeim uppbyggilegri verkefni.
Hundruð rauðra varðliða héldu til í
leiklistarskólanum og voru nú látnir
mynda „hersveit“ undir stjóm flugl-
iðsforingjanna. Okkur kom ágætlega
saman og féll okkur stelpunum sér-
staklega vel við tvo þeirra. í takt
við tíðarandann spurðum við strax
hverra manna þeir voru. Foringinn
var af bændafólki norðúr í Iandi, en
stjórnmálafulltrúinn af menntafólki
í borginni Suzhou sem fræg er fyrir
fagra garða. Dag einn buðu þeir
okkur sex í dýragarðinn, en báðu
okkur að hafa ekki hátt um boðið
þar sem jeppinn þeirra tæki ekki
fleiri. Raunar létu þeir einnig að því
liggja að þeim væri uppálagt að
draga hug okkar ekki á neinn hátt
frá menningarbyltingunni. Við vild-
um ekki að þeir kæmu sér í vand-
ræði og höfnuðum því boðinu með
þeim orðum að við værum staðráðn-
ir í að láta ekkert glepja okkur frá
byltingunni. Tvímenningarnir bám í
okkur heilmikið af stómm eplum,
en þau vom sjaldséð í Chengdu. Þá
gáfu þeir okkur vatnshnetur í bráðn-
um karamelluhjúp, frægan Peking-
rétt. Við vildum sýna lit á móti,
læddumst inn til þeirra og söfnuðum
saman af þeim skítugum fötunum
og þvoðum vel og vandlega. Ég man
að ég átti nóg með stóm kakíein-
kennisbúningana í ísköldu vatninu,
eins stífir og óþjálir og þeir voru.
Maó vildi að þjóðin öll tæki herinn
sér til fyrirmyndar í þeirri von að
hún myndi sýna sér og engum öðmm
jafnógagnrýna og fortakslausa holl-
ustu og hermennirnir. Um leið og
fólk var hvatt til að læra af hermönn-
unum var aukin áhersla Iögð á þá
virðingu sem þeir voru sagðir verð-
skulda. Sægur bóka, blaðagreina,
söngva og dansa greindu frá stúlk-
um sem lögðu hermönnunum lið með
því að þvo af þeim.
Ég þvoði meira að segja af þeim
nærbuxurnar, en án þess að nokkrar
kynferðislegar hugrenningar skytu
upp kollinum. Ég býst við að marg-
ar kínverskar stúlkur af minni kyn-
slóð hafi verið of þrúgaðar af póli-
tískum umbrotum tímanna til að
þroska með sér þær kynferðislegu
tilfinningar sem venjulega fylgja
unglingsárunum. En ekki þó allar.
Taumhald foreldranna var að engu
orðið og það þýddi að -leið fjöllyndis
opnaðist. Eftir að ég var komin heim
frétti ég að gömul skólasystir mín,
lagleg fimmtán ára stelpa, hefði far-
ið í ferðalag með nokkrum rauðum
varðliðum frá Peking. Hún fór að
vera með einum og varð ófrísk. Pabbi
hennar barði hana, nágrannarnir
horfðu á hana með vanþóknunarsvip
og félagar hennar slúðruðu af innlif-
un. Hún hengdi sig, en skildi eftir
miða sem á stóð að hún „gæti ekki
lifað með smáninni". Enginn varð
til að vefengja forneskjulegan hugs-
unarháttinn sem rak hana í dauðann
og hefði það þó verið efni í raunveru-
lega menningarbyltingu. En Maó
hafði aldrei neinn áhuga á því og
þessir hlekkir hugarfarsins voru ekki
meðal „hinna gömlu" sem rauðu
varðliðunum var sigað á.
Menningarbyltingin ól einnig af
sér fjöldann allan af ofstækisfullu
hreinlífisfólki, einkum úr röðum
ungra kvenna. Önnur stelpa í mínum
bekk fékk ástarbréf frá sextán ára
strák sem hún svaraði að bragði og
sakaði um svik við málstað bylting-
arinnar. „Að þú skulir ekki skamm-
ast þín fyrir svo lágkúrulegar hugs-
anir núna þegar stéttaróvinurinn
veður uppi og fólk í auðvaldsríkjun-
um dregur fram lífið i eymd og vol-
æði.“ Margar stelpur sem ég þekkti
stilltu yfír á þessa bylgjulengd. Maó
hvatti stúlkur til að vera herskáar
og í samræmi við það var kvenleiki
fordæmdur árin sem ég var að alast
upp. Margar reyndu að tala, ganga
og haga sér eins og óheflaðir, árásar-
gjarnir karlar og hæddust að hinum
sem héldu sig við kvenlegri hegðun.
En reyndar var ekki hlaupið að því
að undirstrika kvenleikann. Þó að
ekki hefði annað komið til var okkur
bánnað að klæðast neinu nema snið-
lausum bláum, gráum eða grænum
buxum og jökkum.
Liðsforingjarnir okkar stýrðu he-
ræfingum á körfuboltavöllum leik-
listarskólans á hvetjum degi. Matsal-
urinn var við hliðina á völlunum og
þangað var ég farin að mæna um
leið og við skipuðum okkur í einfalda
röð, jafnvel þó að ég væri að koma
úr morgunmat. Ég gat ekki um ann-
að hugsað en mat, en gerði mér
ekki grein fyrir hvað olli. Kannski
var það kjötskorturinn, eða kuldinn,
eða leiðinlegar heræfíngarnar. Ég
fékk vatn í munninn þegar mér varð
hugsað til allra þeirra gómsætu rétta
sem ég þekkti frá Sichuan; skorpus-
teiktir andarungar, súrsætur fískur
og drukkinn kjúklingur þeirra á
meðal.
Engin okkar sex var vön að fara
með peninga. Okkur fannst líka eitt-
hvað kapítalískt við að fara í búðir
og versla. Þó ég gæti ekki hugsað
um annað en mat keypti ég mér
aðeins einu sinni nokkrar karamellu-
húðaðar vatnshnetur, en það var
eftir að Iiðsforingjarnir voru búnir
að koma okkur á bragðið. Ég splæsti
þó ekki á mig hnetunum fyrr en að
undangengnum miklum sálarein-
tölum og umræðum við hinar stelp-
urnar. Þegar ég kom heim eftir ferð-
ina lét ég það verða mitt fyrsta verk
að rífa í mig nokkrar gamlar kex-
kökur, en skilaði ömmu ferðasjóðn-
um næstum ósnertum. Hún tók mig
í fangið og kallaði mig stelpukjána
hvað eftir annað.
Ég var líka komin með gikt. Það
var svo kalt í Peking að vatnið fraus
í krönunum. En þótt ég ætti ekki
yfírhöfn urðu útiæfingarnar að hafa
sinn gang. Fæturnir urðu að ís-
klumpum en heitt vatn höfðum við
ekkert til að fá iíf í þá. Við komuna
fengum við hver sína ábreiðuna til
að sofa við. Nokkrum dögum seinna
bættust fleiri stelpur í hópinn en þá
voru ábreiðumar búnar. Við héldum
þremur en létum þær hafa þijár,
enda því haldið að okkur að við
ættum að vera hjálpsamar við félag-
ana. Okkur var sagt að Maó hefði
látið sækja ábreiðurnar í birgða-
geymslur fyrir stríðstíma svo að
rauðu varðliðarnir hans þyrftu ekki
að líða nauð. Þakklæti okkar í garð
Maós átti sér engin takmörk. Nú
þegar við höfðum varla neinar
ábreiður var okkur sagt að þeim
mun meiri ástæða væri til að þakka
Maó; hann hefði gefið okkur allt sem
Kína hefði upp á að bjóða.
Ábreiðurnar voru svo litlar að þær
dugðu ekki tveimur nema við svæf-
um þétt saman. Allt frá því að ég
varð vitni að sjálfsmorðstilrauninni
höfðu ruglingslegar martraðir ásótt
mig, en þær ágerðust eftir að pabbi
var færður að heiman og mamma
fór til Peking. Fyrir bragðið lét ég
oft illa í svefni og henti af mér
ábreiðunni. Upphitun var af skorn-
um skammti og mér varð því oft
sárkalt. Eftir Pekingdvölina voru
hnén á mér svo bólgin að ég gat
varla beygt þau.
Fleira varð þó til að angra mig.
Sumir krakkanna utan af landi voru
með lýs og flær. Ég kom einu sinni
að vinkonu minni grátandi eftir að
hafa orðið vör við röð af örsmáum
eggjum í handveginum á nærbolnum
sínum. Þetta var nit. Ég varð alveg
óð. Ég vissi sem var að fólk klæjar
ofboðslega undan lús, svo ekki sé
talað um hvílíkt merki um sóðaskap
það þykir að ala kvikindi á sér. Mig
klæjaði stöðugt eftir þetta og leitaði
mér lúsa oft á dag. Gat Maó nú
ekki farið að taka á móti okkur svo
að ég kæmist heim!
Seinnipart dags 24. nóvember ver
ég í tíma í Maótilvitnunum. Við vor-
um í einum af strákaherbergjunum,
þar sem ekki þótti siðsamlegt að liðs-
foringjarnir og strákarnir kæmu á
stelpuvistina. Foringinn kom í gætt-
ina, léttur og hress að vanda, og bað
okkur að syngja frægasta söng
menningarbyltingarinnar — „Stýri-
mannslaus getum við ekki siglt
gegnum sjóana“ — og sagðist ætla
að stjórna. Það hafði hann aldrei
gert áður og mæltist nýbreytnin vel
fyrir. Augun ljómuðu og roði færðist
{ kinnar hans meðan hann stjómaði
söngnum, en að því búnu sagðist
hann hafa góðar fréttir að færa.
Við vissum strax hvers kyns var.
„Við fáum að sjá Maó formann á
morgun!“ tilkynnti hann. Framhaldið
drukknaði í fagnaðarópum okkar,
fyrst orðvana hávaði en síðan dundu
við slagorðin: Lengi lifi Maó formað-
ur! Stuðningur okkar við Maó for-
mann skal aldrei bila!
Foringinn sagði að frá og með
þessari stundu mætti enginn yfír-
gafa háskólasvæðið. Til að tryggja
að ekki yrði misbrestur á yrðum við
að fylgjast hvert með öðru. Það
fannst okkur sjálfsagt mál, ekki síst
þar sem markmiðið var að tryggja
öryggi Maós formanns. Eftir matinn
kom foringinn að máli við okkur sex
og sagði lágri, hátíðlegri röddu:
„Eruð þið til í að gera svolítið til
að tryggja öryggi Maós formanns?"
Við héldum nú það. Hann benti okk-
ur að hafa hljótt en hélt svo áfram
á lágu nótunum: „Áður en við leggj-
um af stað í fyrramálið, eruð þið
þá til í að stinga upp á að við Ieitum
hvert á öðru til að ganga úr skugga
um að ekkert óæskilegt flækist með?
Sko, unglingar gætu átt það til að
gleyma reglunum ...“ Hann var bú-
inn að segja okkur frá þessum regl-
um. Við máttum ekki vera með neina
málmhluti á okkur á útifundindum,
sama hveiju nafni þeir nefndust.
Ekki einu sinni lykla.
Fæst okkar gátu sofið fyrir spenn-
ingi og tilhlökkun. Við spjölluðum
fram á rauða nótt, en klukkan fjög-
ur fórum við á fætur og skipuðum
okkar í beinar raðir og þar með var
hægt að leggja upp í fjögurra og
hálfs tíma göngu niður á Torg hins
himneska friðar. Þegar allt var til-
búið hnippti foringinn í Bollu sem
stóð upp og lagðj til að við leituðum
hvert á öðru. Ég sá að mörgum
fannst þetta óþarfi, en foringinn
studdi uppástunguna heilshugar og
stakk upp á að fyrst yrði leitað á
sér. Einum af strákunum var falið
varkefnið og fann stóra lyklakippu
í vasa hans. Foringinn þottist koma
af fjöllum og brosti sigri hrósandi
við vitorðskonu sinni. Þessu næst
leituðum við hvert á öðru. Þetta sjón-
arspil bar vott um ákveðinn starfsst-
íl maóismans; það varð að Iíta svo
út að vilji alþýðunnar væri hið ráð-
andi afl en ekki skipanir að ofan.
Hræsni og leikaraskapur voru dag-
legt brauð.