Morgunblaðið - 30.10.1994, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 30. OKTÓBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
GUÐRÚN var viðstödd síðustu byltingarhátíðina í nóvember 1990.
Sagnfræði
augnabliksins
eftir Guðna Einarsson.
Myndir frá Rússlandi tók Guðrún Finnbogadóttir.
RÚSSLAND hefur gengið í gegnum aðra byftinguna á þessari öld, nú
frá kommúnisma til kapítalisma. Um sjö áratuga skeið var þessu þjóðfé-
lagi stýrt í stóru og smáu eftir hugmyndafræði sem búið er að leggja
fyrir róða. Guðrún Finnbogadóttir hefur skrifað bók, Til heljar og heim,
um áhrif þessarar síðari byltingar á líf rússnesks almennings. Guðrún fór
fyrst til náms í Rússlandi á valdatíma Khrústsjovs og dvaldi þá í landinu
tæpt ár. Hún fór aftur til Rússlands 1990, þegar hvað mest ólgaði í kjöl-
far perestrojku og glasnost, og síðan einar tíu ferðir næstu þrjú árin.
Erindi hennar var meðal annars að taka viðtöl við rússneska rithöfunda
vegna doktorsverkefnis í samanburðarbókmenntum við Sorbonne-háskób
ann í París. Guðrún er þar búsett og er fréttaritari Ríkisútvarpsins. í
Rússlandi hitti Guðrún gamla vipi og kynntist nýjum. Bókin geymir sögu
þessa fólks og áhrif hinnar síðari byltingar á líf þess. Guðrún segir að
bókin sé ekki fræðileg úttekt heldur sagnfræði augnabliksins, leiftur úr
lífi fólks sem tapaði grundvelli tilverunnar í einni svipan.
EG KOM aftur til Rúss-
lands meðan per-
estrojkan var i fullum
gangi ög áður en hjól
sögunnar fóru að snú-
ast jafn hratt og síðar
varð. Ég náði því að vera viðstödd
síðustu byltingarhátíðarhöldin á
Rauða torginu 7. nóvember 1990,“
segir Guðrún. Bókin spannar tíma-
bilið frá því í nóvember 1990 og til
sama tíma í fyrra. Guðrún segir að
fyrir þann tíma hafi ríkt stöðnun
Breshnev-tímans og síðan kom per-
estrojka Gorbatsjovs og glasnost.
Byltingin sem nýlega er gengin yfír
var ekki hafin í árslok 1990 og þrátt
fyrir kosningarnar 12. desember í
fyrra og nýja stjórnarskrá virðist
sem enn hafí ekki komist festa á
rússneskt þjóðfélag. Guðrún segir
að nú bindi menn vonir við að
þjóðfélagsþróunin í framtíðinni
verði jafnari en verið hefur undan-
farin ár. „Ef það verður ekki, þá
getur það haft hinar hræðilegustu
afleiðingar fyrir okkur öll. Það virð-
ist sem þessar vonir rætist ekki í
bráð, því á aðeins einu ári hefur
gengi rúblunnar fallið unj 250%
miðað við Bandaríkjadollar og iðn-
aðarframleiðslan heldur áfram að
minnka."
Guðrún segir að í Rússlandi hafi
hún hitt margt það besta fólk sem
hún hefur kynnst. „Það er svo dá-
samlegt, gestrisið og göfugt í þessu
hræðilega ástandi. Svo fiæðir lfka
illskan yfír. Stundum fannst manni
eins og búið væri að sleppa öllum
árum vítis lausum.“
Húsið við Arbatstræti
Þegar Guðrún kom til Moskvu
haustið 1990 fékk hún leigt hjá
konu sem er myndhöggvari og býr
í sögufrægu húsi við Arbatstræti. í
þessu sama húsi er rithöfundurinn
Anatolíj Rybakov fæddur og uppal-
inn. Hann er höfundur bókarinnar
Börn Arbats, sem kom út í ís-
lenskri þýðingu Ingibjargar Har-
aldsdóttur 1989. Sögusvið bókar-
innar er að miklu leyti í þessu húsi.
Húsið við Arbatstræti varð dval-
arstaður Guðrúnar í þau skipti sem
hún fór til Moskvu á árunum 1990
til 1993. Arbatstræti er fyrsta
göngugatan í Moskvu og í hjarta
borgarinnar. „Ég var mjög heppin
að fá þarna leigt,“ segir Guðrún.
„Húsið er mjög miðsvæðis og þama
var stöðugur straumur af fólki.
Myndhöggvarinn átti fjölda vina og
kunningja, sérstaklega listamenn,
reyndar allskonar fóik. Hún er mjög
gestrisin og hjartahlý kona. Húsráð-
andinn talaði gjarnan um húsið sem
Guðrún Finnbogadóttir
örkina hans Nóa og sagði: Við erum
hér í örkinni meðan heimurinn ferst
í syndaflóðinu fyrir utan.“
Spegill mannlífsins
Mannlífið á Arbatstræti endur-
speglaði það sem var að gerast í
þjóðlífinu. Á götunni spratt upp
markaður þar sem listamenn komu
og seldu verk sín og trúbadúrar
sungu. Eftir að verðlagning var
gefín frjáls í byijun árs 1992 varð
sprenging í efnahagslífinu. Fjöi-
skrúðugt markaðslíf spratt upp á
götunni. „Sölumennskan varð svo
tryllt. Það var eins og hálf þjóðin,
jafnt börn og gamalmenni, væri
komin út á götu að selja jafnt það
sem fannst uppi á háalofti og nið-
urgreiddar vörur úr ríkisverslun-
unum.“ Markaðsstarfsemin á göt-
unum keyrði úr öilu hófi og þar kom
að Jeltsín lét reka sölufólkið burt.
Valdamikil mafía
Mafíustarfsemi hefur blómstrað
í Rússlandi og er talið að allt að
þriðjungur peningamagns í umferð
fari um hendur mafíunnar. „Ég
held að mafían sé eitt af því óhugn-
anlegasta sem nú er að gerast í
Rússlandi. Mér finnst Vesturlönd
vera einkennilega róleg yfir þessari
þróun,“ segir Guðrún. „Rússneska
mafían er að teygja anga sína til
Vesturlanda og er meðal annars að
sprengja eiturlyfjamarkaðinn með
því að láta flæða yfir hann ódýr
eiturlyf að austan." Guðrún segir
að talið sé að meira en 15 milljónir
hafí ánetjast eiturlyfjum í Rússlandi
á undanförnum fjórum árum. í kjöl-
far eiturlyfjanna hefur fylgt mikil
glæpaalda.
Hatrið blossar upp
„Kommúnisminn gengur ekki
upp sem hagfræðikenning," segir
Guðrún. „í honum eru ósköp falleg-
ar kenningar, góðar og göfugar
hugmyndir. En það er búið að sanna
að hann gengur ekki upp. Að taka
það sem maður þarf og gefa það
sem maður getur. Þetta hentar ekki
manneskjunni. Ef svona kenningar
henta ekki manneskjunni, þá kemur
að því að hún kastar þeim burt og.
tekur eitthvað annað í staðinn. En
hvað kemur í staðinn? Það er
grimmur kapítalismi. Maður sér það
hvar sem er. Rússar eru ekki hrifn-
ir. Þeir hafa orðið fyrir vonbrigðum.
Þetta var ekki það sem þeir vildu.
Hættan er sú að þetta fari út í of
mikla þjóðernishyggju."
Guðrún ferðaðist til nokkurra lýð-
velda. Meðal annars fór hún til
Kákasus þar sem hefur geisað stríð.
Hún hitti þar fólk sem hefur horft
upp á hörmulega atburði. Stríðið
geisar enn með hryllilegum afleið-
ingum og ekki horfur á að átökum
ljúki í bráð. Það er víðar barist í
fyrrum sovétlýðveldum og í Tadsjí-
kístan er í raun borgarastyrjöld.
„Það er einkennilegt hvernig hatrið
hefur kraumað undir. Það virtist
allt svo slétt og fellt meðan mið-
stjórnarvaldið hélt í skefjum því sem
kraumaði undir niðri. Um leið og
Sovétríkin sprungu og miðstjórnar-
valdið hvarf kom þetta allt upp á
yfirborðið," segir Guðrún. í Kákas-
us búa um 50 þjóðir, ef miðað er
við tungumái, sem sagt var að
byggju saman í sátt. Hatrið er nú
allt í einu orðið svo áþreifanlegt að
hjón skilja vegna þess eins að þau
eru ekki af sama þjóðerni. Fjölskyld-
ur sundrast og áratuga vinátta
gleymist vegna kynþáttaátaka.
Guðrún segir að ági-einingur
þjóðanna í Kákasus tengist ekki
ólíkum trúarbrögðum, því þjóðirnar
þar eru flestar hallar undir íslam.
Georgíumenn og Armenar eru hins
vegar kristnir. Það sem nú sprettur
upp á yfirborðið í sinni grimmustu
mynd er þjóðernishyggja sem mið-
stjórnarvald Sovétríkjanna og sjö
áratuga áróður átti að þurrka út. í
staðinn var boðuð alþjóðahyggja
kommúnismans en boðskapurinn
féll í grýtta jörð. „Það kemur svo
greinilega í ljós nú að þetta hefur
alls ekki tekist,“ segir Guðrún.
ÖIIu snúið á hvolf
Breytingarnar í fyrrverandi Sov-
étríkjunum undanfarin ár eru meiri
en flesta Vesturlandabúa órar fyrir.
Rússar hafa sjálfir átt fullt í fangi
með að fylgjast með þegar þjóðfélag
þeirra hefur tekið algjöra koll-
steypu. „Líf þessa fólks hefur bók-
staflega sprungið í öllum skilningi,"
segir Guðrún. „Það er ekki bara það
sem sést utan frá heldur einnig það
sem snertir hið innra líf. Meirihluti
fólksins er að einhveiju leyti heila-
þveginn frá fæðingu, ef svo má
segja. Það sem áður var gott er nú
í einu vetfangi orðið illt. Það var
öllu snúið á hvolf.“
Á kommúnistatímanum hafði
fólkið ekki hugmynd um hvað var
að gerast á Vesturlöndum. Þaðan
bárust ekki neinar fréttir. Ríkið sá
fyrir fólkinu eins og börnum. Ef
maður var þægur og góður þá fékk
maður framfærslu. „Svo var þessu
kippt í burtu, allt í einu. Það er líkt
og maður tæki lítið barn, setti það
á vergang og segði: Bjargaðu þér
nú sjálfur!“ Guðrún segir að margt
fólk skorti allt frumkvæði, það sé
vant því að láta hugsa fyrir sig.
Nú þegar forsjána vantar verði það
sinnulaust um allt og alla.
Guðrún telur að þetta umrót komi
verst niður á börnum og unglingum.
Hún óttast að það taki heila kynslóð
að koma hlutunum aftur í sæmilegt
horf. Unga kynslóðin, sem nú vex
úr grasi, er Iíkamlega vannærð og
hefur engan andlegan grunn til að
byggja á. „Upplausnin hefur svo
mikil áhrif á þau. Það sem kom í
staðinn fyrir kommúnismann var