Morgunblaðið - 23.12.1994, Blaðsíða 18

18 FÖSTUDAGUR 23. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR_______________
Upphaf Grindavíkur
Jón Þ. Þórs
Morgunblaðið/Grimur Bjarnason
GÍSLI Árni Eggertsson, Lýður Björnsson, Vigdís Finnbogadótt-
ir, Júlíus Hafstein og Klemenz Jónsson.
Hátíð í hálfa öld
ÚT ER komin bók um sögu 17.
júní hátíðarhalda í Reykjavík frá
upphafí til afmælisársins 1994.
Bókin hefst á ávarpi Vigdísar
Finnbogadóttur, forseta íslands,
Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur
borgarstjóra og Júlíusar Hafstein
formanns Lýðveldishátíðamefndar
í Reykjavík.
Rakin er forsaga 17. júní hátíð-
arhalda, sérstakur kafli er um lýð-
veldisárið 1944 og sagan síðan
rakin nokkum veginn í tímaröð.
Miðar kaflaskiptingin einnig við
breytingar sem verða á hátíðar-
höldunum, t.d. fyrstu árin í Hljóm-
skálagarðinum, miðbæjartímabilið
fyrra, hátíðarhöld í Laugardaln-
um, skemmtanir í útverfunum
o.s.frv. Bókin skiptist í tíu slíka
þætti auk bókarauka og ítarefnis.
Það var frá upphafi ákveðið að
vanda til þessarar bókar. Klemenz
Jónsson var ráðinn ritstjóri til að
afla fanga til þessa verks snemma
árs 1993. Ritnefnd bókarinnar hóf
störf í árslok 1993 og skipuðu
hana Lýður Bjömsson formaður,
Böðvar Pétursson, Gísli Ámi Egg-
ertsson, Eyjólfur Halldórs og Ósk-
ar Guðmundsson. Ritnefndin sá
um vinnslu og gerð bókarinnar og
útgáfu fyrir hönd Lýðveldishátíð-
amefndar Reykjavíkur og á vegum
íþrótta- og tómstundaráðs.
Útgáfa og dreifing íþrótta- og
tómstundaráð Reykjavíkur.
BÖKMENINllR
Sagníræði
SAGA GRINDAVÍKUR
eftir Jón Þ. Þór. Frá Landnámi
til 1800. Grindavíkurbær,
1994-282 síður.
í AÐFARAORÐUM höfundar
segir að Grindavíkursaga verði
þriggja binda verk. Hið fyrsta tek-
ur yfir tímabilið frá landnámi til
ársins 1800, annað bindi frá 1801-
1939 og hið þriðja frá 1939 til
okkar daga.
Þetta fyrsta bindi er því eins
konar forsaga Grindavíkur. For-
saga er það líka í þeim skilningi
að sá þéttbýliskjami sem nú ber
Grindavíkumafnið varð ekki til
fyrr en síðar. Af þessum sökum
nær þessi frásögn yfir mun stærra
svæði, þ.e. Grindavíkurhrepp hinn
foma. Hann var býsna víðlendur,
þó að ekki væri hann þéttbýll,
náði frá Valhnjúkum — og erum
við þá komin vestur fyrir Reykja-
nestá — og í Seljabót austan Krísu-
víkurbergs. Krísuvík var austasti
bær í Grindavíkurhreppi og Staður
sá vestasti.
Eftir að höfundur hefur í sam-
þjöppuðu máli gefið yfirlit yfir
sögusviðið hefur hann þann hátt á
að fylgja lesanda sínum um hrepp-
inn allan. Hann byijar vestast og
fer með ströndinni austur á hrepps-
enda. Öll helstu örnefni á leiðinni
verða stiklusteinar. Síðan heldur
hann áfram austur frá Krísuvík
og fylgir örnefnum til landsins
vesturúr. Þessi ágæti leiðsögumað-
ur hefur frá mörgu að
segja á þessu ferða-
lagi, sem fróðlegt er á
að hlýða. Sú nærgætni
hefur verið viðhöfð að
bókinni fylgir sérstakt
örnefnakort. Það er
því svo að þegar þess-
ari yfirferð er lokið og
tæpur þriðjungur bók-
ar er búinn er les-
andinn orðinn býsna
vel kunnugur á sögu-
slóðum og vel undir
það búinn að taka við
þeirri fræðslu sem á
eftir kemur. Þar era
teknir fyrir allir helstu
þættir mannlífs: mannfjöldi, bú-
seta, búskapur og lífshættir, ver-
stöðin, eignarhald á jörðum, versl-
un og klykkt út með frásögn af
Tyrkjaráninu 1627 og sölu stóls-
og konungseigna um aldamótin
1800. Það er þá fyrst sem Grind-
víkingar verða sjálfseignarbændur
og grundvöllur er lagður að
Grindavík nútímans.
Margt mætti vissulega um ein-
staka kafla þessa rits segja en hér
gefst ekki tími til þess. Höfundur
hefur greinilega gert sér far um
að nýta sér allar fáanlegar heimild-
ir, en þær eru þó heldur fátækleg-
ar fyrir þetta landsvæði. Hefur
hann orð á því að heimamönnum
hafí ekki verið ýkja sýnt um að
grípa til stílvopnsins. Sjaldan hafa
aðrir fundið hvöt hjá sér til að rita
um neitt sem viðkom Grindavíkur-
hreppi. Hann var sjaldnast í mið-
depli þjóðarsögunnar. Það er þá
helst að annálar geti um sjóslys
eða að biskupamir
þurftu að skrifa vegna
eigna sinna og ann-
arra hagsmuna. Saga
Grindavíkurhrepps er
því afar gloppótt og
fáir menn eru nafn-
greindir frá fyrri tím-
um. Höfundur þarf því
allvíða að geta í eyður
og smíða sér tilgátur
til að úr verði heilleg
og læsileg saga. Þessa
getur hann ávallt sam-
viskusamlega og gerir
lesanda mögulegt að
meta traustleika til-
gátunnar.
Höfundur ritar gott mál og
þægilegan stíl. Þar sem hann jafn-
framt hefur skýran frásagnarhátt
verður ritun hans auðveld aflestrar
og aldrei þunglamaleg eða leiði-
gjörn, eins og óneitanlega getur
verið nokkur hætta á með texta
af þessu tagi.
Bókin er prýdd miklum fjölda
ágætra mynda og hefur Ólafur
Rúnar Þorvarðarson tekið allan
þorra þeirra. Hann á því hér merk-
an og góðan hlut að máli. Ýmsar
aðrar myndir og línurit eru hér
einnig milli spjalda.
Prýðilega er frá þessari bók
gengið í alla staði. Tilvitnanir og
heimildaskrár eru eins og vera á.
Þetta upphaf Grindavíkursögu
lofar vissulega góðu. Það leggur
traustan og breiðan grundvöll að
framhaldinu sem væntanlega kem-
ur áður en langt um líður.
Sigurjón Björnsson
Merkileg* bók um fyrir-
bæri heimshafanna
BÓKMENNTIR
F r æ ð i r i t
HAFFRÆÐI II
eftir Unnstein Stefánsson. Háskóla-
útgáfan, 1994 — 541 síða.
Í BYRJUN desember kom út á
vegum Háskólaútgáfunnar bókin
Haffræði II eftir Unnstein Stefáns-
son prófessor. Haffræði II er nokk-
uð sjálfstætt framhald af Haffræði
I, sem kom út á vegum sömu út-
gáfu árið 1991. Haffræði H er viða-
mikil bók og hefur að geyma ítar-
lega nafna- og atriðaorðaskrá.
Ennfremur hefur Haffræði II að
geyma efnisyfírlit Haffræði I, en
slíkt er til bóta þegar leita þarf að
einhveiju einstöku atriði.
Hér er á ferðinni ákaflega
merkileg bók. í bókinni er fjallað
um margvísleg fyrirbæri heims-
hafanna, svo sem um hafís, sjávar-
föll, sjávarbylgjur, vindstreymi og
ennfremur um efni í sviflausn og
snefilefni. Unnsteinn fjallar um
það nýjasta sem er að gerast á
alþjóðavettvangi haffræðanna.
Fyrstu kaflar bókarinnar Ijalla
um hreyfífræði hafsins og þessi
umfjöllun kristallast í einum meg-
inkafla bókarinnar, sem fjallar um
hringrás heimshaf-
anna og.þau lögmál
sem henni ráða. Hér
er m.a. fjallað af þekk-
ingu og reynslu um
Golfstrauminn og um
strauma og sjógerðir
í norðurhöfum, enda
er Unnsteinn einn
þeirra sérfræðinga
sem lagt hafa grann
að nútíma þekkingu á
haffræði þessara
svæða. Sjávarbylgjur
og sjávarföll fá um-
talsverða umfjöllun.
Hvort tveggja eru
þetta efni sem höfða
mikið til íslendinga.
Umfjöllun Unnsteins um hafísinn
er almenns eðlis og ætlað að auka
skilning á hafísnum, en hafís við
ísland er ekki ræddur sérstaklega.
Umfjöllun um efni í sviflausn
er ákaflega fróðleg. Hér er líklega
í fyrsta sinn ritað á íslensku um
sjávarsnjó, en það era stórgerðir
myndlausir klumpar eða kekkir,
sem era eins og slæður í sjónum.
Klumpamir falla til botns og eru
taldir framkalla. árstíðabundna
tímgun hjá sumum djúpsjávarlíf-
veram. Unnsteinn fjallar um ýmis
sporefni sem notuð eru til að
kanna dreifíngu sjáv-
ar, en þeta svið haf-
fræðinnar virðist vera
ákaflega frjósamt um
þessar mundir. Þetta
viðfangsefni hefur
mikla þýðingu fyrir
íslendinga, því aukin
þekking á dreifíngu
efna í sjónum auðveld-
ar allt erftirlit með
mengandi efnum á ís-
landsmiðum.
Víða era íslensk
hafsvæði tekin sem
dæmi og fyallað um
hafsvæðið við ísland
þar sem við á. Sem
dæmi um hið fyrr-
nefnda fjallar Unnsteinn sérstak-
lega um Nýpslón og Patreksfjörð
þegar hann ræðir um vatnshag
innhafa (bls. 81 til 82).
Bókin er eins og önnur rit Unn-
steins skrifuð á ákaflega fallegu
og auðskiljanlegu máli. Þótt bókin
sé einkum skrifuð fyrir nemendur
Háskóla íslands er hún aðgengileg
fyrir flesta þá sem áhuga hafa á
hafínu. Höfundur hefur víða stillt
fræðilegri umfjöllun í hóf til að
gera bókina aðgengilega. Bókin
er í senn skemmtileg aflestrar, en
einnig gagnleg sem uppflettirit,
þegar ýmsar spumingar vakna um
eiginleika hafsins. Ef bókin væri
rituð á enska tungu er ég viss um
að hún væri notuð sem meginefni
í haffræðinámskeiðum um allan
heim. Unnsteinn á þakkir skildar
fyrir að leyfa okkur að njóta þessa
forvitnilega efnis á þjóðtungunni.
Frágangur bókarinnar er allur
til fyrirmyndar og myndir skýrar
og greinargóðar. Eg vil óska Unn-
steini til hamingju með þetta
merka rit.
Jörundur Svavarsson
Góð úlpa
erhlýjólagjqf
Mikið úrval af úlpum
með og án hettu. Stærðir 34-50
Póstsendum
\<#Hl45ID
Laugavegi 21, s. 25580
-
Unnsteinn
Stefánsson
ÁSDÍS Thoroddsen kvikmyndaleikstjóri tekur við styrknum úr
hendi Guðrúnar Stephensen, dóttur Þorsteins.
Leiklistarsjóður Þorsteins Ö. Stephensen
> _______
Asdís Thoroddsen
leiksljóri hlaut styrk
ÞORSTEINN Ö. Stephensen, leik-
ari og fyrrverandi leiklistarstjóri
Ríkisútvarpsins, hefði orðið 90 ára
21. desember síðastliðinn. í tilefni
af því hefur Leiklistarsjóður Þor-
steins Ö. Stephensen í samvinnu
við Ríkisútvarpið gefið út geisla-
disk og hljóðsnældu með upplestri
Þorsteins sem ber heitið Ljóð og
saga. Þar les hann ljóð eftir ýmis
höfuðskáld þjóðarinnar svo sem
Jónas Hallgrímsson, Stephan G.
Stephanson, Snorra Hjartarson,
Jóhannes úr Kötlum og Stein
Steinarr. Auk þess brot úr Fjall-
kirkjunni eftir Gunnar Gunnars-
son. Upptökumar era frá árinu
1947 til 1977.
Þorsteinn Ö. Stephensen, leikari
og fyrrverandi leiklistarstjóri
Ríkisútvarpsins, fæddist 21. des-
ember 1904 og lést 13. nóvember
1990. Hann var einn fremsti leik-
ari þjóðarinnar og brautryðjandi á
sviði útvarpsleiks.
Styrkur úr Leik-
listarsjóði Þorsteins
Ásdísi Thoroddsen leikstjóra var
veittur styrkur úr Leiklistarsjóði
Þorsteins Ö. Stephensen við hátíð-
lega athöfn í húsakynnum Ríkisút-
varpsins í Efstaleiti 1, miðviku-
daginn 21. desember.
Leiklistarsjóður Þorsteins Ö.
Stephensens var stofnaður að
frumkvæði Félags íslenskra leik-
ara til heiðurs Þorsteini í tilefni
af fimmtíu ára afmæli Ríkisút-
varpsins. Tilgangur sjóðsins er að
stuðla að eflingu íslenskrar leik-
listar í Ríkisútvarpinu. í stjórn
sjóðsins sitja nú; María Kristjáns-
dóttir, Guðrún Þ. Stephensen og
Sveinbjöm I. Baldvinsson.