Morgunblaðið - 31.01.1995, Blaðsíða 26

26 ÞRIÐJUDAGUR 31. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Ásættanlegt frumvarp
um mannr éttindi
ÞAU TÍÐINDI hafa nú orðið á
Alþingi, að formenn allra þing-
flokka hafa flutt sameiginlega
frumvarp um breytingar á mann-
réttindakafla stjórnarskrárinnar.
Að mínum dómi er hér um afar
merkilegt þingmál að ræða og
verður ekki betur séð en að nokkuð
vel hafi tékist til við gerð frum-
varpsins. Verður þá að hafa í huga
að frumvarpið felur í sér samkomu-
lag milli stjórnmálaflokkanna, sem
hafa mismunandi sjónarmið og
áherslur í einstökum atriðum. I
frumvarpinu eru ýmis nýmæli um
vernd manna gegn misbeitingu rík-
isvaldsins. Einnig eru í frumvarp-
inu ákvæði um rétt manna til að-
stoðar vegna sjúkleika, örorku, elli,
atvinnuleysis og sambærilegra at-
vika, ákvæði um rétt manna til að
hljóta almenna menntun við sitt
hæfi og ákvæði um vernd barna.
Mörgum, þar á meðal mér, finnst
það vera mikið álitamál, hvort setja
eigi ákvæði af þessum síðast-
nefnda toga í stjómarskrá, þó að
Hvar færðu
mest og best
fyrir peningana
þína ?
Pantaðu tímanlega
svo þú missir ekki af
tilboðinu okkar.
í öllum okkar myndatökum eru
allar myndimar stækkaðar í
13 x 18 cm tilbúnar til að gefa
þær, að auki 2 stækkanir
20 x 25 cm og ein stækkun
30 x 40 cm í ramma
Ljósmyndastofan Mynd sími:
65 42 07
Ljósmyndast. Barna og
fj.myndir sími:887 644
Ljósmyndastofa Kópavogs
, sími: 4 30 20
3 Ódýrastir
þeir séu út af fyrir sig
sammála um markm-
iðin sem slík. Benda
menn þá á að ákvæðin
séu ómarkviss og
tryggi ekki rétt sem
unnt sé að sækja til
dómstóla. Eðli málsins
samkvæmt hljóti póli-
tískur meirihluti á Al-
þingi á hveijum tíma
að ákveða hve miklu
fé skuli varið til þess-
ara þarfa. Óheppilegt
sé að hafa ómarkviSs-
ar stefnuyfirlýsingar í
stjórnarskrá, þar sem
tilvist þeirra sé til þess
fallin að draga úr slag-
krafti þeirra frelsisákvæða sem
tryggja mönnum raunverulegan
rétt sem sóttur verði fyrir dómi.
Ég geri mér hins vegar grein fyrir
því að þessi ákvæði eru til komin
í frumvarpinu til þess að unnt sé
að ná víðtækri pólitískri samstöðu
um það. Slík samstaða er þýðingar-
mikil, þegar stjórnarskráin á í hlut.
Þess vegna er þetta ásættanlegt.
Eftir að frumvarpið var flutt í
desember sl. hafa komið fram
raddir sem gagnrýna það. Þetta
Jón Steinar
Gunnlaugsson
er ekki óeðlilegt þegar
um mál af þessum
toga ræðir. Hitt er
undarlegra, að sumum
sem hafa tjáð sig hef-
ur verið mikið niðri
fyrir og hafa þeir jafn-
vel notað ljót orð. Það
er þeim mun undar-
legra fyrir þá sök, að
þeir hinir sömu hafa
ekki á marktækan
hátt bent á neina
raunverulega ann-
marka á frumvarpinu.
Og sumt sem sagt
hefur verið virðist
hreinlega byggjast á
misskilningi. Mér hef-
ur sýnst að þessi gagnrýni lúti
aðallega að þremur atriðum. Verð-
ur vikið að þeim stuttlega hér á
eftir.
Jafnréttisregla
í fyrsta lagi hefur mér virst að
einhverjir vilji gagnrýna 3. gr.
frumvarpsins, þar sem kveðið er á
um að allir skuli vera jafnir fyrir
lögum án tillits til kynferðis, trúar-
bragða, skoðana, þjóðernisuppr-
una, kynþáttar, litarháttar, efna-
Mér finnst að það ætti
að vernda menn gegn
þeirri þvingun til aðildar
að verkalýðsfélögum
sem felst í þessum for-
gangsréttarákvæðum
kjarasamninga, segir
Jón Steinar Gunn-
laugsson. En þess
vemd er ekki veitt í
fmmvarpinu. Það er því
torskilið, hvers vegna
verkalýðshreyfingin
leggst gegn þessu
ákvæði.
hags, ætternis og stöðu að öðru
leyti. Hefur einhver sagt, að þetta
geti ekki talist vera almenn jafn-
ræðisregla vegna þess að hún tak-
markist við jafnrétti fyrir lögum.
í þessari gagnrýni hlýtur að felast
krafa um að í stjórnarskrána beri
ekki aðeins að setja reglu um jafn-
an rétt fyrir lögum, heldur eigi þar
líka að vera regla um jöfnuð milli
manna í efnahagslegu tilliti. Slík
krafa er vel þekkt úr stjórnmála-
baráttunni. Vinstrisinnar hafa vilj-
að beita ríkisvaldinu til að ná fram
þessu markmiði. Hægrisinnar
hafna því. Þeir vilja leggja áherslu
á betri kjör fyrir alia og telja ríkis-
afskipti af þessu tagi hamla gegn
því markmiði. Þess vegna getur
ekki orðið nokkurt samkomulag
um að setja svona ákvæði í stjóm-
arskrána. Allir eru hins vegar sam-
mála um að jafnrétti manna fyrir
lögunum sé grundvallarkrafa í
réttarríki. Þess vegna er reglan
bæði sjálfsögð og þýðingarmikil í
þeim búningi sem frumvarpið
greinir.
Réttarlegt gildi
I öðru lagi hafa komið fram
raddir, sem vilja bæta í frumvarpið
ýmsum svonefndum efnahagsleg-
um og félagslegum réttindum. Eg
hef ekki séð neinar'ákveðnar tillög-
ur um þetta aðra en þá að í frum-
varpið eigi að setja reglu um að
allir menn skuli eiga rétt á vinnu
að fijálsu vali. Allir sjá að regla
af þessu tagi í stjómarskrá er
merkingarlaus. Hún getur aldrei
öðlast neina réttarlega þýðingu.
Eða hvern á að fá dæmdan til að
tryggja þeim manni réttinn, sem
ekki fær þá atvinnu sem hann
kýs? Á hann að fara í mál við
vinnuveitandann sem synjaði hon-
um um starfið? Eða á hann að
stefna ríkinu? Aðrar hugmyndir
Nokkrar athugasemdír við
sti órnarskrárfrumvarp
ALÞINGI hefur nú til meðferðar
frumvarp til stjórnskipunarlaga,
sem felur í ser allnokkrar breyting-
ar á mannréttindakafla stjórnar-
skrárinnar. Margar breytingarnar
eru til bóta, en aðrar ekki. í sumum
atriðum er aðeins verið að stað-
festa núverandi réttarástand, en í
öðmm kann jafnvel að felast aftur-
för frá því sem nú er.
Takmarkanir á
tjáningarfrelsi
í 11. grein fmmvarpsins felst
almenn vernd fyrir skoðana- og
tjáningarfrelsi. Hún á að koma í
stað 72. greinar stjórnarskrárinnar,
sem samkvæmt orðanna hljóðan
verndar aðeins rétt manna til að
láta í ljós hugsanir sínar á prenti,
þó með þeim fyrirvara að þeir verði
að ábyrgjast þær fyrir dómi. Hið
breytta orðalag væri í þessu tilviki
til bóta, ef ekki fylgdi nokkur bögg-
ull skammrifi. Aftan við hina sjálf-
sögðu meginreglu um tjáningar-
frelsi er skeytt viðbót, sem felur í
sér afar víðtækar heimildir fyrir
löggjafann til að setja þessu frelsi
skorður „í þágu allsheijarreglu eða
öryggis ríkisins, til verndar heilsu
eða siðgæði manna eða vegna rétt-
inda eða mannorðs annarra“, eins
og segir í ákvæðinu.
Hér er um að ræða alltof opið
orðalag, enda er ljóst að æði mörg
tilvik geta fallið undir hin tilvitnuðu
orð ákvæðisins. Vegna þessarar
viðbótar mun greinin, verði hún
samþykkt, veita borgurunum harla
litla vörn gegn því að bannað verði
með lögum að láta í ljós hinar og
þessarar skoðanir eða hugsanir,
sem kunna að vera meirihluta al-
þingismanna á móti skapi. Má jafn-
vel halda því fram, að frelsi manna
til að láta í Ijós skoðun sína á prenti
muni njóta minni verndar hér á
landi ef þetta ákvæði kemst inn í
stjórnarskrána heldur
en nú er, ef miðað er
við túlkun dómstóla á
prentfrelsisákvæðinu.
Er verið að þrengja
að félagafrelsinu?
Annað ákvæði
stjórnarskrárfrum-
varpsins, sem rétt að
víkja að nokkrum orð-
um, er félagafrelsis-
ákvæðið í 12. grein.
Þar er sett fram sú
meginregla, að engan
mann megi skylda til
að vera í félagi, en
jafnframt bætt við, að
með lögum megi
ákveða skylduaðild „ef það er nauð-
synlegt til að félag geti sinnt lög-
mæltu hlutverki vegna almanna-
hagsmuna eða réttinda annarra".
Birgi
Ármannsson
ekki verið sammála
þessari túlkun og hafa
skýrt stjórnarskrárá-
kvæðið eftir orðanna
hljóðan, þannig að það
verndaði aðeins réttinn
til að stofna félög.
Mannréttindadómstóll
Evrópu hefur hins veg-
ar talið að túlka bæri
11. grein Mannrétt-
indasáttmála Evrópu á
þá leið, að óheimilt
væri að skylda menn
til aðildar að félögum.
Er vandséð að íslenskir
dómstólar geti gengið
fram hjá þeirri túlkun
í framtíðinni, ekki síst
í ljósi þess að Mannréttindasáttmál-
inn hefur nú nýverið verið lögfestur
hér á landi og hefur því fullt gildi
að íslenskum landsrétti. Má því
í þessu tilviki má einnig rökstyðja . með veigamiklum rökum segja, að
þá niðurstöðu, að verið sé að tak-
marka frelsi borgaranna frá því
sem nú er, þótt það hafi örugglega
ekki verið ætlun' flutningsmanna
frumvarpsins.
í núgildandi stjórnarskrá er íjall-
að um félagafrelsi í 73. grein. Þar
er kveðið á um að rétt eigi menn
til að stofna félög í sérhverjum lög-
legum tilgangi. Um það hefur verið
deilt, hvort ákvæði þetta tryggi
jafnframt rétt manna til að standa
utan félaga. Því hefur verið haldið
fram með gildum rökum að svo
hljóti að vera, enda geti mönnum
verið alveg jafn þungbært að vera
skyldaðir til aðildar að félagi sem
gengur gegn skoðunum þeirra og
hagsmunum, eins og að vera mein-
að að stofna félag til að vinna að
framgangi áhugamála sinna. Þann-
ig sé rétturinn til að standa utan
félaga nokkurs konar spegilmynd
réttarins til að stofna félög. ís-
lenskir dómstólar hafa til þessa
i dag njóti Islendingar frelsis til
að standa utan félaga, en með
stjórnarskrárfrumvarpinu sé verið
að opna fyrir þann möguleika, að
almenni löggjafinn takmarki það
frelsi með ýmsum hætti.
Of mikið svigrúm til
undantekninga
Ef orðalag 12. greinar frum-
varpsins er skoðað má sjá tvær
meginástæður sem taldar eru geta
réttlætt lögbundna skylduaðild;
annars vegar hlutverk félags í þágu
almannahagsmuna og hins vegar
réttindi annarra. í greinargerð með
frumvarpinu kemur fram, að þegar
rætt sé um réttindi annarra sé átt
við félög eins og veiðifélög og húsfé-
lög í fjöleignarhúsum, þar sem
hagsmunir eigenda fasteignar eða
veiðiréttar séu svo nátengdir, að
nauðsynlegt sé að þeir standi saman
að félagi. Þarna er með öðrum orð-
um einkum ætlunin að tryggja að
Það er varhugavert, að
mati Birgis Ármanns-
sonar, að þynna út
mannréttindaákvæði
með víðtækum undan-
tekningarheimildum.
menn virði svokallaðan nábýlisrétt,
og rétt sameigenda, og má fullyrða
að því markmiði hljóti að vera hægt
að ná án þess að ganga gegn félaga-
frelsi.
Varðandi almannahagsmunina
er viðurkennt í greinargerðinni að
það hugtak geti verið nokkuð teygj-
anlegt, og eru það orð að sönnu.
Ef þessi undantekningarregla nær
fram að ganga mun löggjafinn því
hafa afar mikið svigrúm til að
skylda menn til félagsaðildar og
má ætla að talið verði nægjanlegt
að vísa með óljósum hætti til ein-
hverra óskilgreindra almannahags-
muna því til réttlætingar. í þessu
sambandi er rétt að hafa í huga,
að afar mörg og margvísleg félög
telja sig hafa mikilsverðu hlutverki
að gegna með tilliti til almanna-
hagsmuna og hætt er við að sum
þeirra að minnsta kosti geti náð
að sannfæra meirihluta alþingis-
manna um að það hlutverk þeirra
réttlæti skylduaðild. Gegn slíku
veitir ákvæðið í stjórnarskrárfrum-
varpinu litla vernd. Verður því að
telja að 12. greinin veiti alltof mikl-
ar heimildir til undantekninga frá
meginreglunni um félagafrelsi.
Hlutverk
mannréttindaákvæðanna
Mannréttindaákvæðum stjórnar-
skrárinnar er fyrst og fremst ætlað