Morgunblaðið - 05.03.1995, Blaðsíða 20

20 B SUNNUDAGUR 5. MARZ1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
TÍMAMÓTA
MINNST
HINN 1. mars sl.
voru 60 ár liðin frá því
að Hákon Bjamason
tók við starfí skógrækt-
arstjóra. Þegar horft
er um farinn veg, er
auðsætt að þá urðu
kaflaskil í sögu skóg-
ræktar á íslandi. Deyfð
hafði ríkt um þessi mál
um árabil, en nú var
hafist handa af eldmóði
og bjartsýni þótt að-
stæður allar væm afar
erfiðar í miðri krepp-
unni. En áður en lengra
er haldið, er rétt að
gera nokkra grein fyrir
uppmna og ævi þessa
mæta manns.
Hákon Bjamason var fæddur í
Reykjavík 13. júlí 1907. Hann var
elstur bama Ágústs H. Bjamasonar
prófessors og konu hans Sigríðar
Jónsdóttur. Stóðu að honum sterkir
stofnar. Ágúst var sonur Hákonar
Bjamasonar, kaupmanns á Bíldudal.
Systkini Ágústs vom öll landskunn:
Brynjólfur kaupmaður, Láms pró-
fessor og alþingismaður, Þorleifur
prófessor og Ingibjörg skólastjóri
Kvennaskólans í Reykjavík sem varð
fyrst kvenna til þess að sitja á Al-
þingi íslands. Faðir Sigríðar var Jón
Ólafsson skáld og ritstjóri, bróðir
Páls Ólafssonar skálds. Hákon átti
því ekki langt að sækja fjölbreyttar
gáfur, eljusemi, hugkvæmni og
kjark, sem gerðu hann að þeim
brautryðjanda, sem hann varð. Á
æskuheimili hans var jafnt þjóðleg
sem alþjóðleg menning í hávegum
höfð og hlaut Hákon í uppvexti það
veganesti sem einkenndi hann alla
ævi, víðsýni, frjálslyndi og hispurs-
leysi.
Hákon fór í Menntaskólann í
Reykjavík þegar hann hafði aldur
til og lauk þaðan stúdentsprófí árið
1926. Hann fór skömmu síðar til
Danmerkur til náms. Vorið 1932
lauk hann kandidatsprófí frá skóg-
ræktardeild Landbúnaðarháskólans
í Kaupmannahöfn. Þá um sumarið
starfaði hann hjá Skógræktarfélagi
íslands, aðallega við fyrstu fram-
kvæmdir við gróðrarstöðina í Foss-
vogi.
Hér er rétt að skjóta því inn, að
félagið hafði verið stofnað á Alþing-
ishátfðinni á Þingvöllum sumarið
1930. Veturinn eftir stundaði Hákon
framhaldsnám við Landbúnaðarhá-
skólann í Höfn. Hinn 1. maí 1933
hóf hann störf hjá Skógræktarfélag-
inu á ný og varð nú framkvæmda-
stjóri félagsins. Eftir að Hákon tók
við starfi skógræktarstjóra var hann
ólaunaður framkvæmdastjóri Skóg-
ræktarfélags íslands allt til ársins
1969 og ritstjóri ársrits félagsins
1936-61. Má raunar segja að þessi
störf hans hafi verið svo samtvinnuð
um langt skeið, að fæstir greindu á
milli þeirra.
Aldrei slegið
slöku við
Friðun skóglenda hafði verið eitt
helsta baráttumál fyrirrennara Há-
konar í stöðu skógræktarstjóra, A.F.
Kofoed-Hansen. Nú sem áður var
friðun efst á blaði, og fyrsta verk
Hákonar á því sviði var að sjá um
friðun Bæjarstaðaskógar, en það
verk var kostað af samskotafé, sem
var aflað fyrir forgöngu Skógrækt-
arfélagsins. Þrátt fyrir naumar fjár-
veitingar voru á næstu árum ýmis
stórvirki unnin á vegum
Skógræktar ríkisins í
þessum málum, og má
sem dæmi nefna friðun
Þjórsárdals og Hauka-
dals árið 1938. í þessu
sambandi er skemmti-
legt að minnast þess,
að í Ársritinu 1936
hreyfír Hákon fyrstur
manna hugmyndinni
um útivistarsvæði
Reykvíkinga í Heið-
mörk.
Þegar á námsárum
sínum var Hákoni það
ljóst, að ekki væri hægt
að ná verulegum ár-
angri í ræktun nýskóga
hér á landi nema með
erlendum tegundum, enda var
árangur skógræktartilraunanna frá
því um aldamótin að koma í ljós um
þessar mundir, og styrkti þessa
skoðun, þótt misjafn væri. Á námsá-
rum sínum hafði Hákon kynnt sér
þær fræðilegu aðferðir sem Norð-
menn höfðu byggt á við innflutning
trjátegunda frá vesturströnd Norð-
ur-Ameríku. Þá þegar gerði hann
ýtarlegan samanburð á veðurfari í
Alaska og á íslandi og þegar heim
var komið hóf hann fljótlega að
reyna að afla fræs frá þeim slóðum,
sem hann taldi vænlegastar.
Vegna stirðra samgangna á þess-
um tímum var þetta afar erfítt. Við
þetta bættist, að góð fræár eru fát-
íð á þeim norðlægu svæðum, sem
vænlegust þóttu. Þrátt fyrir þessa
erfiðleika átti þessi viðleitni Hákonar
eftir að bera ríkulegan árangur inn-
an nokkurra ára, enda ber bréfasafn
Skógræktar ríkisins vitni um það,
að aldrei var slegið slöku við. En
meðan á biðinni stóð, tókst Hákoni
að afla frá Vestur- og Norður-Nor-
egi plantna, sem ættaðar voru frá
Suðaustur-Alaska. Af þessum upp-
runa eru elstu og hæstu sitkagreni-
lundir landsins.
Hákoni var strax ljóst, að þýðing-
arlaust væri að afla fræs, nema
búið væri betur að sjálfu plöntuupp-
eldinu. Hófst hann því brátt handa
um stækkun gróðrarstöðvpnna á
Vöglum og Hallormsstað, stofnaði
nýjan græðireit í Múlakoti í Fljóts-
hlíð, og nokkrum árum seinna stóra
gróðrarstöð að Tumastöðum í sömu
sveit. Árið 1947, skömmu eftir stofn-
un Skógræktarfélags Reykjavíkur,
tók félagið við gróðrarstöðinni í
Fossvogi og jók þá fljótlega plöntu-
framleiðsluna að mun. Eftirspurn
eftir plöntum hafði farið vaxandi
árin áður, en henni verið annað með
innflutningi skrúðgarðaplantna, að-
allega frá Danmörku og Noregi.
Gifturíkt spor
Fjárveitingar á þessum árum voru
mjög skomar við nögl eins og áður
er getið og launin lág. Meðfram
starfi sínu stundaði Hákon því
kennslu um nokkra hríð, og þótti
snjall kennari. Þá var hann einnig
um nokkurra ára skeið forstöðumað-
ur Sauðfjárveikivarna ríkisins með-
fram starfí sínu.
Með stofnun Skógræktarfélags
íslands árið 1930 var gifturíkt spor
stigið í skógræktarmálum þjóðarinn-
ar, en þrátt fyrir útgáfu ársrits,
voru ýmsir óþolinmóðir og fannst
róðurinn sækjast seint, og einn
þeirra var Hákon. Var hann óþreyt-
andi í því að kynna málefnið bæði
í ræðu og riti. Einnig fítjaði hann
Sextíu ár eru liðin frá
því Hákon Bjámason
tók við starfí skógrækt-
arstjóra. Að mati
Hauks Ragnarssonar
urðu þá söguleg
tímamót í skógrækt
á íslandi.
upp á ýmsum nýjungum í kynning-
arstarfsemi, sem lítið eða ekki hafði
verið beitt hér á landi. Hér er átt
við heimildarmyndir þær, sem hann
stóð að. „Þú ert móðir vor kær“, sem
Kjartan Ó. Bjamason kvikmyndaði
árið 1940, „Fagur er dalur“, sem
Gunnar Rúnar Ólafsson tók 1954
og „Faðir minn átti fagurt land“,
sem Gísli Gestsson tók og lauk við
1968. Hákon ferðaðist með þessar
myndir víða um land, og hélt þá oft
fræðandi erindi í því sambandi. Allar
þessar kvikmyndir voru mikið sýnd-
ar og afar vel tekið. Þær fjölluðu
um hlutverk skógarins í varðveislu
landgæða, um gróður- og jarðveg-
seyðingu og endurheimt landgæða.
Hér er komið að málum, sem voru
Hákoni mjög hugstæð, skógar- og
landeyðingunni, en um þetta fjölluðu
nokkrar ritgerðir hans. Fyrst ber að
nefna greinina Ábúð og örtröð, sem
birtist 1942, en þar færir hann rök
fyrir því að búsetan í landinu; gegnd-
arlaust skógarhögg, landníðsla og
beit eigi mestan þátt í þeirri gróður-
og jarðvegseyðingu, sem hér hefur
geisað eftir landnám. Það var ekki
efni til vinsælda á þeim tímum að
halda þessu fram og ekki laust við
að hann yrði stundum fyrir aðkasti
af þessum sökum. En hann lét þetta
ekki á sig fá og stóð fast við sann-
færingu sína. Af síðari greinum hans
um þetta efni ber að nefna ágæta
grein, sem birtist upphaflega í Tím-
anum 1952 og nefndist Gróðurrán
eða ræktun. Siðari rannsóknir hafa
í öllum aðalatriðum staðfest rétt-
mæti kenninga hans.
Hákoni var það ljóst, að skóg-
ræktarmálunum yrði aldrei þokað
neitt áleiðis nema almennur áhugi
og skilningur á þeim væri meðal
þjóðarinnar, og taldi að hann yrði
best vakinn með áróðri og hlutdeild
skógræktarfélaga í landinu. Nokkur
héraðsfélög höfðu þegar verið stofn-
uð, en þeim fór nú fjölgandi og þeg-
ar Skógræktarfélag íslands var gert
að sambandsfélagi héraðsfélaga árið
1945, voru þau orðin 17 talsins.
Þennan árangur má fyrst og fremst
þakka hæfíleika og lagni Hákonar
til að laða menn til fylgis við málefn-
ið. Mætti hér nefna til fjölda mæt-
ustu manna um allt land, þótt ekki
verði það gert hér. Samt verður að
geta eins manns, Valtýs Stefánsson-
ar ritstjóra Morgunblaðsins, en hann
var formaður Skógræktarfélags ís-
lands um tveggja áratuga skeið.
Samvinna þessara tveggja manna
var mjög náin öll þessi ár og sú stöð-
uga umræða sem skógræktarmálin
fengu á síðum Morgunblaðsins á
þessu skeiði mun hafa átt mjög
dijúgan þátt í vaxandi áhuga þjóð-
arinnar og framgangi þessara mála.
Heimsstyijöldin síðari tafði nokk-
uð framgang skógræktar hér, því
að þá var erfítt um öll aðföng. En
eins og áður er getið hafði Hákon
verið í bréfasambandi við menn í
Alaska um nokkurt skeið og nú tókst
þeim að safna talsverðu magni af
sitkagrenifræi frá vænlegum slóðum
í Alaska og senda hingað. Því miður
komst ekki allt það fræ á leiðar-
enda, en þá geisaði sem kunnugt
er orustan um Atlantshafið og urðu
þá miklir skipstapar. Margir lundir
eru vaxnir upp af þessu fræi og
mörg tijánna prýða nú umhverfi
húsa og bæja. Á þessum árum bár-
ust hingað fyrstu græðlingamir af
alaskaösp og voru þeir settir niður
í Múlakoti 1944. Hefur öspin dreifst
þaðan um allt land og er nú eitt
vinsælasta tréð til skjóls og prýði
hér á landi.
Landgræðslusjóður
Þegar lýðveldið var stofnað 1944
kom upp sú hugmynd, að minnast
atburðarins með stofnun sjóðs, sem
aðallega skyldi varið til þess að
klæða landið skógi á ný. í þennan
sjóð, sem síðar hlaut nafnið Land-
græðslusjóður, söfnuðust 130 þús-
und krónur, eða um 1 króna á hvert
mannsbarn í landinu, og þótti ýms-
um þetta bera heldur lítinn vott um
þakklæti þjóðarinnar í garð fóstur-
jarðarinnar. Slðar tókst Hákoni að
afla sjóðnum fastra tekna, og var
hann um skeið einhver styrkasta
stoð skógræktar á íslandi, einkum
með því að standa undir kostnaði
við öflun þess fræs, sem gróðrar-
stöðvamar þurftu á að halda og
lækka þar með plöntuverðið.
Árið 1945 fór Hákon í fræsöfn-
unarferð til Alaska. Þar náði hann
ásamt Vigfúsi Jakobssyni að safna
miklu fræi af sitkagreni á nyrsta
vaxtarsvæði þess. Kynntist hann þar
mörgum mönnum, sem síðar lögðu
okkur lið I sambandi við fræöflun.
Við lok styijaldarinnar opnuðust
sambönd austur um haf. Bámst þá
fljótlega bæði fræ og plöntur frá
Noregi. Nú var lerkið frá Arkang-
elsk, sem gróðursett hafði verið í
Hallormsstaðaskógi skömmu fyrir
stríð, heldur betur farið að taka við
sér, og var því allt kapp lagt á að
útvega fræ af þeim slóðum. Þetta
reyndist torsótt og fyrsta fræið, sem
upprunnið var í Ráðstjómarríkjun-
um, kom hingað frá Noregi. Smám
saman urðu þó boðleiðimar greiðari.
Eftir þrotlaus bréfaskipti og mikla
hjálp frá Sendiráði íslands í Moskvu,
fékkst oft allmikið af fræi frá Ráð-
stjómarríkjunum, þótt ekki væri það
alltaf frá þeim svæðum, sem við
teljum ákjósanlegust.
Rétt viðbrögð
Gróðursetning Skógræktar ríkis-
ins, skógræktarfélaga og einstakl-
inga jókst stórlega á fáeinum árum
með auknu plöntuuppeldi, og síðar
komst jafn skriður á með auknum
skilningi fjárveitingavaldsins á nyt-
semi skógræktarstarfsins. Eins og
við var að búast gekk þetta ekki
alveg áfallalaust og á það einkum
við skógarfumna, sem brást vonum
manna. Lúsategund nokkur lagðist
þungt á hana og var ræktun hennar
þá hætt. Eins ber að minnast apríl-
hretsins 1963. Eftir óvenjulega lang-
an hlýviðriskafla á útmánuðum kóln-
aði mjög snögglega 9. apríl, og má
sem dæmi nefna, að í Reykjavík var
hitastigið um nónbil +6°C en féll
niður -8°C um miðnætti, eða 14
stiga hitafall á 9 tímum. Hretið gerði
mikinn usla í lágsveitum sunnan-
og suðvestánlands, einkum á alaska-
ösp og sitkagreni. Þetta var vissu-
lega mikið áfall, en Hákon lét ekki
hugfallast frekar en fyrri daginn og
gerði strax ráðstafanir til þess að
afla nýrra afbrigða, sem standast
myndu slík hret. Við sjáum það
núna, 30 árum síðar, hve rétt við-
brögð hans voru, því að af nýju af-
brigðunum má nú sjá 10-12 metra
háar aspir prýða garða víðsvegar á
því svæði, þar sem spjöllin urðu
mest.
Þess var áður getið, að Hákon
átti auðvelt með að laða menn til
fylgis við þann málstað og þau mál-
efni, sem hann barðist fyrir. Menn
vissu að honum var alvara og að
honum mætti treysta og einhvem
veginn færðist þetta traust yfír á
þá stofnun sem hann stýrði, Skóg-
rækt ríkisins. Hákon vann alltaf fyr-
ir opnum tjöldum og birti jafnan
ársskýrslur stofnunarinnar í Ársriti
Skógræktarfélags íslands og gerði
þar góða grein fyrir starfseminni og
því hvernig þeim fjármunum var
varið, sem honum var treyst fyrir.
Hið sama er raunar að segja um
ársreikninga Skógræktarfélagsins
og Landgræðslusjóðs meðan hans
naut við. Um traust þetta má best
dæma af þeim fjölda gjafa, sem
Skógrækt ríkisins og Skógræktarfé-
lagi Islands hafa verið færðar á liðn-
um árum.
Náin tengsl við Norðmenn
Allt frá því að Hákon varð skóg-
ræktarstjóri hafði hann náin tengsl
við Norðmenn í sambandi við inn-
flutning plantna og fræs. Eftir
heimsstyrjöldina urðu þessi sam-
skipti fljótlega enn meiri og á fleiri
sviðum. Þá varð Torgeir Andersen-
Rysst sendiherra á íslandi, en hann
hafði mikinn áhuga á að efla þessa
samvinnu. Hann og Hákon Bjama-
son áttu hugmyndina að skiptiferð-
um norskra og íslenskra skógrækt-
armanna.
Fyrsta ferðin var farin 1949 og
síðan hafa þessar ferðir verið farnar
þriðja eða fjórða hvert ár, og hafa
HÁKON Bjarnason, ötull baráttumaður í blóma lífsins.
Haukur
Ragnarsson