Morgunblaðið - 12.03.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 12. MARZ 1995 B 5
verkefnisins nú. Við erum hins vegar
sammála um að ég er að vinna þetta
verk eftir mínum leiðum, samkvæmt
mínu frumkvæði en kirkjan er bak-
hjarl, sem veitir þann stuðning, sem
tiltækur er. En tíminn er að hlaupa
frá okkur og við því verður að bregð-
ast með einhveijum ráðum,“ segir
Erlendur ákveðinn.
Margmiólunartækni
þrautnýtt
Miðað við lengd og framsetningu
telur Erlendur myndina henta inn í
ákveðið mynstur í sjónvarpi erlendis,
jafnframt því að veita áhorfendum
hér heima möguleika á að njóta
verksins á tjaldi. Stóri markaðurinn
í huga hans er þó dreifing innan
þeirri tækni sem kennd er við
margmiðlun. Þegar hlutarnir þrír
yrðu tilbúnir, myndu þeir verða gefn-
ir út á geisladiskum með allri vinn-
unni og heimildunum sem liggja að
baki.
„Þá yrði búinn til meiriháttar
gagnabanki sem ekki yrði bundinn
okkur, heldur allri Evrópu. Vakni
t.d. spurningar um trúboðið sem
íjallað er um í verkinu, gæti áhorf-
andi sótt allar upplýsingar um nei-
kvæða og jákvæða þætti trúboðsins
í gegnum aldirnar, hveiju því hefur
komið til leiðar og oft grimmileg
átök ólíkra menningarheima sem
mætast við trúboð og trúarskipti.
Hafi fólk áhuga að kynna sér dóme
kirkjur, sögu þeirra og tilgang eða
listaverk innan þeirra og utan, sæk-
ir það sér þær upplýsingar sem hug-
urinn girnist.
Ég ímynda mér líka að hver saga
gæti orðið afmörkuð fjármögnunar-
eining. Með því að btjóta verkið
þannig upp í afmarkaðar einingar
sé ég fyrir mér að hægt verði að
hrinda því í framkvæmd. Taka eitt
fyrir í einu. I eðli sínu er verkefnið
ekki söluvænlegt en ef tekst að
styrkja hið algilda í hinu sértæka,
draga fram hið sammannlega, stef
sem hafa eilíft gildi, þá trúi ég því
að verkið muni höfða til fólks og
geti dregið þá að sem eiga peninga
og áhugi skapist á að sýna það er-
lendis, til dæmis hjá nágrannaþjóðum
okkar.
Ein sagan fjallar um dýriinginn,
sem mér fínnst að kaþólska kirkjan
á íslandi þyrfti að leggja lið. Önnur
saga ijallar um pílagríminn “og þá
væri æskilegt að Italir og sérstaklega
Vatíkanið í Róm legði henni lið. í
sögunni „Fylgið mér“, um fátækra-
flokk Guðmunds biskups, langar mig
að gerast svo djarfur að kanna hvort
Fransiskanareglan hafí möguleika á
að koma til aðstoðar. Og sagan um
klaustrið kallar sömuleiðis á spum-
ingar um hvort að Benediktsreglan,
sem var ein aðal klausturreglan á
íslandi, geti lagt okkur lið. Svona
mætti lengi telja.
Síðan kæmi dreifíngin á geisla-
disknum, sem ég sé fyrir mér að
myndi falla í fijóan jarðveg á þeim
gríðarlega markaði sem hinn kristni
heimur er. Kristnir söfnuðir eru ótelj-
andi og sömuleiðis minjagripaversl-
anir við kirkjur og kirkjulistasöfn,
sem selja myndbönd, bækur, geisla-
diska o.s.frv. Mér finnst að myndim-
ar eigi erindi þangað, því að þær
fjalla um grundvallaratriði kirkju og
kristni og með útgáfu þar sem haf-
sjór upplýsinga að baki hverri sögu
fylgir með, er ég viss um að eftir-
spurnin yrði næg.“
Þjáning, kærleikur
og peningar
En hver er kjami þessa draums
sem Erlendur leggur slíkt ofurkapp
á að rætist. Hann segir einfaldast
að segja að verkefnið snúist um
kjarna trúarlífs, skoðað út frá sjónar-
hóli peninganna. En svo einfalt er
málið ekki.
„Nær sanni væri að hugmyndin
leitist við að fjalla um kjama krist-
innar trúar með því að tengja saman
þjáninguna, kærleiksboðskapinn og
vald peningana í eitt grundvallar-
stef. Samheiti þessa gæti verið Rík
fátækt. Verkið á að sýna tilbrigði
við þetta stef á ýmsum tímum í sögu
kristindómsins. í því sambandi á það
að styðjast við þætti úr 1000 ára
sögu kristni á íslandi, þar sem hið
sérstæða tjáir hið algilda. Á þennan
hátt vil ég sýna fram á hvernig þján-
ingin, kærleikurinn og peningarnir
tvinnast saman á hinum ýmsu tímum
í þróunarsögu kristninnar, með mis-
munandi formerkjum eftir aldarhætti
hvers tíma.“
Erlendur kveðst nálgast verkefnið
út frá sjónarhóli hins leitandi manns
og sýn hans á tilveruna með sérstöku
tilliti til kristinnar trúar og efnis-
hyggju nútímans. Við lestur fyrstu
handritsdraga, læddist sá grunur að
blaðamanni, að kristilegi boðskapur-
inn stýri í raun atburðarásinni oft á
tíðum. Nærtækt er því að spyija
Erlend, hvort hann óttist ekki að
boðskapurinn sligi dramatíska fram-
vindu verksins?
„Ég óttast allt í þessu sambandi
og sú hætta er vissulega fyrir hendi.
Ég veit líka af vandanum sem er
samfara því að koma þeirri hugsun
til skila í hveiju tilviki, sem maður
ætlar sér í dramatískri frásögn. Það
getur verið erfítt að fínna skýra lausn
á þessum vanda. Tilfínning er kjami
allrar góðrar kvikmyndalistar, því
að formið er miklu sterkara á sviði
tilfinninga og dramatíkur heldur en
á vitsmunasviðinu. Þess vegna er öll
heimspeki, guðfræði eða saga hættu-
legt umfjöllunarefni í kvikmynd. Efn-
ið í Ég er er kannski heimspekilegt
í sjálfu sér, en ég treysti þó ekki
síður á þá tilfinnningu og andrúm
sem mér finnst að efnið ætti að skila.
Ef boðskapurinn sligar framvindu
verksins er ég hins vegar á villigötum
en ég neita því ekki að ég vil að
verkið sé í kristinni tóntegund, tilefn-
ið kallar á það og við eigum svo
mikið spennandi ógert í að nýta okk-
ur í kvikmynda þann myndlistar- og
táknmálsarf sem kirkjan hefur skap-
að í aldanna rás. Myndasögur á
veggjum miðaldakirkjunnar voru t.d.
kallaðar biblía hinna fátæku og
ólæsu. Þær myndu vera kallaðar
„story board“ í dag, eða lokastigið í
handritsgerð, þegar hver mynd-
rammi er teiknaður upp fyrir mynda-
töku. En þeir skildu táknmálið."
Erlendur kveðst næstum hafa
fundist að hinir ítölsku Taviani bræð-
ur hafí stolið af sér glæpnum með
nýjustu mynd sinni, Fiorile, sem nú
er sýnd í Háskólabíói, en bara næst-
um. „Þeir fást við peningastefið og
kærleikann í fjórum sögum, sem
spanna 200 ára tímabil, en sem bet-
ur fer þá er tóntegundin í þeirri
mynd allt önnur. Það breytir öllu.“
Hin mikla krafa
Einkum vekur áhuga Erlends hin
mikla krafa kristindómsins í garð
þess sem vill geta kallast kristinn,
og hvernig svo til ómögulegt er að
verða við henni. „Maðurinn hefur
glímt við þessa kröfu í tvöþúsund
ár með margvíslegum hætti og sú
glíma er sannaríega dramatísk. Ef
vel tekst til á verkið að endurspegla
þessa tilraun mannsins á öllum tím-
um til að taka sjálfan sig í gegn,
taka framförum og reyna að verða
fullkominn eins og Kristur trúði að
hann gæti orðið. Ég stend frammi
fyrir því að skerpa þessa grunnhugs-
un enn frekar í sögunum og lokka
fram dramatíkina sem felst í að sjá
hvemig manninum gengur að kljást
við sjálfan sig.
Hann virðist alltaf vera leiksoppur
peninganna, sem eru einskonar birt-
ingarmynd egósins. Þá er stutt í
græðgina og spillingu eða óheilindi
önnur, því að viðmiðið sem stjórnar
gjörðum manna er sjálfhverft. Meg-
instef verksins er því umhugsunin
um peningana, auk þjáningarinnar
og kærleikans. Ekki peninga í hvers-
dagslegum skilningi, heldur í víðum
skilningi. Peningar eru vandamál við
útfærslu sannleikans, í þessu tilviki
kristindómsins. Kristur fjallaði heil-
mikið um auðinn og peningana og
talaði um að enginn geti þjónað
tveimur herrum, en samt vitum við
að það hefur reynst ógerlegt að kom-
ast áfram í heiminum nema með
peningum og útbreiðsla boðskaps
Krists er háð peningum. Á sama tíma
geta peningar hreinlega unnið gegn
boðskapnum.
Ég skoða þessa viðleitni á ýmsum
skeiðum sögunnar og þegar komið
er til nútímans, er ljóst að maðurinn
er alltaf á byijunarreit. Hann er allt-
af að kljást við sama vandann, þ.e.
sjálfan sig. Hver og einn einstakling-
ur verður í raun að bytja á byijun-
inni hvað áhrærir að ná tökum á
sjálfum sér og öðlast þann andlega
þroska sem stefnt er að.
I þessu samhengi fínnst mér at-
hyglisvert að átta sig á að hugsun
sem var skrásett fyrir nær 1000
árum á íslandi og nær 2000 árum í
Mið-Austurlöndum, skuli búa yfir
eilífu gildi. Menn nútímans eru af-
skaplega mótaðir af tækniheiminum
sem þeir búa í, þar sem allir hlutir
eru undirorpnir stöðugum breyting-
um og þróun, nýjunganna vegna.
Lífsgæðin aukast stöðugt 'og há-
skólamenntað fólk ræður sig til
starfa hjá framleiðendum munaðar-
varnings. Það tekur þróunina í arf,
eykur við hana frá því sem er orðið
og síðan hefur fólk tilhneigingu til
að samsama sig þessum tækjum.
Maður og bíll verða eitt. En þegar
þetta er skoðað frá öðru sjónarhorni
sést að hver og einn þarf stöðugt
að uppgötva sannleikann upp á nýtt.
Mióar hœgt
- Heimsmynd krístinnar trúar og
framköllun kirkjunnar á henni mið-
ast við ákveðnar forsendur sem hug-
myndafræði seinni tíma dregur
ósjaldan í efa. Telur þú í lok árþús-
undsins þörf á að endurmeta þau
'gildi sem trúarbrögðin byggja á, til
að steypa nýja kjölfestu fyrír samfé-
lagið?
„Einn megintilgangur verksins er
að sýna fram á hversu hægt mannin-
um miðar á hinni andlegu eða trúar-
legu braut. Þessi hægagangur tekur
á sig ógnvekjandi svip í nútímanum,
þegar sú staða er komin upp að
maðurinn ber ábyrgð á að tortíma
ekki sköpunarverkinu og sjálfum sér
um leið. Samkvæmt þessari nálgun
er sýnt fram á að kristindómurinn
hafi mikilvægara hlutverki að gegna
í heiminum heldur en nokkru sinni
fyrr. Myndin er með öðrum orðum
um hina eilifu viðleitni mannsins, til
að útfæra andlegan veruleika í heimi
hversdagsleikans, heimi efnisins.
Hvernig hann reynir að knýja sjálfan
sig jafnt sem söguna áfram á leið
til fullkomnunar, sem er í samræmi
við trú Jesú Krists á möguleika
mannsins til að verða fullkominn.
Þessari viðleitni miðar eins og áður
segir ógnvekjandi hægt, svo mjög
að nútímamaðurinn getur spurt sjálf-
an sig hvort svo kunni að fara að
myrkrið nái yfirhöndinni og gleypi
ljósið. Stóra bakgrunnshugsunina hjá
mér er nauðsyn þess að kærleikurinn
eða guðsríki verði ofan á. Að ljósið
vinni með einhveijum hætti bug á
myrkrinu til að tryggja að mannkyn-
ið fari sér ekki að voða, þvi að við
erum óneitanlega byijuð að krukka
í sköpunarverkið með ýmsum hætti,
oft óhugnanlegum."
Erlendur kveðst telja að-líkt og
myrkið ógni ljósinu í kristilegum
skilningi, megi segja að hversdags-
heimurinn þar sem peningar ráða
ríkjum, sé stöðug ógnun við heim
andans. Í síðarnefndu veröldinni sé
eini raunverulegi mælikvarðinn sá
að ekkert sé of dýrt eða of vel gert
sem unnið er guði til dýrðar.
„Hin dramatíska, óleysanlega
mótsögn verksins byggist á þeirri
túlkun að peningaheimurinn verði
ekki sniðgenginn, þótt afneitun hans
sé ein af forsendum þess að maður-
inn geti orðið aðnjótandi andlegs
veruleika á borð við kærleiksboðskap
Krists. Þessi túlkun byggir á þeirri
sannfæringu að til að skapa t.d. þá
Mér finnst að þjóðin eigi að gefa sér
afmælisgjöf í tilefni aldamóta, sem þjón
ar tvöföldum tilgangi: Annars vegar að
vera sjálfsmynd þjóðar og hins vegar
hluti af rannsókn á glímu mannsins við
sjálfan sig í gegnum aldirnar, í leit að
fullkomnara mannlífi.
kvikmynd sem um ræðir, þurfi að
vísu mikið fé, en ef peningar eiga
að ráða ferðinni deyr verkið. Yfir-
vinna þarf vald peningaheimsins og
láta kærleika i garð verksins ráða
ferðinni."
- Á einum stað í handritinu vitn-
arðu til þeirra urnmæla John Ro-
berts, höfundar Sigurs Vestursins,
að kommúnisminn sé í senn af-
sprengi iðnbyltingarínnar og kristin-
dómsins. Ef aldarsagan er skoðuð
má sjá að fasistar héldu verndar-
hendi yfir kristinni kirkju, einkum
kaþólskri, um leið og þeir réðust á
önnur trúarbrögð, en kommúnistar
úthýstu krístindóminum ásamt öðr-
um trúarbrögðum. Stjórnmálaflokk-
ar sem kenna sig við krístið gildis-
mat eru óteljandi í heiminum í dag.
Má segja að sá maður sem velji að
feta stíg kristninnar, sé samtímis að
velja pólítíska lífsleið?
„Kannski á einhveiju sviði, en ég
held að í grundvallaratriðum sé krist-
indómurinn svo byltingarkenndur og
krafa hans svo stór, að hann er raun-
verulega aldrei útfærður. Það hefur
ætíð truflað mig hvað mér hefur
fundist kirkjan umburðarlynd og
hvað hún hefur á stundum gert litlar
kröfur til manna sem kalla sig síðan
kristna. Á móti kemur sú hætta að
krafan þróist út í ofstæki og alls
kyns geðveiki, sem er ekki eftirsókn-
arvert heldur. En ég hef aldrei sætt
mig við að menn geti talist kristnir
án þess að nokkuð sérstakt hafi
gerst. Börn eru fermd án nokkurrar
tryggingar fyrir því að frá því þau
voru óvitar í vöggu, hafi eitthvað
gerst sem bendi til að þau séu fær
um að staðfesta skírnina. Eins að
menn geti farið í háskóla, numið
guðfræði og vígst til prests án þess
að nokkur krafa sé gerð um að þeir
hafi orðið fyrir hugljómun og geti
leiðbeint öðrum.
Þeir sem taka að sér leiðbeinenda-
hlutverkið, þurfa einhvern veginn að
komast hraðar um til að kenna Orð-
ið sem þeim er falið. Stundum finnst
mér að kirkjan þurfí að útbreiða ein-
hvers konar andlega líkamsrækt,
sem geri trúarlífinu svipað gagn og
til dæmis hlaup líkamanum. Tækni
til að auðvelda mönnum að fínna
kyrrð, sem er ekki síst mikilsvert á
íslandi þar sem tíðkast aðallega tylli-
dagakristindómur. Án þess að ég
vilji gera lítið úr mikilvægi þess að
komast í hátíðarstemmningu, njótum
við oft frídaganna sem fylgja kristin-
dóminum án þess í raun að hugleiða
ástæðurnar að baki. Mér fínnst þetta
ekki nóg, en viðurkenni þó að það
getur tekið alla ævi að öðlast það
sem við köllum trú.
Á þessum timum, skömmu fyrir
mót alda og árþúsunda, gætir þó
aukinnar trúarþarfar í allmiklum
mæli, segja mér prestar. Stór afl-
gjafi í þessum efnum eru tvímæla-
laust þessi merku tímamót, eins og
sést ágætlega á öllum þeim hræring-
um sem urðu hér og annars staðar
í hugsun manna fyrir seinustu alda-
mót. Manni virðist að hin ándlega
veröld knýji nú dyra.“
Þegar eillhvaö gerist
Talið berst að trúarþörfínni sem
birtist í mynd nýaldarkuklsins og á
annan hátt, og sú spurning vaknar
hvort að maðurinn þarfnist trúar og
í raun trúarbragða. Hvort að þeir
þættir sem maðurinn leitar eftir í
trú, séu ekki til staðar í t.d. ákveðn-
um myndum listarinnar? Erlendur
viðurkennir að hafa ungur verið
þeirrar skoðunar að eðliskostir trúar-
bragða væru allir til staðar í ein-
hverri annarri mynd hingað og þang-
að; í tónlist, myndlist og skáldskap.
Og sennilega séu listir og trúarbrögð
vaxin af sama meiði. Rætur trúar-
þarfarinnar séu þó líklega flóknari
og liggi dýpra.
„Ef við hugsum um atburðina í
Súðavík, þá vitum við að þær stund-
ir renna upp að maðurinn er skyndi-
lega nakinn á jörðunni og hefur misst
allt. Ævistarfi og ástvinum er sópað
burt á einni nóttu,“ segir Erlendur.
„Þá er óvíst að spurt sé hvort hann
þarfnist trúarbragða, heldur er það
kannski frekar svo að eitthvað gerist
með manninum sem breytir allri sýn
hans á lífið.
Sár reynsla af þessum toga, sem
maður heimfærir upp á þjáninguna,
er svo stór í sniðum að menn ráða
ekki við hana einir og sér og leita
þá út fyrir sjáifa sig. Ekki aðeins
íbúar Súðavíkur, heldur þurftum við
og þurfum öll að vinna úr þessari
reynslu og það gerum við með því
að taka hana inn á okkur og opna
þeim krafti leið sem hugsanlega er
hægt að virkja við þessar aðstæður.
Geri viðkomandi það ekki, örvæntir
hann. Samlíðun tengist þessu, því
hún er okkur eiginleg og jafngildir
mennsku. Hverfí þessi mennska, er
maðurinn ómennskur og þá er illskan
gjörsamlega búin að ná tökum á
sálinni. Um þetta fjallar Heimsljós
Laxness kannski að nokkru leyti."
- Ertu sjálfur trúaður?
„Ég hef alltaf litið á sjálfan mig
sem trúarlega þenkjandi mann, en á
ungdómsárum mínum tók ég enga
sérstaka afstöðu til kristni og þegar
ég hóf að hugsa um þessi mál, var
ég frekar upp á kant við hana. Mér
fannst eins og eitthvað væri fráhrind-
andi við kristindóminn eða ef til vill
kirkjuna. Ég sagðist aðhyllast
búddhisma á árunum eftir tvítugt
og sérstaklega afstöðu hans til helgi-
siða. En eftir því sem ég hef fengist
meira við íslandssöguna, sem hefur
komið talsvert í minn hlut, hefur
þetta viðhorf breyst um margt. Eitt-
hvað hef ég líka smitast af konunni
minni sem hefur starfað að útgáfu
biskupasagnanna. Kynni mín af
kirkjuumhverfínu á Italíu og víðar
bera einnig ábyrgð á að hugsunin
um trúarbrögðin fóru að geijast í
mér. Þetta verk ber þó höfuðábyrgð
á að gera mig smám saman trúaðri,
því það er sífellt að tuska mann til
og ala upp.
Verkefni á borð við Ég er mótar
mann, því verk um kristna trú krefst
þess að höfundur viti um hvað hann
er að tala. Leiðin liggur þar af leið-
andi á vissan hátt í gegnum trúna á
verkið, sem er nauðsynleg. Ekkert
sem ég hef upplifað á lífsleiðinni
hefur farið eins langt að gera mig
að kristnum trúmanni."
Erlendur nefnir í því sambandi
eina setningu í bibliunni, sem honum
þyki afar merkileg; „guðsríki er í
nánd“ og þá er átt við innra með
manninum. „Ég hef tilhneigingu til
að svara spurningu þinni á þann
hátt, að ég sé á leið til trúar. Ég
held að ég sé ekki einn um þá skoð-
un, því margir eru eins konar píla-
grimar, á leið til og í leit að rótunum."
Minnsti bróöirinn
Hann minnir á að samfélagið er
um margt mótað af hugsjónum
kristninnar, svo sem velferðarkerfið.
„Innan um eru hins vegar alls kyns
ófreskjur eins og ofbeldið og hin
undarlega sj álfstortímingarstefna
eiturlyfjanna, sem er hrópandi móðg-
un við lífið. Ég held að ef að einhver
hvati væri til að við tækjum inn á
okkur kjarnann í kristnum boðskap,
gæti það haft eitthvað gott í för með
sér fyrir hönd mannkyns og jarðar-
innar, því að allt stefnir þetta því
miður á verri veg.
Mér finnst til dæmis ólíðandi að
þurfa að horfa upp á hungrið og
eymdina sem heimurinn geymir. Við
okkur blasir hvarvetna misskipting
auðsins í heiminum og meðferðin á
jörðinni sem er afleiðing tæknimenn-
ingarinnar. Osjálfrátt verður manni
hugsað til lýsingar Krists, þegar
hann segir: „Sannarlega segi ég yð-
ur, það allt, sem þér gjörðuð einum
minna minnstu bræðra, það hafið þér
gjört mér. Það allt sem þér gjörðuð
ekki einum hinna minnstu bræðra
minna, það háfið þér ekki heldur
gjört mér.“ Þetta er sterk uppstilling
og kannski sú sem á best við í dag.
Margir segja að stíga þurfi á brems-
una og breyta um hugsunarhátt og
stefnu. Menn sjá ekki að slíkt gerist
nema með leiðsögn trúarleiðtoga og
allt í einu er trúin farin að hafa
mikilvægt gildi í þessu sambandi,
sem tæki til að reyna að hafa áhrif
á gildismat og hugsun manna.
Þessi hugsun hefur auðvitað alltaf
verið til staðar, en mér liggur við
að segja að hún spretti nú fram und-
ir einhvers konar dómsdagsógn.
Þekking okkar er orðin jafn öflug
og raun ber vitni og því gæti dóms-
dagur verið miklu nærtækari en
nokkurn tímann áður. Við erum
komnir í þá stöðu að vera samverka-
menn guðs í því að skapa heiminn,
því að heimurinn er væntanlega enn
í stöðugri sköpun. Guð er enn að
skapa heiminn segir Sigurbjörn Ein-
arsson í Haustdreifum, og ég vil taka
undir þau orð.“