Morgunblaðið - 12.03.1995, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 12. MARZ1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
SNJÓFLÓÐ
Hve mikil er hættan?
1. tafla. Snjóflóð á byggðu bóli síðastliðin 150 ár
Tímabil Lentu í flóði Af þeim fórust Af þeim sem fórust börn (0-14 ára)
1846-1895 160 49 (31%) 14 (29%)
1896-1945 122 47 (39%) 16 (32%)
1946-1995 118 40 (34%) 13 (33%)
Alls (meðaltal) 400 136 (34%) 43 (32%)
2. tafla. Dánir íslendingar á ári af hverjum 10.000 á áratugnum 1981-90.
Úr þessari töflu má t.d. lesa að af 1-14 ára börnum dó að meðaltali 1,1
bam af 10.000 á ári af slysförum.
Aldurshópur
Dánarorsök 0 1-14 15-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-
Sjúkdómar 14,4 0,8 2,2 5,1 16,3 51,2 141,5 640,6
Meðfædd 46,1 0,3
Slys 0,7 1,1 3,9 2,6 3,6 4,3 5,1 11,0
Sjálfsvíg 1,6 2,3 1,8 3,0 2,7 2,1
Alls 61,3 2,3 7,7 10,0 21,8 58,5 149,3 653,7
3. tafla. Dánarlíkur miðað við 34% líkur á að farast lendi maður í flóði.
Til dæmis um hvernig þessi tafla er reiknuð þá fæst talan 310 út frá 2.
dálki í 2. töflu með því að 2,3x14/10.000 æ 1/310.
Utan snjó- flóðasvæða Þar sem endurkomutimi snjóflóða er 10.000 ár 1.000 ár 300 ár 100 ár
Á aldurssk. 1-14 ára deyr einn af 310 270 125 50 20
Á aldurssk. 15-29 ára deyr einn af 85 80 60 35 15
4. tafla.Fjöldi og hlutfall húsa utan Gullbringu- og Kjósarsýslu sem snjó-
flóð féll á (%o merkir „af þúsundi").
Timabil Meðaifjöldi íbúðar- húsa úti á landi Fjöldi ibúðarhúsa sem snjóflóð féll á Hlutfall hósa sem lentu í flóði á ári %o
1846-1895 7.500 28 0,075
1896-1945 9,000 22 0,049
1946-1970 13.000 7 0,022
1971-1995 19.000 26 0,055
Alls (meðaltal) 10.800 83 0,051
Inngangur
FLESTIR munu sammála um að
snjóflóð séu hættuleg, og margir
eru þeirrar skoðunar að glanna-
skapur ráði víða ríkjum þegar
byggð er skipulögð í kauptúnum
á snjóflóðasvæðum. En hjá flest-
um byggjast þessar skoðanir á til-
fínningu en ekki óvefengjanlegum
tölum. Tilgangur þessara hugleið-
inga er að meta snjóflóðahættuna
í tölum, sér í lagi þá
hættu sem fylgir því
að snjóflóð falli á hús.
Sér í lagi verður íjall-
að um hugtakið end-
urkomutíma sem
stundum er notað þeg:
ar rætt er um snjóflóð
og merkir einfaldlega
meðaltíma sem líður
milli flóða.
Snjóflóðahættunni
tengjast stórar
ákvarðanir. Fjölskyld-
ur þurfa ef til vill að
ákveða að flytja burt
úr húsinu sínu (og fá
kannski lítið fyrir
það). Sveitarstjómir
þurfa að - banna nýbyggingar á
svæðum sem að flestu leyti virðast
heppilegust. Og ríkisstjómin gæti
þurft að taka ákvörðun um að
kaupa hús á hættusvæðum, jafn-
vel hundmð húsa. Það er erfitt
að taka svona ákvarðanir án þess
að tíyggja þær á raunveralégum
tölum um áhættu.
Áhugi minn á málinu vaknaði
þegar ég las í Morgunblaðinu nú
nýverið að Norðmenn teldu það
ásættanlegt að búa á stað þar sem
snjóflóð félli á þúsund ára fresti
að jafnaði, og hér á landi þættust
menn góðir ef meðaltími milli snjó-
flóða væri nokkur hundrað ár, t.d.
300. Þetta fannst mér ótrúlega
stuttur tími og byijaði strax að
reikna í huganum: Mannsævin er
75 ár svo að 300 ár era fjórir
mannsaldrar. Á stað þar sem að
jafnaði líða 300 ár á milli flóða
era því fjórðungslíkur á að lenda
í flóði einhvemtíma á ævinni. Svo
getur auðvitað verið að maður
verði grafinn upp á lífi. En ég
áttaði mig fljótt á að þetta þyrfti
að reikna betur. Ég ákvað að
skipta verkefninu í tvennt:
1. Meta áhættuna sem fylgir
því að búa á stöðum með gefnum
endurkomutíma snjóflóða og bera
saman við aðrar hættur sem við
leggjum okkur í. í framhaldi af
því að koma með tillögur um ás-
ættanlegan endurkomutíma.
2. Reyna að meta meðalendur-
komutíma flóða á íslenskum snjó-
flóðasvæðuni.
Hve margir sem lenda í
snjóflóði farast?
í 1. töflu er stutt samantekt á
snjóflóðasögu síðustu 150 ára sem
að stærstum hluta er skráð í ritinu
Skriðuföll og snjóflóð eftir Ólaf
Jónsson, Siguijón Rist og Jóhann-
es Sigvaldason.
Hér er nokkurra útskýringa
þörf. Aðeins eru taldir þeir sem
íentu í snjóflóðum sem féllu á hús
eða kauptún. Talin era öll flóð sem
féllu á hús sem fólk var í, og flóð
telst hafa fallið á hús ef það fór
inn í húsið og olli umtalsverðum
skaða á því og/eða íbúum þess.
Alls voru þetta 44 flóð og í þeim
lentu 92 hús. Menn eru taldir hafa
lent í flóðinu ef þeir grófust í það
eða voru í húsi sem flóð féll á. í
nokkrum tilvikum era ekki til
heimildir um hve margir vora
heima og hef ég þá giskað á tölu
(oftast útfrá vísbendingu í frá-
sögninni). Heildartalan (399) er
varla mjög ónákvæm.
ÖIl þessi flóð féllu á Austur-
landi, Norðurlandi, Vestfjörðum
eða Snæfellsnesi, og langflest á
Austfjörðum, Vest-
fjörðum og í nágrenni
Sigíufjarðar. Til við-
bótar þeim sem taldir
eru í töflunni fórast
64 í snjóflóðum utan
byggðs bóls á áranum
1846-95, 40 á áran-
um 1896-1945 og 17
hafa farist á fjöllum
uppi síðastliðin 50 ár.
Við sjáum af 1.
töflu að 34% þeirra
sem lenda í flóði farast.
Samanburður við
aðrar dánarorsakir
Ég kannaði í Heil-
brigðisskýrslum dán-
artíðni íslendinga ára-
tuginn 1981-1990 og er niður-
staðan í 2. töflu.
Útfrá þessum upplýsingum má
nú reikna dánartíðni fólks sem býr
á snjóflóðasvæði með mismunandi
endurkomutíma snjóflóða. Það er
áhugaverðast að skoða dánartíðn-
ina þegar fólk er ungt og ólíklegt
að það deyi af öðrum ástæðum -
Dánartíðni bama á nú-
yerandi hættusvæði
metur Rrístján Jónas-
son 2,5-faIda miðað við
böm annars staðar, og
banaslysatíðni fjórfalda.
við sjáum nefnilega af 1. töflu að
snjóflóð era jafnhættuleg bömum
og fullorðnum. Böm yngri en 15
ára vora um 32% þjóðarinnar á
þessum 3 tímabilum (34%, 32%
og 30%) og 32% þeirra sem fórast
vora böm. Til samanburðar má
geta þess að á áranum 1981-90
voru aðeins 8,1% þeirra sem dóu
af slysföram böm. Með þetta í
huga reiknaði ég 3. töflu miðað
við 34% líkur á að farast ef maður
lendir í flóði. Hér og í framhaldinu
takmarka ég mig við böm á aldrin-
um 1-14 ára vegna þess að dán-
arorsakir ungbama eru af dálítið
öðram toga en eldri bama.
Tölurnar era sláandi. Ef menn
búa á stað þar sem snjóflóð fellur
einu sinni á hveijum 300 áram
þá era líkur þess að eins árs bam
deyi áður en það verður 15 ára
einn á móti 50. Það svarar til eins
bams úr annarri hverri bekkjar-
deild, og er sexfalt miðað við t.d.
Reykjavík. Ef endurkomutíminn
er 1.000 ár eru líkurnar á að missa
bamið sitt á þessu aldursskeiði
2,5-faldar miðað við hættulausan
stað, og líkurnar á að bam deyi
af slysförum eru meira en fjórfald-
ar. Éinnig má reikna út að á slík-
um stað era líkur þess að deyja
af slysförum á aldursskeiðinu
15-29 ára 1,1%, en aðeins 0,6%
ef maður býr á öraggum stað og
munurinn er svipaður allt fram til
sjötugs. Þetta er ekki ólíkt mun-
inum á dánarslysatíðni sjómanna
og landsmanna almennt. Böm sjó-
manna era hinsvegar ekki í meiri
hættu en önnur börn.
Og 1.000 ár telja Norðmenn
ásættanlegt! En hvað er þá ásætt-
anlegt? Um það getur hver dæmt
fyrir sig, en mín tillaga er að ás-
ættanlegur endurkomutími sé
10.000 ár. Þá er dánartíðni bama
aukin um 15% frá landsmeðaltali
og banaslysatíðnin um 30%. Ef
miðað væri við 5.000 ár ykist dán-
artíðnin um 30% og banaslysatíðn-
in um 60% sem mér finnst of mik-
ið.
Nú kann einhver að segja: Hér
er gengið út frá að maður sé heima
þegar flóðið fellur og hann gæti
sloppið ef hann er að heiman. Það
er rétt en á hins vegar síður við
um bömin en þá fullorðnu, sér-
staklega í vondum veðrum að vetri
til. Auðvitað fara bömin í skóla,
en skólatími er aðeins um 8-9%
sólarhringsins að meðaltali, auk
þess sem skólinn gæti líka verið á
hættusvæði (sbr. leikskólinn á
Súðavík sem fór í flóðinu). Annað
sem gæti orðið til bjargar er að
húsið sé rýmt vegna snjóflóða-
hættu. Þetta er líklegast að takist
á mestu hættusvæðunum en ólík-
legra á svæðum þar sem snjóflóð
falla sjaldnar. Ef vel er staðið að
rýmingu má því búast við að
lægstu tölurnar í 3. töflu hækki
eitthvað. Það hefur gerst 5 sinnum
að flóð hefur fallið á hús sem
hafði verið rýmt (tvö hús á Pat-
reksfirði 1983 og þijú á Súðavík
1995).
Fyrirkomulag hættumats
Hér fylgir stutt yfírlit um hvern-
ig hættumati vegna snjóflóða er
háttað. Sveitarstjómum er skylt
með lögum að láta meta hættu á
snjóflóðum í íbúðabyggð og leita
þær til Almannavama til að fá það
gert. Metið er hvaða svæði séu
hættusvæði og skal matið gert á
grandvelli sögulegra gagna um
snjóflóð en auk þess er að nokkru
stuðst við líkön þar sem hermt er
eftir snjóflóðum með aðstoð tölvu.
Ef skriðlengd ákveðins flóðs úr
einhveiju gili er þekkt má t.d.
nota líkönin til að meta hve langt
samskonar flóð úr næsta gili
myndi fara. Því miður era söguleg
gögn oft af skornum skammti, því
mörg kauptún hafa byggst upp á
svæðum þar sem enginn veit um
sögu snjóflóða. Þá verður hættu-
matið auðvitað ónákvæmt eins og
slysið á Súðavík sannar, en húsin
sem lentu í morgunflóðinu vora
flest utan „hættusvæðis". En á
þennan hátt hefur sem sé verið
gert hættumat fyrir flestöll kaupt-
ún og kaupstaði á hættulegustu
snjóflóðasvæðunum og niðurstað-
an eru „hættusvæði" með samtals
580 húsum. Langflest þeirra era
einbýlishús byggð á síðustu 30-40
árum, en einnig era m.a. tvö nýleg
fjölbýlishús, annað í Neskaupstað
og hitt á Seyðisfirði.
Endurkomutími snjóflóða á
hættusvæðum hér á landi
Snúum okkur nú að því að
meta meðaltíma milli þess að dæ-
migert hús á hættusvæði lendi í
snjóflóði. Eins og ráða má af ofan-
greindri lýsingu á hættumatinu
kemur þessi meðaltími þar ekkert
við sögu. Þessvegna ákvað ég að
leita aftur á vit sögunnar, og telja
nú íbúðarhús sem hafa lent í snjó-
flóði. Ég ákvað að meta fjölda
íbúðarhúsa úti á landi (utan Gull-
bringu- og Kjósarsýslu) og athuga
hve stórt hlutfall þeirra hefði lent
í flóði síðastliðin 150 ár. íbúðar-
húsaíjöldinn var m.a. metinn með
því að skoða gömul manntöl. Nið-
urstaðan er f 4. töflu.
Nú eru um 23.000 íbúðarhús
úti á landi. Ef þessi hús era að
meðaltali í 0,05% hættu á ári (sbr.
4. töflu) þýðir það að um þessar
mundir lendir að jafnaði 1,15 íbúð-
arhús á ári í snjóflóði. Hér hef ég
gefíð mér að menn séu álíka mikl-
ir glannar í að staðsetja hús nú á
tímum eins og menn voru fyrr á
tímum. Ýmislegt bendir til að svo
sé, t.d. sú staðreynd sem bent er
á að framan, að flest hús á skil-
greindum hættusvæðum era ný-
leg.
Gefum okkur nú að helmingur
snjóflóða sem falla á hús í framtíð-
inni verði innan núverandi hættu-
svæða, þar sem era um 560
íbúðarhús (ljóst er að einhver hús
utan hættusvæða eru í hættu, því
mörg húsanna sem fóra á Súðavík
voru einmitt utan hættumarka).
Innan hættusvæða lenda þá að
jafnaði 0,57 hús í flóði á ári og
þar með fæst að endurkomutími
snjóflóða á núverandi hættusvæð-
um er .að meðaltali rétt tæplega
1.000 ár. Þetta er auðvitað dálítið
ónákvæm tala og ef núverandi
hættumat er tiltölulega gott,
þannig að búast megi við að að-
eins þriðjungur af flóðum framtíð-
arinnar verði utan hættusvæða,
lækkar hún í 700 ár. Einnig ber
að hafa í huga að talan 1,15 hús
á ári er líka ónákvæm. Ef við trú-
um því sem sumir halda, að menn
hafi verið glannalegri á síðustu
áram í að láta kauptúnin vaxa upp
í hlíðamar, þá hækkar sú tala og
meðalendurkomutíminn styttist,
en ef við miðum við meðaltíðni
þess að hús lenti í flóði síðustu
50 ár (0,04% húsa Ientu í flóði á
ári) hækkar meðaltíminn milli
flóða í 1.300 ár. En miðum við
1.000 ár og rifjum upp það sem
fyrr var reiknað. Við sjáum þá að
dánartíðni bama á núverandi
hættusvæðum er 2,5-föld miðað
við börn annarsstaðar, og slysat-
íðnin er fjórföld. Ef í þessum hús-
um búa að meðaltali jafnmörg
böm og annarsstaðar á lands-
byggðinni þá era þar 600 börn!
Lokaorð
Á öðrum vígstöðvum hefur ver-
ið unnið markvisst að því að lækka
dánartíðni bama (og fullorðinna).
Til dæmis má nefna að banaslys
á börnum voru 45% færri á ára-
tugnum 1981-90 en á næstá ára-
tug á undan, og að dánartíðni
barna vegna sjúkdóma er nú að-
eins einn tíundi hluti þess sem hún
var fyrir 50 áram.
Fyrir 50 áram dó eitt af hveijum
50 börnum sem náð hafði 1 árs
aldri áður en það varð 15 ára. Það
er sambærilegt við dánartíðni á
stað þar sem snjóflóð falla á 300
ára fresti. Nú þegar dánartíðni
barna hefur minnkað í eitt af
hveijum 300 er stórátaks þörf í
snjóflóðavömum, en hvað er til
ráða? Auðvitað eru hættusvæða-
húsin ekki öll í jafn mikilli hættu.
Kannski líða sumsstaðar 200 ár á
milli flóða að jafnaði en annars-
staðar 5.000 ár. Auk þess eru
áreiðanlega þónokkur hús utan
núverandi hættusvæða í hættu.
Vonandi verður á næstunni reynt
að flokka hús innan hættusvæða
betur eftir því hve hættan er mik-
il. Hægt er að minnka áhættuna
með því að vera duglegur að rýma
hús þegar hættuástand er. Annað
úrræði því tengt er að bæta snjó-
flóðaspár og tengingu þeirra við
veðurspár. Enn einn möguleiki er
að byggja varnarmannvirki. En
ekkert getur samt komið í staðinn
fyrir stóraukna varfærni í ákvörð-
unum um hvar sé leyft að byggja
hús, og að fólk reyni að forðast
að búa á hættusvæðum ef það
getur, sérstaklega bamafjölskyld-
ur.
Höfundur er stærðfræðingur og
starfar sem prófessor við Háskóla
íslands.
Kristján
Jónasson