Morgunblaðið - 12.03.1995, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 12. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Hér heldur Pétur Pét-
ursson áfram upprifjun
sinni á valdsmönnum í
viðskiptum o g blaðaút-
gáfu fyrr á öldinni.
ESS VAR getið í grein er Ijall-
aði um eigendaskipti Morg-
unblaðsins þegar stofnendur
þess Ólafur Bjömsson og Vil-
hjálmur Finsen seldu athafnamönn-
um í kaupsýslustétt hlut sinn, að
George Copeland hafi greitt hluta
kaupverðsins í sterlingspundum.
Georg Copeland fæddist í Edin-
borg 1. ágúst 1873. Kona hans var
Stefanía Olöf Rafnsdóttir Sigurðs-
sonar skósmiðs í Reykjavík. Rafn
skósmiður var framtaksmaður.
Hafði m.a. reist stórhýsi í félagi við
Magnús Benjamínsson úrsmið á
mótum Austurstrætis og Vallar-
strætis. Svili Copeland, Hjörleifur
Þórðarson frá Hálsi. Börn þeirra
Copelandshjóna voru Agnes May
fædd 18. maí 1904 og David Rafn
fæddur 29. maí 1906 bæði í Edin-
borg. Guido Bernhöft minnist þess
enn hve ungum mönnum þótti Ag-
nes May fríð stúlka og renndu til
hennar hýru auga er hún átti heima
í Gimli við Lækjargötu á sinni tíð.
David Rafn kom hingað til lands
með breska hernámsliðinu 1940 og
dvaldist hér um skeið. Það vekur
furðu hve sagnfræðingar hafa verið
tómlátir og virðast hafa sneitt hjá
að rita um veldi Copelands og áhrif
hans um áratuga skeið í athafna-
og viðskjptalífi íslendinga. Fyrir-
tækið Copeland & Berry, sem hefir
aðsetur í Leith, fóstrar flesta þá
kaupsýslumenn, sem eiga eftir að
setja hvað mestan svip á umsvif í
flestum greinum viðskipta.
Ólafur Johnson, sonur Þorláks
kaupmanns Johnsen, síðar stofn-
andi Johnson & Kaaber, réðst í þjón-
ustu Copelands & Beriys í Leith í
marsmánuði 1899. Vann þar sem
bókhaldari, en síðar á skrifstofu
fyrirtækisins í Reykjavík.
Garðar Gíslason tók við starfi
Ólafs hjá Copeland & Berry í Leith.
Hann hvarf úr þjónustu Copelands
og tók jafnframt með sér starfs-
mann fyrirtækisins Hay að nafni
og stofnaði með honum eigið fyrir-
tæki.
Þá má nefna enn einn athafna-
mann úr hópi kaupsýslumanna, sem
nam fræði sín í þjónustu Copelands
í Skotlandi. Það var Ólafur Proppé.
Allir áttu þessir lærisveinar Cope-
lands eftir að verða meðeigendur
hans í hlutafélagi kaupsýslumanna,
sem keypti Morgunblaðið af stofn-
endum þess, Vilhjálmi Finsen og
Ólafi Björnssyni.
Guðmundur Jóhannesson bróðir
Alexanders Jóhannessonar rektors
Háskólans er starfsmaður Cope-
lands & Berrys. Ræðst hann þangað
strax að loknu verslunarprófi.
Helgi Guðmundsson, síðar
bankastjóri Útvegsbankans starfar
um langt skeið á skrifstofu Cope-
lands í Reykjavík. Þar vinnur einnig
systir Helga, Guðrún Reykholt. Sig-
urður Þórðarson tónskáld og söng-
stjóri er aðalbókari Copelands allan
þriðja áratuginn, en hverfur svo til
starfa hjá Ríkisútvarpinu er það fer
saman, að félag Copelands verður
gjaldþrota og Ríkisútvarpið byijar
starfsemi sína.
Fjöldi athafnamanna tengist
físksölufélagi Copelands, sem oft
var nefnt Copelandshringurinn.
Fjöldi manna úr ólíkustu stéttum
kann að greina frá athöfnum Cope-
lands. Þeim mun furðulegra er að
nafn hans skuii naumast að finna
í bókum sagnfræðinga, sem ritað
hafa um athafnir allt frá aldarbyij-
un og fram að lokum þriðja áratug-
ar.
Hannes Kristinsson á Litlakaffi,
nafnkunnur maður, sá sem átti
flestar greinar í blaði Odds Sigur-
geirssonar „Ilarðjaxli", minnist
þess er faðir hans, Kristinn, fékk
vinnu við að leggja stakkstæði, sem
Edinborgarútgerðin lét leggja við
Barónsstíg og nefnt var Sjávar-
borgarstakkstæði. Sextán aurar var
tímakaupið sem Kristinn fékk gold-
ið. Fyrir það var hægt að kaupa
þá hálft kíló af gijónum og tvo eld-
spýtustokka að auki.
Margir kunnir framtaksmenn
áttu hlut að Sjávarborg. Árið 1908
gengur Gísli Johnsen konsúll í Vest-
mannaeyjum í félag við Copeland &
Berry í Edinborg. Markmið fyrir-
tækisins, Sjávarborgar hf., var að
framleiða fyrsta flokks vöru fyrir
Spánarmarkað, en talið var að það
væri fiskur veiddur á handfæri.
Gísli Johnsen segir félagið hafa
keypt allan útveg Geirs Zoéga í
Reykjavík og Ágústs Flygenrings í
Hafnarfirði. Félagið varð um tíma
eitt stærsta útgerðarfélag á land-
inu. 12-15 kútterar voru í eigu
þess. Að lokum fór þó svo að kútter-
ar þokuðu fyrir stærri veiðiskipum
og voru þeir seldir til Færeyja.
1 Keflavík er verslun Edinborgar-
manna umsvifamikil. Þar var sung-
ið um skoska verslunarfélaga Ás-
geirs Sigurðssonar. Jón Guðmunds-
son, skáldmæltur Keflvíkingur,
kveður brag, sem hann nefnir „Lýs-
ing Keflavíkur 1906“:
„Og gangir þú um Grófarhyl, greitt án
sorgar,
ég veit þú eflaust ætlar til Edinborgar.
Það er ósköpin öll að fá, ekkert cherri,
en kramvaran er komin frá Copeland Berrí.
Geir Sigurðsson skipstjóri var
einn sex skipstjóra er sendir voru
til Bretlands haustið 1900 til þess
að sækja sex þilskip á vegum Edin-
borgarverslunar. Skip það sem Geir
siglir heim ber nafn eiginkonu Ás-
geirs Sigurðssonar, Millý.
í Sjómannasögu Vilhjálms Þ.
Gíslasonar er Georg Copeland að
góðu getið segir VÞG að hann hafi
beitt sér fyrir ýmsum nýjungum.
Stytt vinnutíma í verslunum og
bætt kjör. Gildi gluggaauglýsinga
kunni Copeland vel að meta því
hann beitti sér fyrir gluggaskreyt-
ingum Edinborgarverslunar. Hjalti,
bróðir Ásgeirs Sigurðssonar, mun
einnig hafa verið hugkvæmur aug-
lýsingamaður. Vert er einnig að
muna forgöngu Copeland og Edin-
borgarmanna í auknum peninga-
greiðslum, sem breyttu með ótví-
ræðum hætti viðskiptakjörum og
losuðu af klafa vöruúttekta.
Copeland keypti tvær jarðir í
Kjósinni: Háls og Laxárnes. Veiði-
réttindi í Laxá heyrðu undir jarðim-
ar. Auk þess gerði hann samninga
við bændur, sem áttu land að ánni,
og átti hann að hafa veiðiréttindi í
henni í langan tíma samkvæmt
samningnum. Er Copeland varð
gjaldþrota lenti eignin hjá Útvegs-
bankanum. Árið 1932 seldi bankinn
kunnum framtaksmönnum eignirn-
ar. Egill Vilhjálmsson bifreiðasali
var einn þeirra.
Margar sögur eru um ferðir
Copelands í Kjósina. Sigurbjörn
Þorkelsson segir frá kappreið Hjalta
konsúls og hvatningarorðum Cope-
lands til Skjóna, en það var hestur
hans er Hjalti hugðist handsama
til þess að flýta för sinni. Copeland
fór sjóleiðina og fylgdist með ferð-
um Hjalta, sem kvaðst vera leiður
á mótorkoppum og kaus að fara
landleiðina. Copeland kallaði til
Skjóna síns og hvatti hann: „Stattu
þig Skjóni minn, og láttu kallinn
ekki ná í þig.“ En svo fór að Hjalti
náði Skjóna. „Ég skal drepa þig
bölvaður reiðfanturinn þinn,“ hróp-
aði Copeland þá að Hjalta. Það
stóðst á endum að þeir Hjalti og
Copeland komu jafnsnemma að
Neðra-Hálsi. Dáðist Sigurbjörn,
sem var með í förinni að prúð-
mennsku Copelands, sem nú var
runnin reiðin og var glaðvær og
prúðmannlegur og bjuggust þeir
félagar Hjörleifur svili Copelands
og Sigurbjörn við því að þeir Hjalti
og Copeland „færu brátt að faðm-
ast er þeir ræddu af miklum inni-
leik væntanlegan veiðiskap.“
Þetta voru ekki fyrstu kynni
Hjalta og Copelands. Guðmundur
Hagalín segir frá samstarfi þeirra
í bók sinni um Eldeyjar-Hjalta.
Copelandshringurinn hafði mikil
umsvif að lokinni fyrri heimsstyij-
öld. Taldi Copeland að heppilegt
væri að eignast flutningaskip í stað
þess að leigja farkost til fisk- og
saltflutninga. Spurði Copeland
Hjalta hvort hann vildi ekki fara
til Bandaríkjanna og gera samning
um smíði tveggja skipa. Hjalti hafði
ásamt Jez Zimsen (sem einnig var
í hópi Morgunblaðshluthafa) mynd-
að svokallað íslandsfélag, sem gekk
til samstarfs við Copelandshring-
inn. Hjalti ferðaðist víða um Banda-
ríkin vegna fyrirhugaðra skipa-
kaupa. Hafði með sér stórfé frá
Copeland. Lagði það inn á banka í
New York. 280 þúsund dollara hafði
hann með sér til skipakaupanna.
Svo fór þó að ekkert varð úr þeim.
Hjalti sendi því Copeland peningana
til Englands. Vildi Hjalti að samið
væri við Þjóðveija um smíði skip-
anna. Þá sagði Copeland: „Það get
ég ekki sem Breti.“ Sat hann við
sinn keip þó stríðinu væri lokið og
varð ekki haggað.
Það má kalla það glettni örlag-
anna að raunar telst Copeland hafa
greitt götu Cables með tillögu sinni
um að íslendingar semdu milliliða-
laust við Breta um íslenskan fisk.
Sú uppástunga varð til þess að
Copeland var falin forganga í þeim
málum.
Ludvig Hjálmtýsson, kunnur