Morgunblaðið - 29.07.1995, Blaðsíða 22

22 LAUGARDAGUR 29. JÚLÍ 1995
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Siðmenningiii felst
í lýðræðisformimi
BÚRMA hefur að ýmsu leyti tek-
ið sæti Suður-Afríku í hugum
mannréttindasinna á Vesturlönd-
um. Þar situr ein versta grimmdar-
stjórn sem sögur fara af og and-
staðan gegn henni hefur kristallast
í einni konu, Aung San Suu Kyi,
friðarverðlaunahafa Nóbels 1991.
Segja má að hún sé í hlutverki
Nelsons Mandela. En í Búrma er
hins vegar enginn nú um stundir
sem virðist líklegur til að gegna
hlutverki W.P. Klerks. í Rangoon
ræður klíka herforingja, þar sem
hver lítur eftir öðrum og allir óttast
breytingar sem kynnu að leiða til
þess að þeir misstu spón úr aski
sínum. Herforingjarnir eru náttúr-
lega misgrimmir og sumir vilja fara
vægar í sakirnar en aðrir, en enginn
þeirra hefur burði til að taka af
skarið og boða róttækar breytingar
á stjórnarfari.
Hinn mikli áhugi Vesturlanda-
manna á lýðræðisbaráttu Aung San
Suu Kyi sýnir sig m.a. í því að
Hoilywood hefur látið gera stór-
mynd um uppreisn almennings
gegn valdhöfunum í Búrma. Mynd-
in heitir Beyond Rangoon og var
nýlega frumsýnd í London. Leik-
stjóri er Bandaríkjamaðurinn John
Boorman, sá er gerði Deliveranee
um árið. Myndin segir frá banda-
Jakob F. Ásgeirsson
fjallar um hugmyndir
Aung San Suu Kyi um
lýðræði, segir frá nýrri
kvikmynd um Búrma
og leggur eindregið til
að öll viðskipti við
Búrma verði skilyrt
breyttu stjórnarfari.
rískum kvenlækni sem heldur á vit
Austurlanda til að dreifa huganum
eftir hræðilega lífsreynslu, en lend-
ir fyrir tilviljun í mótmælaöldu al-
mennings í Búrma (1988-89) og
verður vitni að grimmdarverkum
herforingjastjórnarinnar. Þetta er
áróðursmynd í anda sovéskra áróð-
ursmynda fyrri ára, þar sem al-
góðri alþýðu er stillt upp á móti
alvondum valdhöfum. En þrátt fyrir
bamalegan söguþráð og hræðilegan
leik aðalleikarans Patriciu Arqu-
ette, eru nokkur mjög áhrifamikil
atriði í myndinni sem gera það að
verkum að áhorfendur ganga af
sýningu hennar uppfullir réttlátar
reiði í garð herforingjaóþokkanna í
Rangoon. Fyrir aðdáendur Aung
San Suu Kyi eru ljósmyndirnar í lok
myndarinnar sérstaklega áhrifa-
miklar. En því miður tekst Boorman
ekki að sviðsetja á sannfærandi
hátt atriðið fræga þegar Aung San
Suu Kyi stóð andspænis flokki her-
manna sem hótuðu að skjóta ef hún
nálgaðist, en heyktust á því þegar
hún engu að síður gekk rakleiðis í
átt til þeirra mót gínandi byssu-
hlaupunum.
Hvað verður um áhuga Vestur-
landamanna nú þegar Aung San
Suu Kyi er laus úr prísundinni?
Ef viðræður komast á milli her-
foringjanna og andstöðuaflanna
tekur við langvinn glíma um lausn
margvíslegra praktískra vandamála
í þessu margiujáða landi, sem við
eigum ekki alltof gott með að átta
okkur á, og þá er hætt við að þolin-
mæði okkar bresti og að við snúum
sjónum okkar annað í leit að nýju
svart/hvítu prinsipp-máli að gæla
við.
Aung San Suu Kyi hefur sagt
að eina stjórnarformið sem sé þess
megnugt að sætta ólík sjónarmið í
Búrma og gefa landsmönnum
sjálfsvirðingu á ný sé lýðræði.
En á lýðræði raunverulega erindi
til Búrma? Er ekki
nokkuð til í því sem
einræðisherrann í
Singapore hélt fram
að vestrænt lýðræði
væri framandi aust-
rænum hugsunar-
hætti?
Ekki segir Aung
San Suu Kyi. Hún
bendir á að þegar
sagt er að lýðræði
gangi gegn menn-
ingu einhvers lands,
sé tíðast átt við
ýmsa aðra þætti í
menningu Vestur-
landa en sjálft lýð-
ræðisformið, svo sem ofurvald pen-
inganna, glæpi eða upplausn fjöl-
skyldunnar. Hún segir jafnframt
að það sé ekki til neitt eitt form á
lýðræði, heldur lagist það að menn-
ingu hvers lands og því sé t.d. lýð-
ræði í Sviss með öðrum hætti en
lýðræði í Bandaríkjunum. Hún lítur
svo á, að grunnhugmyndir lýðræðis-
ins — almennur kosningaréttur,
réttarríkið, þrískipting ríkisvalds-
ins, mannréttindi, friðhelgi eigna-
réttarins — séu algildar forsendur
fyrir mannlegri reisn lýðsins hvar
sem mennirnir búa og hvernig svo
sem menning þeirra er að öðru leyti.
Vaclav Havel hefur orðað þetta svo
að um sé að ræða eina „siðmenn-
ingu“ en hins vegar margar og ólík-
ar menningarheildir. í huga Aung
San Suu Kyi koma megindrættir
„siðmenningarinnar" fram í mann-
réttindayfirlýsingu Sameinuðu
þjóðanna.
Aun San Suu Kyi hefur í skrifum
sínum fjallað mikið um nauðsyn
þess að endurvekja mannlega reisn
hjá hinu langhijáða fólki sem bygg-
ir Búrma. Valdbeiting er einn af
grunnþáttum mannlegs samfélags
og í landi sem hefur búið við svo
langvarandi misbeitingu valds að
almenningur hefur sett jafnaðar-
merki milli valds og ógnar, er áríð-
andi að fólkið finni með áþreifanleg-
um hætti að valdhafarnir starfí í
umboði þess og með almannahag
að Ieiðarljósi til að skapa á ný trún-
að milli almennings og stjórnar-
stofnana. Aung San Suu Kyi sér
fram á mikla þátttöku almennings
í stjórnmálalífi sem lið í því að end-
urvekja öryggistilfinningu og
ábyrgðarkennd fólksins og gefa því
þannig trú á sjálft sig og iaða fram
það besta í því í þágu þjóðarheildar-
innar. Hún gerir sér að ýmsu leyti
rómantískar hugmyndir um lýðræð-
ið — í anda 19du aldar manna á
Vesturlöndum sem lifðu í fagurri
trú á manninn og þá góðu eigin-
leika sem með honum búa.
' Hvað sem þessuin vangaveltum
líður er ljóst að Búrma á langt í
land uns sátt hefur skapast í land-
inu og sárin taka að gróa eftir
ógnarstjórn herforingjanna sem
hófst 1962 með áætluninni miklu,
„leið Búrma til sósíalismans".
Eitt af þeim vandamálum sem
nú blasa við er með hvaða hættí
þjóðir heims eigi að koma fram
gagnvart Búrma.
Aung San Suú Kyi hefur hvatt
þjóðir heims til að helja ekki styrk-
og lánveitingar á ný að óbreyttu.
Hún hefur lagt sig fram um að
ögra ekki herforingjunum, en engu
að síður staðið fast á þeirri kröfu
sinni að öllum pólitískum föngum
verði sleppt og að grunnur verði
lagður að íjölflokka lýðræði í land-
inu. Hún hefur minnt á að ekkert
hafi í raun breyst í Búrma þó að
henni sjálfri hafi verið veitt frelsi —
og sitt frelsi skipti nú minnstu, það
sem mestu varði sé að búa svo um
hnútana að Búrmabúar allir njóti
góðs af breyttum stjórnarháttum.
Bandaríkin hafa hingað til komið
í veg fyrir að Alþjóðabankinn og
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn veiti
Búrma lán eða styrki að óbreyttu
stjórnarfari, en ríkisstjórnir heims
hafa verið tregar til að leggja við-
skiptabann á landið.
Þó þykir flestum ekki stætt á því
að fjárfesta í Búrma. Það nýjasta
á lista ógnarverka herforingjanna
í Rangoon er að hneppa saklausa
borgara í nauðungarvinnu og er
talið að tugþúsundir ef ekki hundr-
uð þúsunda manna séu
nú í eins konar færanleg-
um þrælabúðum, hlekkj-
aðir á fótum við erfiðis-
vinnu undir stjórn her-
manna að leggja vegi og
járnbrautir til að búa í
haginn fyrir starfsemi
erlendra fyrirtækja í
landinu.
Af fyrirtækjum sem
fjárfest hafa í Búrma má
nefna olíufélögin Texaco,
Unocal, og Shell, og sæl-
gætis- og gosdrykkja-
framléiðandann PepsiCo.
Andófsmenn í landinu
hafa hvatt almenning á
Vesturlöndum til að beita þau fyrir-
tæki þrýstingi sem taka upp við-
skipti við Búrma án nokkurra skil-
yrða og jafnvel að sniðganga fram-
leiðsluvörur þeirra.
Slíkur þrýstingur hefur í mörgum
tilvikum borið árangur. Á nýlegum
hluthafafundi í Unocal sættu stjórn-
endurnir t.d. harðri gagnrýni vegna
starfsemi sinnar í Búrma. Amaco-
olíufélagið lét hreinlega undan slík-
um þrýstingi og hætti öllum Ijár-
festingum í Búrma. Kanadíska olíu-
félagið PetroCan dró sig sömuleiðis
út úr Búrma. Fyrrum framkvæmda-
stjóri PetroCan hefur látið svo um
mælt að valdhafarnir í Rangoon séu
„óþokkar, glæpamenn og eiturlyfja-
salar“. Levi-Strauss, buxnafram-
leiðandinn, ákvað að leggja á hill-
una ráðagerðir um stofnun vefnað-
arfyrirtækis í Búrma vegna þess
að ekki væri unnt að eiga viðskipti
við landið án þess að styðja beint
herstjórnina og hin óhugnanlegu
mannréttindabrot hennar.
Vitað er að nokkrir íslendingar
bíða færis að komast í gróðalindina
í Búnna, en herforingjastjómin hef-
ur, sem kunnugt er, reynt að örva
erlenda ijárfestingu með því að setja
auðlindir landsins á útsölu. íslend-
ingar þessir stofnuðu sératakt fýrir-
tæki 1990 um framkvæmd fískveiði-
áætlunar við Búrma á vegum banda-
rísks félags, fjárfestu fímm milljónir
í fyrirtækinu og unnu í átta mánuði
að þessu verkefni — í sama mund
og herforingjastjómin gekk hvað
harðast fram í grimmdarverkum.
Ekkert varð hins vegar úr fram-
kvæmdum þegar bandaríska félagið
heyktist á öllu saman. Talsmaður
þessara Islendinga kom nýverið
fram í útvárpi og boðaði sem mest
viðskipti við Búrma — ekki af því
að þau væra svo ábatasöm, nei,
nei, það hvarflaði ekki að honum,
heldur af því að þau hefðu svo mann-
bætandi áhrif á valdhafana!
Það er mikill barnaskapur að
ætla að aukin óskilorðsbundin við-
skipti við harðsvíraða herforingja-
klíku í jafnfrumstæðu landi og
Búrma muni leiða til lýðræðisum-
bóta. Buston Levin, fyrram sendi-
herra Bandaríkjanna í Rangoon,
sem er eindréginn talsmaður al-
þjóðaviðskipta, telur að almenn við-
skiptalögmál gildi alls ekki í Búrma
vegna ofurvalds herforingjanna.
Allt fjármagn sem komi til landsins
renni beint og krókalaust í vasa
herforingjanna á meðan landið að
öðra leyti riði til falls. Jafnvel Jap-
anir, sem láta sér almennt í léttu
rúmi liggja stjórnarfarið í viðskipta-
löndum sínum, hafa ekki talið stætt
á því að veita Búrma-stjórn lánafyr-
irgreiðslu nema hún sýndi í verki
vilja til breytts hátternis.
Sjálf hefur Aung San Suu Kyi
sagt að erlendar ijárfestingar séu
því aðeins æskilegar að almenning-
ur njóti á einhvern hátt góðs af
þeim, en ekki einvörðungu fámenn-
ur hópur herforingja og fram-
kvæmdamanna með góð sambönd
í hernum.
Staðreyndin er sú að erlendar
fjárfestingar standa undir rekstri
hersins í landinu og fjármagna
þannig ógnarverkin og mannrétt-
indabrotin. Almenningur í Búrma
getur ekki haft það verra — og ef
skorið væri á ijárstreymi til lands-
ins bitnaði það beint á herforingjun-
uni en ekki á almenningi.
Höfundur er rithöfundur, en legg-
ur nú stund á doktorsnám í stjórn-
málnfræði.
ISLENSKT MAL
GOTT bréf hef ég þegið frá
Bjarka Elíassyni og Eiríki Þor-
móðssyni. Þar er á margt athygl-
isvert minnst. Ég ætla að birta
bréfið að slepptum inngangsorð-
um og tölusetja til glöggvunar
(vegna athugasemda minna) efn-
isatriði. Þá hef ég leyft mér að
auðkenna fáein orð með breyttu
letrq eða þá gæsarlöppum:
„I hádegisfréttum Ríkisút-
varpsins um daginn heyrðust
eignarfallsmyndirnar „styrk-
ingu“ og „sáningu" og þykir
okkur eins og fleirum þessi eign-
arfallsending kvenkynsnafnorða
sem enda á ing orðin leiðinlega
algeng. (1)
Fyrir stuttu heyrðist á ein-
hverri útvarpsstöðinni og síðar
einnig á Stöð 2 tekið svo til orða
að eitthvað hefði gerst „í gær-
nótt“. Ætli þetta eigi ekki að
merkja „í nótt“, „í nótt er leið“
eða „síðastliðna nótt“ svo dæmi
séu nefnd um hvemig þetta hefði
verið orðað á Syðribrekkunni og
í Svarfaðardal í þá gömlu góðu
daga? (2)
Oft heyrist og sést á prenti
að einhver ijárhæð (styrkur
o.þ.h.) sé upp á svo og svo marg-
ar krónur. Er einhver danska að
skipta sér af íslenskunni í þessu
orðalagi? Þetta er kannski ekki
alvarlegt og iíklega hefur orða-
lagið tíðkast lengi og ekki ástæða
til að láta það ergja sig. (3)
„Tildrög málsins eru sú“. . . -
(Mbl. 11.7. ’95). Afskaplega
finnst okkur þetta mikil fljót-
færni ef blaðamaðurinn veit bet-
ur._ (4)
í einkar grautarlegri frétt í
Tímanum 11.7. ’95 um bíl sem
lagt hafði verið á hvolfi á tjald-
stæði kemur fram að lögreglu-
þjónn hefur verið spurður um
„hvort einhveijir eftirmálar" hafi
orðið. Ekki hyggjum við þetta
eina dæmið um að ruglast sé á
orðunum eftirmál og eftirmálar
(eftirmáli). (5)
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
807. þáttur
„Bát tók niðri,“ segir í Mbl.
11.7. ’95. Hér höldum við að
blaðamaðurinn hafi vandað sig
um of. (6)
Óskaplega er orðinn algengur
framburðurinn „ánna, skránna,
brúnna" o.s.fiT. í stað ána,
skrána, brúna o.s.frv. Fjölmörg
fleiri dæmi af þessu tagi mætti
nefna. (7)
Hörður Einarsson tannlæknir
heyrði í Laufskálaþætti um dag-
inn: „Römm er sú taug er rékka
dregur heimahaga til.“ Heyrði
hann ekki betur en þetta væri
sagt 1 fullri alvöru. (8)
Vertu kært kvaddur.“
Frá umsjónarmanni:
1) Röng eignarfallsending
þeirra ð-stofna, sem enda á ing,
er orðin skuggalega algeng. Er
þó enginn vandi að hafa ending-
una ar hér eftir sem hingað til.
Dettur nokkrum heilvita manni
í hug að fara til *drottningu eða
setjast á rúmstokk *kerlingu?
Ég bið menn bara að staldra
við og gæta sín.
Enn verra er þó hversu algengt
er að verða að hafa enga eignar-
fallsendingu. í fréttum hefur
heyrst „til Þýskaland", „milli
Akureyrar og Reykjavík" o.s.frv.
Ég sé ekki betur en stórefla þurfi
kennslu í beygingafræði.
2) Þá er það „gærnótt“. Ég
veit ekki hvað þetta merkir, sbr.
þá óvissu sem kemur fram í bréfi
tvímenninganna. Ég hef heyit
krakka nota þetta orð, en finn
það ekki í orðabókum. Þá hef
ég heyrt einstaka fullorðinn
mann nota þetta nýlega og hélt
að það væri af stráksskap, svona
til að ergja málvöndunarmenn.
En það angrar mig ekki neitt,
enda auðvelt að vitna í orðin
gærmorgunn og gærdagur.
Mér finnst í fljótu bragði að
„gærnótt" sé ekki bráðnauðsyn-
legt orð. Mig dreymdi vel í nótt,
hef ég sagt, og allir skildu mig.
Sömuleiðis þegar ég sagði: Mig
dreymdi vel í fyrri nótt. Auðvit-
að geta menn líka sagt: Mig
dreymdi vel í nótt sem leið. Hitt
er annað, að undir þessum kring-
umstæðum munu allir vita að
nóttin er liðin.
3) Mér þykir þetta lítilvægt
en svolítið tilgerðarlegt væri hins
vegar að nota sögnina að nema
í þessu sambandi. Stundum dug-
ar ágætlega að hafa þarna sagn-
irnar að vera og verða: Þetta
eru (verða) tvær milljónir.
4) Þetta er kolrangt. Tildrög
málsins eru þau, en forsaga þess
sú. Lágmarkskrafa að blaða-
menn kunni að beygja ábending-
arfornafnið sá.
5) Svo era það „eftirmálarnir"
nýju. Þessi vitleysa ergir mig.
Tökum dæmi um rétt mál: Sem
betur fór urðu engin eftirmál
vegna atburðanna. Vandaður
eftirmáli var í bókarlok.
6) Jú, þetta mun ofvöndun
(hypercorrection). Bátinn rak
að landi, en báturinn tók niðri.
7) Hljóðið n hneigist nú mjög
til tvöföldunar (lengingar) á eftir
breiðu (löngu) sérhljóði eða tví-
hljóði og undan grönnu (stuttu).
Mér þykir þetta leiðinleg breyt-
ing, en held að erfitt verði við
henni að sporna. Minni ég á í
því sambandi að fyrir löngu varð
þeiri að þeirri hári > hárri, stæri-
> stærri, og mjög margir segja
nú fleirri, en ekki fleiri. Eg
veit ekki hvað veldur slíkum
framburðarbreytingum.
8) í Ovid-þýðingu eftir Svein-
björn Egilsson eru þessar minni-
stæðu ljóðlínur: Römm er sú
taug / er rekka dregur / föður-
túna til. (Sbr. Ponto-bréf 1,4,3).
★
Hlymrekur handan kvað:
Léttvæg er limra vor stundum
og lafir sem rófa á hundum
eða þyngist í klessu
eins og klerkur í messu
eða kleina úr tuttup pundum.
Jakob F. Ásgeirsson