Morgunblaðið - 26.09.1995, Qupperneq 32

32 ÞRIÐJUDAGUR 26. SEPTEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Arétting við svari
menntamálaráð-
herra vegna opins
bréfs um beinasafn
UM LEIÐ og ég
þakka ráðherra fyrir
að greiða götu nor-
ræna „Byggða- og
tímatalsverkefnisins",
verð ég þó í allri vin-
semd og virðingu að
árétta eftirfarandi
varðandi svör hans til
mín í Morgunblaðinu
30.8. sl.: Varðandi
svar hans við seinni
spurningu minni, þ.e.
um hugsanlegan flutn-
ing beinasafns til Há-
skóla íslands, sem
hann svarar afdráttar-
laust, þá útilokar 26.
gr. þjóðminjalaga ekki
að beinin mætti geyma við aðra
opinbera stofnun en Þjóðminjasafn.
I svari hans við fyrri spurningu
minni, þ.e. „fæ ég afskiptalausan
og óskertan aðgang að beinunum
til að greina þau (þ.e. meta þau til
sýnatöku) og þá hvernig og hve-
nær?“, sem hann kýs að svara
óbeint, verður svarið í viðleitni hans
óljóst. Þar gætir misskilnings sem
ég finn mig knúna til að árétta:
1. Ég hef ekki dregið í efa að
þjóðminjaráð hafi viljað greiða götu
verkefnisins. Það hefur þrisvar
veitt mér leyfi til aðgangs að beina-
safninu, ekki aðeins 12.1. sl. eins
og getið er í svari ráðherra, heldur
líka þ. 28.1. ’94 og 10.1. ’95. Það
virðist hafa farið á milli mála, að
vandinn fólst í því að þessum leyf-
um var aldrei komið áleiðis skrif-
lega, enda dugðu munnlegu leyfin
engan veginn þegar á hólminn var
komið. Tilefnislausar ásakanir,
málþóf og takmarkanir stóðu í vegi.
2. Það þarf ekki annað en að
skoða áframhald svars ráðherrans
til að sjá vísbendingu um slíkt.
Hann vitnar í fundargerð þjóð-
minjaráðs þegar leyfið var veitt
síðast, en þá var í fyrsta sinn hengt
aftan í það takmörkun. En þar
segir „. . . Var niðurstaðan sú að
þjóðminjavörður, safnstjóri og for-
maður hitti Margréti og óski eftir
því að fjölda sýna verði haldið í
iágmarki.“ í framhaldi af því álykt-
ar ráðherrann: „Að sjálfsögðu verð-
ur Margrét Hermanns- Auðardótt-
ir, líkt og aðrir vísindamenn, að
lúta þeim takmörkunum, sem þjóð-
minjaráð setur við leyfisveitingar
sínar, enda séu slíkar takmarkanir
byggðar á skynsamlegum rökum.“
Eins sjálfsögð og bæði þessi atriði
eru, felst í þessu tilefnislaus og
ósanngjörn ásökun, sem erfitt er
að sitja undir opinberlega án þess
að bera hönd fyrir höfuð sér. Með
því að hengja þessa takmörkun
aftan í leyfið í síðasta sinn sem það
var veitt, er verið að gefa í skyn,
að ég hafi gert órökstuddar kröfur
um of mikið magn sýna og þriggja
manna nefnd þurfi til að fá mig
til að lúta takmörkunum ráðsins.
Ég vil láta það öðrum eftir hvort
ráðið er að greiða götu verkefnisins
þarna. Málið hefur aldrei komist á
það stig að hægt væri að ræða
fjölda sýna. í fyrri tveimur leyfi-
sveitingunum voru engar efasemdir
uppi af ráðsins hálfu varðandi
sýnatöku á beinunum. Þær efa-
semdir komu fyrst upp þegar einn
starfsmaður í Þjóðminjasafni hélt
því fram, að ég, auk sérfæðinga
við Þjóðminjasafn Danmerkur og
aðrar virtar rannsóknastofnanir
sem að verkefninu standa, ætli að
stunda einhvers konar skemmdar-
verkastarfsemi á beinum í Þjóð-
minjasafni. Þetta atriði kemur m.a.
fram í einni fundargerð þjóðminjar-
áðs.
3. Og áfram vandar
ráðherra um við mig í
svari sínu og segir
MHA „virðist því mið-
ur ekki gefa mikið fýr-
ir viðræður hennar og
yfirstjórnar Þjóðminja-
safns. Þær virðast þó
hafa átt þann tilgang
að komast að niður-
stöðu um fjölda sýna.“
Fyrir mér hefur það
alla tíð verið svo sjálf-
sagt að ekki þurfi að
tíunda að halda beri
fjölda sýna í lágmarki
til að rýra beinasafnið
sem minnst. En maður
kemst ekki að því hvert
lágmark nauðsynlegra sýna er í
samningaviðræðum við yfirstjórn.
Til að komast að þessu Iágmarki
ætti að vera ljóst að fyrst þarf að
fá nauðsynlegan aðgang að beinun-
um til að hægt sé að meta hvernig
sýnatöku verði best háttað. Það
hefur ekki gengið eftir þegar á
hefur reynt. Þetta er í hnotskurn
mitt vandamál. Það hjálpar ekki
að safnið skuli ekki hafa krafist
frumgreiningar danska mannfræð-
ingsins, þess eina sem fengið hefur
að greina beinasafnið í heild, þó
ég búist ekki við að sú greining
nægi verkefninu.
Ég þakka ráðherra við-
brögð hans, segir Mar-
grét Hermanns-Auð-
ardóttir, en verð að
árétta nokkur atriði.
4. Að lokum get ég ekki varist
að taka mér orð ráðherrans enn í
munn, þar sem hann er að vanda
um við mig fyrir tilhæfulausa
meinta óhlýðni mína við ráðið: „ ...
að lúta þeim takmörkunum, sem
þjóðminjaráð setur við leyfisveit-
ingar sínar, enda séu slíkar tak-
markanirbyggðar á skynsamlegum
rökum.“ Ég get þó ekki fengið mig
til að álykta á þann veg sem hann
gerir, heldur hinn gagnstæða. Til
að byggja takmarkanir sínar, um
lágmarkskröfu á fjölda sýna i þessu
tilfelli, á skynsamlegum rökum,
hefði ráðið, ekki síður en ég, þurft
á niðurstöðum að halda úr vísinda-
legri greiningu á beinunum eins ég
sækist eftir að fá að gera. Skýrsla
danska mannfræðingsins hefði ver-
ið betra en ekkert, hefði Þjóðminja-
safn hana með höndum.
Ofangreindan misskilning vildi
ég leiðrétta. Ég er þó enn í óvissu
um hvernig og hvenær ég fæ ásamt
sérfróðum aðilum óheftan aðgang
að beinasafninu. Með tilvísun í „at-
hugasemdir" Sturlu Böðvarssonar
formanns þjóðminjaráðs í Mbl. 2.9.
sl., og í ljósi mjög svo hlutdrægrar
afstöðu hans í minn garð sem hann
opinberar þar, fæ ég ekki séð, ef
gæta á réttar míns og verkefnis-
ins, að hann geti lengur talist rétt-
ur aðili til að fjalla um mín mál
fyrir hönd þjóðminjaráðs eða leysa
vandamálið varðandi aðgang að
beinum í Þjóðminjasafni.
Að Iokum vil ég ítreka þakklæti
mitt til ráðherrans fyrir skjót við-
brögð við „opna bréfinu", hjálpina
og góðan vilja til norræna
„Byggða- og tímatalsverkefnisins".
Höfundur er í rannsóknastöðu í
fornlcifafræði í minningu dr.
Kristjáns Eldj&ms.
Margrét Hermanns-
Auðardóttir
„Gakktu hljótt um garða
hjá gömlum tóttarbrotum“
SÉÐ frá Hildarseli.
AUSTURDALUR í
Skagafirði hefur bæði til
að bera stórbrotna lands-
lagsfegurð og athyglis-
verða sögu, en segja má
þó með sanni, að fáir séu
þeir, sem hafi að ráði
kynnt sér dalinn og sögu
hans. Fram til síðari ára
höfðu fæstir Skagfirðing-
ar - hvað þá íbúar ann-
arra héraða - stigið þar
fæti, enda aðgengi að
dainum óvenju örðugt frá
náttúrunnar hendi, og
vitneskja alls almennings
um lífsbaráttu kynslóð-
anna þar í dalnum hefur
löngum verið stopul svo
sem við má búast. Nú
■'orðið má hins vegar
heita, að ferðamenn eigi
allgreiða leið í dalinn,
þótt ekki verði komið við bifreiðum
nema að litlu leyti (einvörðungu í
upphafi ferðar fram dalinn) og'
má nú vissulega greina vaxandi
áhuga á þessari náttúruperlu í
upplöndum Skagafjarðar. Þó fer
því enn fjarri, að fjölförult sé um
dalinn og er reyndar óskandi að
aldrei verði þar sú örtröð ferða-
manna að hætt sé við ónæði eða
landspjöllum af mannavöldum.
Vélknúin farartæki eiga lítið erindi
lengra inn í dalinn en þeim verður
nú ekið með góðu móti, þ.e. yfir
Jökulsá austari nálægt eyðibýlinu •
Skuggabjörgum (milli Bústaða og
Skatastaða) og þaðan fram undir
Ábæjará. Er líklegt, að í Austurd-
al framan byggðar muni á ókomn-
um árum verða ríki göngumanna,
sem vilja kynnast lítt snortinni
náttúru lands okkar eins og hún
getur fegurst orðið.
Svo er almennt talið, að Austur-
dalur hefjist að austanverðu við
Gijótá, milli bæjanna Keldulands
og Stekkjarflata, nálægt þeim stað
þar sem Jökulsá austari og nafna
hennar vestari koma saman - og
má það til sanns vegar færa land-
fræðilega - en sumir hafa þó kall-
að, að norðurmörk dalsins séu við
Merkigilið, nokkru ofar með Jök-
ulsá austari. Kjálki nefnist sú
byggð, sem er norður af austur-
hlíð dalsins, og liggur bifreiðaveg-
ur um Kjálka af brú nálægt mynni
Norðurárdals og allt fram að norð-
urbrún Merkigils, sem er eitt hið
hrikalegasta og stórfenglegasta
hamragil, er fundið verður í nám-
unda við byggð ból hér á landi.
Þar yfir verður einungis farið
gangandi eða ríðandi um litla brú
í botni gilsins og munu sumir þeir,
sem lofthræddir eru, eigi telja gil-
ið árennilegt yfirferðar, þótt víst
megi þar teljast vel fært að sumar-
lagi.
Af leiðinni fram að Merkigili,
úr norðri, er útsýn mikilfengleg,
einkum til vesturs niður í gljúfur
Jökulsánna vestari og austari,
sameinaðra, og síðan Jökulsár
austari þegar framar dregur.
Fyrir framan Merkigilið, austan
megin dals, er aðeins einn bær í
byggð, Merkigil, sem á síðari tím-
um varð kunnur vegna búsetu
merkiskonunnar Moniku Helga-
dóttur, sem þar bjó lengi við góðan
orðstír, einnig eftir að hún varð
ekkja með stóran barnahóp (sjá
nánar hina kunnu bók Guðmundar
Hagalín, Konan í dalnum og dæt-
urnar sjö). Vestan ár eru Bústaðir
* byggð en næsti bær framar í
dalnum þeim megin, Skatastaðir,
. fór í eyði fyrir fáum árum. Næsti
bær fýrir framan jörðina Merkigil,
austan megin ár, kirkjustaðurinn
Ábær, fór í eyði laust eftir 1940,
þótt jörðin væri síðan nytjuð í
nokkur ár. Enn framar í dalnum
voru allnokkur býli fyrrum, og
voru hin kunnustu þeirra Tinnárs-
el og Nýibær, sitt hvoru megin
Tinnár, sén fellur í Jökulsá úr
austri, 5-6 kílómetrum sunnan við
Ábæ. Má enn sjá ummerki þeirra
bæja. Á árunum 1824-1829 bjó í
Nýjabæ Hjálmar Jónsson, síðar
kenndur við Bólu í Blönduhlíð - á
sínum tíma hálfgert olnbogabarn
samfélagsins en þjóðkunnugt stór-
skáld að ævidögum loknum. Nýja-
bæ, sem fór í eyði árið 1880, fylgdi
fyrrum upprekstrarland allt fram
undir jökla, Nýjabæjarafrétt, sem
stundum hefur reyndar verið
nokkurt bitbein millum Eyfirðinga
og Skagfirðinga.
Það mun vera mat flestra, að
einkar fagurt sé u_m að litast á
kirkjustaðnum að Ábæ, þar sem
saman fara hrikaleiki hárra og lit-
sterkra fjalla, niður beljandi
straumvatna og mildi grænna
grunda. Þangað fram er, sem fyrr
segir, fært kraftmiklum bifreiðum,
því sem næst að Ábæjaránni, sem
áður þótti illt vatnsfall en er nú
auðfarin fótgangandi mönnum á
vandaðri göngubrú. Kirkjan, sem
er lítið hús og einfalt í sniðum,
var hin fyrsta steinsteypukirkja í
Skagafirði, vígð í ágústmánuði
1922. Er þar enn messað einu sinni
á ári.
Á slóóum
Ferðafélags
tslands
\_______________________________/
Mjög er landslag svipmikið í
Austurdal, en þó breytilegt nokkuð
eftir því sem framar dregur í dal-
inn, sem telst vera meira en fimm-
tíu kílómetra langur. Há, brött og
litfríð fjöll eru að dalnum báðum
megin Jökulsár, þó ívið hærri og
hvassbrýndari að austan, en „bak-
iand“ dalsbrúnanna þar er Nýja-
bæjarfjall, geysibreiður hálendis-
fláki, sem skilur að Austurdal og
framhluta Eyjafjarðardals. Ganga
allmargir afdalir inn í austurfjöll
dalsins og falla um þá straum-
þungar þverár, sem auka mjög
vatnsmagn Jökulsárinnar. Éru
þær oft illar yfirferðar ríðandi
mönnum, hvað þá gangandi, eink-
um í leysingum, sem oft standa
langt fram á sumar. Gat t.d. Ábæj-
aráin orðið með öllu ófær vikum
saman, áður en brúuð var. Svipuðu
máli gegndi um Tinná, þótt oftast
sé hún eitthvað vatnsminni en hin
fyrrnefnda. Haustið 1994 byggði
Ferðafélag Skagfirðinga hins veg-
ar stóra og myndarlega göngubrú
á Tinná, sem segja má að „opni“
göngumönnum framdal-
inn, en þar er svo sannar-
lega margs að njóta enda
er gönguleiðin einkar
greiðfær austan Jökulsár
a.m.k. fram í Fögruhlíð.
Framar í dalnum eru
Ytri- og Fremri-Hvitá,
Fossá, Hölkná og loks
Geldingsá við dalbotninn,
en í hlýlegum hvammi þar
skammt framan við botn-
inn er hinn kunni gangna-
mannaskáli „Gráni". í
framtíðinni þyrftu
göngubrýr að koma á
þessar þverár í framdaln-
um.
Vesturhlíð dalsins,
brött og skriðurunnin, er
að miklu leyti samfelld
dalsenda á milli nema
hvað allstór þverdalur,
Keldudalur, sker hana nálægt
miðjum megindalnum. Framan við
Keldudal er hlíðarrunan þeim
megin ár kölluð Jökuldalur allt inn
að dalbotni, þar sem Jökulsáin
fellur úr gljúfri niður á eyrar sín-
ar, en eftir þeim rennur hún síðan
marga tugi kílómetra út dalinn
uns gljúfur taka aftur við er nær
dregur dalsmynninu.
Hvarvetna í dalnum er Jökulsá
óvæð gangandi mönnum en örfá
reiðvöð, varasöm og tæp, eru þar
á henni. Skásta vaðið, svokallað
Eyfirðingavað, var uppi á hálend-
inu framan við dalbotninn, en þar
frammi á öræfunum er Jökulsá
nú ætíð farin á bílfærri brú. Kláf-
dráttur, gamall að stofni til, er
yfir ána niður í dalnum hjá Skata-
stöðum, og er hann enn notkunar-
hæfur kjarkmiklum en varkárum
mönnum.
Náttúrufar allt í Austurdal er
fjölskrúðugt og athyglisvert, hvort
heldur sem augu ferðamannsins
beinast að bergmyndunum eða
gróðurfari, og hefur það löngum
vakið áhuga kunnáttumanna, þótt
skipulegar rannsóknir hefðu mátt
vera meiri. Sveinn Pálsson kann-
aði t.d. fjöllin í grennd við Tinnárc^
al árið 1797 og taldi sig m.a.
hvergi hafa séð fegurra stuðlaberg
en þar. Brúnkol (mókol, surtar-
brandur) eru á Tinnárdal og í
Sandaijalli nokkuð framar í Aust-
urdal (nálægt Hildarseli), sem Jón-
as Hallgrímsson og fleiri kunn-
áttu- og áhugamenn könnuðu á
Ijórða tug 19. aldar, en eigi þótti
þá svara kostnaði að vinna þau.
Skógarleifar - birki og gulvíðir -
eru víða á framdalnum, mest í
svokallaðri Fögruhlíð, nálægt
miðjum dal að austanverðu. Þar
munu nú vöxtulegustu birkitrén
vera um sex metra há. í Stóra-
hvammi, fram undir dalbotni, vex
birki í mestri hæð yfir sjávarmáli
hér á landi, í rúmum 600 m, en
utarlega í dalnum eru einnig ásjá-
legar birkihríslur í Jökulsárgljúfr-
inu. I Merkigilinu hafa verið taldar
nær 100 tegundir háplantna. Veð-
ursæld er mikil víðast um Austurd-
al og gróðurfar eftir því.
Ferðafélag Islands fór hina
fyrstu hópferð úr Reykjavík í
Áusturdal, framan við Ábæ, allt
inn í Fögruhlíð, síðsumars 1994
og önnur sambærileg ferð var far-
in nú fyrir stuttu. Tókust báðar
þessar ferðir afburðavel og standa
vonir til að framhald verði á um
ókomin ár. Áður höfðu skagfirskir
Ferðafélagsmenn reyndar átt þar
mörg spor og fyrir fáeinum árum
stóðu þeir, ásamt öðrum aðilum,
að byggingu myndarlegs göngu-
skála, Hildarsels, allnokkru fram-
an við Tinná. í Hildarseli er nú
hið ákjósanlegasta athvarf göng-
ulúnum ferðalöngum, sem kynnast
vilja margbreytni og fegurð dals-
ins, þar sem fátt fær raskað
óbyggðakyrrðinni nema þungur
niður Jökulsár austari.
PAII Sigurðsson