Morgunblaðið - 17.12.1995, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 17. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Sjö undanfarin ár hafa
veður verið frábrugðin
því sem við áttum að
venjast árin þar á und-
an. Og menn spyrja
sig: Er veðurfarið að
breytast? Eru einhver
áhrif hnattrænna
breytinga eða ferla í
veðrahvolfí eða heið-
hvolfí? Þá eru oft
nefndar til hnattrænar
umhverfísbreytingar
svo sem gróðurhúsa-
áhrifín eða eyðing
ósonlagsins. Elín
Pálmadóttir hefur
reynt að leita svara eða
skýringa á þessu.
UNDANFARIN ár virðist
veðravélin hér í Norður-
Atlantshafi hafa verið
óvenju öflug. Þrálátar
og mjög krappar lægðir hafa geng-
ið yflr Island með lágum loftþrýst-
ingi og fylgt mikil úrkoma, með
afleiðingum sem við sjáum í sr.jó-
flóðum. Nú er líka útbreiðsla sval-
sjávar mikil. Kaldur sjór er á suður-
leið úti fyrir Vestfjörðum. Þá var
meðal yfírborðshiti sjávar í vor á
stórum svæðum allt að 3 gráðum
á C undir meðallagi, og líkist frekar
síðvetrarástandi en sumarástandi.
Og getum er að því leitt að það sé
afleiðing þrálátrar norðanáttar sem
var ríkjandi í fyrravetur og vor. En
loftkuldi veldur því að sjórinn kóln-
ar og sjórinn verður svo aftur til
þess að hlýnun seinkar.
Því hljóta að vakna spurningar
um hvort brautir heimskautaskila-
lægðanna (Polar Front Cyclone),
séu að færast sunnar eða nær land-
inu. Og hvernig þau ferli séu sem
eiga sér stað í lofthjúpnum.
Samspil í háloftunum óljóst
Samspil veðrahvolfs og heið-
hvolfs eru ný rannsóknaverkefni,
en talið víst að breytingar á sam-
spili þeirra muni hafa áhrif á lang-
tímabreytingar á veðurfari. Líkön
af hringrásinni í lofthjúpnum og
höfunum eru notuð til að meta áhrif
breytinga sem maðurinn veldur á
efnasamsetningu lofthjúpsins.
Nú er talið víst að aukning á
gróðurhúsalofttegundum hafi vald-
ið hnattrænni hlýnun, sem mælst
hefur 0,5 gráður á C frá því á síð-
ustu öld. Bestu spár fyrir árin 1990-
2050 gera ráð fyrir 0,3 gráðu hlýn-
un að meðaltali yfir jörðina á einum
áratug. En í þessum tölum eru
margir óvissuþættir, m.a. um áhrif
þeirra á mismunandi stöðum svo
sem á Norður-Atlantshafí í nánd
við ísland, þar sem hafið skiptir svo
miklu máíi, eins og Bjöm Erlings-
son hafeðlisfræðingur hjá Haf- og
lofthjúpsfræðistofunni benti á. En
talið er að meðal markverðustu
fylgifiska gróðurhúsaáhrifa sé að
heildarúrkoma aukist vegna auk-
innar uppgufunar, hafís á norður-
hjara muni minnka og breytingar
verða fyrst og fremst haust og vor
og að norðurslóða- og heimskauta-
svæðin muni hafa hærra vetrarhita-
stig.
„Þessi atriði varða forsendur hlý-
sjávarstreymis á norðurslóðir og
viðkomu þessarar mikilvægu hrin-
grásar _fyrir veðurfar og vatnabú-
skap á íslandi og lífríki hafsins. Það
má segja að hlýsjávarrásinni sé
haldið gangandi af miklum hita-
stigsmun norðurs og suðurs og
aukið ferskvatnsstreymi dregur úr
styrk hringrásarinnar. Sumir ganga
svo langt að leiða að því líkum að
hún gæti snúið við. Með breytingum
af þessum toga breytist ganga
veðrakerfanna sem koma yfír land-
ið og viðkoma þeirra verður með
öðrum hætti, með öllu því sem það
getur haft í för með sér. Með þessu
móti færumst við„nær“ heim-
skautasvæðunum þar sem norður-
slóðaskilin færast sunnar, en Vest-
firðir eru þama í fremstu víglínu,
ef svo mætti að orði komast,“ segir
Björn.
Vantar ósonrannsóknir yfir
íslandi
í stuttu símtali við Guðmund G.
Bjarnason, eðlisfræðing og sér-
fræðing í háloftarannsóknum, sagði
hann að framkvæma þyrfti miklar
rannsóknir áður en hægt væri að
segja til um áhrif ósoneyðingar og
slæmt að þær hafa ekki farið fram
yfir íslandi enn. Hins vegar sé
sennilegast að veðrakerfin í heið-
hvolfinu breytist verulega þar sem
óson hitar upp lofthjúpinn og knýr
þannig loftflæðið þar og þá m.a.
stærð og stefnu sterkra hálofta-
vinda, sem svo hafa áhrif á lægða-
brautimar. Staðsetning pólhvirfíls-
ins sé líka mikilvæg.
Guðmundur hefur haldið því fram
í greinum í erlendum vísindaritum,
að sú staðreynd að óverulegrar
ósoneyðingar gætti yfír landinu á
veturna kæmi til vegna aukins
lægðagangs undanfarna 1-2 ára-
tugi. Slíkt gæti skýrt aukinn óson-
flutning frá suðlægum breiddargr-
áðum, sem fyllir þá upp í gatið sem
annars myndast.„Þessar aðstæður
em sérstæðar fyrir landið", sagði
Guðmundur.
Breytingar ekki ótvíræðar
Spurningin um hvort einhveijar
breytingar hafí orðið á veðurfars-
kerfínu vegna breytinga í himin-
hvolfunum, voru bomar undir
Trausta Jónsson veðurfræðing, sem
starfar m.a. í norrænu túlkunar-
verkefni á veðurgögnum og tekur
einnig þátt í alþjóðlegri og evr-
ópskri útekt á veðurbreytingum.
Hann segir að athuganir á tíðni
hamfaraatburða gefi ekki tilefni til
að tala um verulegar breytingar á
þessu sviði og hann sjái ekki þessar
breytingar svo ótvírætt sé, enda
erfítt að tengja þannig breytingar
einstaka atburðum. Fremur sýnist
fréttaheimurinn vera að þenjast út,
ferðir og byggð að aukast, en göm-
ul byggt er fyrst og fremst á tiltölu-
lega öraggum stöðum. Það hafí
breyst gífurlega mikið á þessari öld.
„Veðurlagið sem við höfum verið
að sjá hér undanfarin 7 ár er þó
að mörgu leyti óvenjulegt. Loft-
þrýstingurinn hefur verið lægri hér
á landi en um langt skeið. Þessi
lágþrýstiár hafa einkennst af
breytilegu veðurfari. Ekki mjög
köldu, en síðasti vetur þó allur jafn-
kaldur í ríkjandi norðanátt. Áhlaup-
in hafa verið hörð, norðanveðrin
mjög slæm og snjóburður mikill.
En við höfum fengið norðanáttar-
ár fyrr, þau síðustu 1966-1969,“
segir hann. Þetta veðurlag hafi
ekki verið ólíkt því sem var á fyrsta
áratug þessarar aldar. En að við
höfum þó ekki fengið jafnslæm veð-
ur og voru á síðustu öld. Kaflinn
1859-92 hafi verið miklu verri og
munaði þá mest um hitafarið. Nú
höfum við ekki fengið slíka veðra-
kafla með 15-20 stiga frosti.
í þessu sambandi má minna á
þær miklu sveiflur sem verið hafa
á veðurfari hér á norðurhveli, svo
sem nýlega hefur komið fram í ís-
kjömum úr Grænlandsjökli, þar sem
eina stöðuga tímabilið er núverandi
hlýskeið. Bæði á hlýviðris- og
kuldaskeiðum hafa orðið sífelldar
og gríðarlegar sveiflur á veðurfari,
gat kólnað um allt að 10 gráður á
mjög skömmum tíma. Svo virðist
sem landnámsmenn Islands hafi
komið í hlýnandi veðri, sem svo
kólnaði. Kalda tímabilið á íslandi
1600-1900 hefur jafnvel verið kall-
að „litla ísöld“. En þeir sem lifðu á
íslandi á mesta hlýskeiði um aldir,
frá því um 1927-1965, miða gjam-
an við þann tíma.
Gróðurhúsaáhrif og
ósoneyðing
Trausti Jónsson tók með semingi
undir það að hægt væri að kenna
koltvísýringi með gróðurhúsaáhrif-
um eða stækkun ósongatsins um
að veður versnandi fari, þótt hvort
tveggja sé fyrir hendi. Koltvísýring-
urinn er alltaf að aukast í andrúms-
loftinu og vitað að ef svo fram held-
ur þá muni það eitt og sér valda
hlýnun. Aftur á móti séu svo marg-
ir flóknir gagnverkandi þættir, sem
geti flækt þetta mjög mikið. Ekki
er reiknað með að hlýnunin verði
jöfn. Sum líkönin gera ráð fyrir að
hér norðurfrá kólni fyrst í einhveija
tugi ára áður en fer að hlýna en
önnur að hlýnunin verði hér álíka
mikil og meðaltalið í heiminum en
minna en á meginlöndum á sömu
breiddargráðu.
Trausti telur að ekki þurfi að
hafa áhyggjur af kólnun vegna
þynningar ósonlagsins. Frekar að
hún virki í þá átt að draga úr hlýn-
un af koltvísýringi. Óvéfengjanlega
er ósoneyðingin á Suðurhveli að
vaxa en er ógreinilegri hér á Norð-
urhveli. Trausti segir að ósoneyð-
ingin sem slík hafi ekki áhrif á
veður, heldur sé hún afleiðingin af
tvennu, af efnamengun frá jörðinni
og síðan sé hún hugsanlega afleið-
ing af lækkandi hita í heiðhvolfinu,
sem þá gæti verið tengd hækkandi
hita hér í veðrahvolfinu. Þetta er
því æði flókið samspil.
Elstu veðurmælingar á íslandi
eru um 200 ára gamlar. Miklum
gögnum er búið að safna í norrænu
túlkunarverkefni á slíkum gögnum.
Sagði Trausti að verið væri að skila
skýrslu til Norðurlandaráðs og Evr-
ópusambandsins. Þá verði betri
möguleikar á túlkun. Er nú verið
að bera gögnin saman við þau
mörgu reiknilíkön sem gerð hafa
verið og hefur sá samanburður ekki
komið mjög vel út fyrir líkönin.
Eitt Evrópuverkefnið er að rann-
saka storma við Norður-Atlantshaf,
en með suðurstönd íslands hefur á
heimskorti vinda verið merkt annað
mesta stormabelti heims, á eftir
beltinu norðan Suðurskautsins.
Sagði Trausti að bráðabirgðatölur
sýni ekki að hér hafi orðið miklar
breytingar á því.