Morgunblaðið - 23.12.1995, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
4
AÐSENDAR GREINAR
„Nú finnst mömmu gaman
að hlusta á útvarpið“
Ríkisútvarpið hóf starfsemi sína
20. desember fyrir 65 árum. Pétri Péturs-
syni fínnst stofnunin sjálf hafa litla tilburði
uppi til að fagna tímamótunum, og bætir
um betur með sínum hætti.
ÞVÍ HEFIR oft verið lýst af til-
finningu og prýði hvemig þjóðin
fagnaði í sjálfu svartasta skammdegi
ársins 1930 þegar Ríkisútvarpið hóf
starfsemi sína með útvarpsending-
um um dreifðar byggðir landsins
hinn 20. desembermánaðar. Svo er
að sjá sem stofnunin sjálf finni enga
hvöt til þess að minnast 65 ára starf-
semi sinnar. Kannski kvíða forráða-
menn ellilífeyrisaldri og takmörkuðu
fjárforræði við 67 ára aldurinn. Þeg-
ar horft er um öxl koma í hugann
margar minningar um dagskrárefni
og flytjendur, starfsmenn stofnunar-
innar og gesti, sem þangað komu
ýmissa erinda. Annaðhvort til þess
að '"ta ljós sitt skína eða segja
starfsfólki til syndanna.
Einn fremsti útvarpsmaður, stafn-
búi um langa hríð, Helgi Hjörvar,
var spurður svohljóðandi spurningar
í nóvembermánuði 1941: „Getur út-
varpið ekki verið skemmtilegra en
það er nú? Hefir því ekki farið aft-
ur, eins og margir segja? Og er það
eðlilegt, ef svo er?
Svar Heiga við spurningu blaða-
mannsins er til marks um glögg-
skyggni _ hans og framsýni. Hann
segir: „Ég skal svara þessu beint,
eins og spurt er. Jú, útvarpinu hefir
„farið aftur“ og því er að „fara aft-
ur“. Þetta er sjálfsagt og óhjá-
kvæmilegt. „Framför" og „afturför"
er fyrst og fremst sú fullnæging,
sem allur fjöldi hlustenda hefir af
útvarpinu. Fyrstu árin lifði útvarpið
á nýjabruminu, við fábreytta dag-
skrá, en nýstárlega þó fyrir sífelldu
aðstreymi nýrra og þyrstra hlust-
enda. Nú er allt nýjabrumið af og
hversu mikið sem útvarpinu hefði
farið fram, þá gæti það ekki, síst
nú á þessum árum, haldið nándar
nærri í við „þreytuna", sem óhjá-
kvæmilega sígur á hinn almenna
hlustenda, þegar fyrsta forvitnin er
södd.“
Síðan vitnar Helgi til Hávamála
um vanda útvarpsins, að orð þeirra
muni sannast: „Ljúfur verður leiður,
ef lengi situr.“
A liðnum árum hafa margar sög-
ur verið sagðar um viðbrögð hlust-
enda við dagskrá útvarpsins. Skiptir
þar mjög og sýnist sitt hveijum.
Menn greinir á um hljómlist, erindi,
upplestur, Ijóð og leikrit. í hugann
kemur saga frá fyrsta ári Ríkisút-
varpsins. Það var þá til húsa í Edin-
borgarhúsi, sem svo var kallað, í
Hafnarstræti, þar sem Landsbanki
Islands hefir nú aðsetur. Utvarpið
hafði þá fjórar litlar stofur til afnota
á annarri hæð. Kvöld nokkurt léku
hljómlistarmenn létt lög hlustendum
til skemmtunar. Það voru valinkunn-
ir hljóðfæraleikarar. Þórarinn Guð-
mundsson, Emil Thoroddsen og Þór-
hallur Árnason. Að sögn þeirra, sem
fylgdust með, var heitt í hljómleika-
salnum og brugðu tónlistarmennim-
ir á það ráð að opna glugga er sneri
út að Hafnarstræti. Bílafjöldi í
Reykjavík var þá hverfandi miðað
við það sem síðar varð. Allnokkrir
óku þó öðru hverju um bæinn og
mun Steindór sennilega hafa verið
hvað drýgstur og hafði stöð sína
nokkrar húslengdir frá Edinborgar-
húsi. Elísabet Foss, dóttir Kristjáns
Jónssonar dómstjóra, hafði nýverið
reist stórhýsi sitt, Hafnarstræti 11.
Hjá henni var vinnustúlka vestan
úr Dölum. Fylgdist hún með útsend-
ingu tónleikanna í viðtæki frú Elísa-
betar, en hafði jafnframt auga með
bílaumferðinni. Þegar bílar hófu að
þeyta Iúðra sína og blása í flautur
ÚR SKEMMTIFERÐ útvarpsmanna þar sem oft var glatt á hjalla. Maðurinn
þriðji frá hægri í efri röð með derhúfuna er Jón Leifs.
varpsins. Hafði áður unnið á skrif-
stofu Geo Gopelands fiskkaup-
manns, ásamt Helga bróður sínum
og Sigurði Þórðarsyni skrifstofu-
stjóra og söngstjóra. Þegar stórveldi
Copelands hrundi eins og spilaborg
var örstutt leið fyrir Guðrúnu að
fara úr Austurstræti 4 í Hafnar-
stræti 10 þar sem útvarpið var. Sig-
urður Þórðarson kom svo skömmu
síðar og vann þar ævistarf.
Önnur prestsdóttir var skömmu
síðar ráðin til starfa við hljómplötuv-
al og skráningu. Það var Sigrún
Gísladóttir, Silla, sem svo var nefnd
af vinum. Afi hennar var kunnur
formaður á Eyrarbakka, Guðmundur
Isleifsson, sem Gestur nefndi í ljóði
sínu Háeyrarsvaninn. Sagt var að
Guðmundur hefði þann sið í for-
mennskutíð sinni að leggjast með
eyra við fjöruborð og hlusta á hljóml-
ist hafsins, eins og talið var að indí-
ánar gerðu.
Slökkt í Sillu
í skemmtiferð starfsmanna, sem
farin var á fyrri tíð, sat Þorsteinn
Ö. Stephensenm hinn góðkunni þul-
ur, við hlið Sigrúnar í bifreið þeirri
er ók útvarpsmönnum. Nú varð Þor-
steini það á er bíllinn brunar á leið
í sveitasæluna að hann kastar vind-
ilstubb út um gluggann. Hafði hann
eigi gætt þess, að enn leyndist glóð
í vindlinum. Vindilstúfurinn vildi
ólmur inn í gleðskapinn og neytti
næstu vindhviðu, er leið átti framhjá
bílnum, og tók sér far inn um
gluggann og hafnaði í hálsmáli Sillu,
en féll síðan neðar og olli óþægind-
um. Kallar nú Þórarinn Guðmunds-
son fiðluleikari: Stopp, stopp. Það
er kviknað í Sillu. Nam bíllinn stað-
ar þegar í stað. Sigrún leitaði út-
göngu, eins og segir í fornum sög-
um. Var þess nú freistað að slökkva
eld þann er reykur gaf til kynna að
Ieyndist innan klæða. Tók það
skamma stund og var ferð haldið
fram, sem horfði, en Þórarinn hafði
kallað: Það er búið að drepa í Sillu.
Þorsteinn kvaddi sér hljóðs. Bað
Sigrúnu velvirðingar á athæfi sínu.
Flutti henni í sáttaskyni vísu er hann
mælti af munni fram:
Út því kápan ekki brann
af eldsneytinu mínu,
kysi ég heldur kostinn þann
að kveikja í hjarta þínu.
Var þessu vel fagnað og þess
beðið að einhver úr hópi starfsmanna
léti til sín heyra. Það mun hafa verið
í einhverri ferð fjallagarpa sem
Magnús Jóhannsson, er lengi var
stöðvarvörður við útvarpsstöðina á
Vatnsendahæð, kvað svo:
Þessi djöfuls þorsti
þjakar niðri tær.
Læðist að mér losti
að leggjast hjá þér mær.
Hvað ætli það kosti,
að koma henni nær,
eina sneið af osti,
eða kannske tvær.
Þorsteinn Ö. Stephensen, sem fyrr
var nefndur, var einkar vinsæll í
þularstarfi. Hafði hann ótvíræða
yfirburði er greidd voru atkvæði
meðal áskrifenda Útvarpstíðinda og
spurt um vinsældir þula. Ólína Jón-
asdóttir skáldkona á Sauðárkróki
mælti fyrir munn margra er hún
kvað til Þorsteins.
Ekki er klukkan orðin sjö,
ennþá hefir birtan völdin.
Hvað ég þrái hann Þorsteinn Ö.
þegar fer að skyggja á kvöldin.
Það vakti furðu margra, er Ríkis-
útvarpið auglýsti með miklum gný
ljósmynda- og kynningarsýningu á
Lýðveldishátíðarafmæli á Þingvöll-
um, 1944 að Þorsteins Ö. Stephen-
sens skyldi þar að engu getið. Síðar
var sýningin flutt í stórhýsi Ríkisút-
varpsins, 16 þúsund fermetra höll í
Efstaleiti. Þar blasa myndirnar við
á jarðhæð hússins. Ekki hefir mynd
Þorsteins fengið rúm þar. Hann var
þó Iengi aðalþulur Ríkisútvarpsins
eða allt til ársins 1943 er við skiftum
starfi til jafns. Síðar varð hann leik-
listarstjóri. Á sjálfu lývðeldisárinu
lét Þorsteinn mjög að sér kveða í
dagskrá útvarpsins. Það er því
ámælisvert að sökkva honum í þagn-
á ferð sinni um Hafnarstræti hljóm-
uðu hljóð þeirra einnig í útvarps-
tækjum hlustenda. Þá varð vinnu-
stúlkunni að orði: „Nú finnst
mömmu gaman að hlusta á útvarp-
ið.“ Jæja, var spurt. Hefir hún svona
gaman af tónlist? „Nei, henni finnst
svo gaman að heyra í bílunum þegar
þeir flauta.“
Jónas Þorbergsson útvarpsstjóri
lét sér mjög annt um veg og velferð
stofnunarinnar. Hann var fjölhæfur
maður, ritfær vel, fróður og fjölvís.
Samdi einnig lög m.a. við ljóð Step-
hans G. Stephanssonar: „Sestu í
hornið hjá mér.“ Bjó Emil Thorodds-
en það til flutnings. Sagan segir að
Jónas hafí sagt við Emil er hann
vann að raddsetningu undirleiks:
„Emil minn. Þú hefur þetta ekki
allt á svörtu nótunum." Það fylgdi
sögunni að Emil hafði þá nýverið
leikið Etýðu Chopins „Á svörtu nót-
unum“ í útvarp.
Guðrún Reykholt var prestsdóttir,
systir Ásmundar biskups og Helga
bankastjóra. Hún var ráðin fyrst
allra starfsmanna í þjónustu Ríkisút-
í ÞULARSTOFU í Landssímahúsinu. Pétur Pétursson
(t.v.) og Þorsteinn Ö. Stephensen.
FRÁ heimsókn útvarpsmanna í Sementsverksmiðjuna á Akranesi.
F.h. Baldur Pálmason, Jón Múli Árnason, Pétur Pétursson, kona
hans Birna, Knútur Skeggjason og ónefndur leiðsögumaður.
arbrunn með þessum hætti. Hver
er tilgangurinn með slíkum vinnu-
brögðum?
Umdeildur útvarpsmaður
Séra Sigurður Einarsson frétta-
stjóri var einn kunnasti og jafnframt
einn hinn umdeildasti starfsmaður
Ríkisútvarpsins. Halldór Laxness
hefir lýst Sigurði, gömlum herberg-
is- og skólafélaga frá menntaskólaá-
rum. í „Sjömeistarasögu" ritar Hall-
dór langt mál, þar sem hann ýmist
hælir Sigurði og tíundar gáfur hans
og snilld, én dregur hann jafnframt
sundur og saman í háði vegna frjáls-
legrar meðferðar á niðurstöðum „út-
lendra sérfræðinga". Jafnframt seg-
ir Halldór að Sigurður hafi aldrei
„sem betur fer“ komist „í snertingu
við tónlist og sakir sjóngalla mynd-
list ekki heldur.“ Þessu var á annan
veg farið. í bók sinni „Líðandi
stund“, sem er safn fyrirlestra og
ritgerða um ýmis efni, ritar Sigurður
grein um málverkasýningu, sem
haldin var í Listamannaskálanum
við Kirkjustræti. Afstaða Sigurðar
til málaralistar er byggð á stéttarvit-
und verkalýðs. Hann spyr: Hvaða
erindi á verkamaður á þessa sýn-
ingu? Styður hún með verkum sínum
málstað verkamanna og alþýðu?
Verður listin baráttutæki almúgans
til aukinna áhrifa? Hver er afstaða
Iistamannsins til þeirrar baráttu,
sem háð er? Eitthvað á þessa leið
hljómar boðskapur séra Sigurðar.
Þessi afstaða er mjög í samræmi við
kröfu Sovétmanna á sinni tíð um
hollustu listamanna við málstað
verkalýðs. Sigurður var á sínum tíma
einn helsti forystumaður Sovétvinafé-
lagsins. Eitt snjallasta ljóð sitt kveður
hann á ferð um Finnland að lokinni
borgarastyrjöld og sigri hvítliða.
„Sordavala" er magnþrungin ljóð,
hvað sem afstöðu líður til atburða.
Þeir sofa, þeir sofa meðal svartra grenifjala,
synir þínir Sordavala.
En verkamannaríkið það er veruleiki þó
það vakir og það hlustar.
Svo kemur niðurstaða ljóðsins um
þau öfl er stóðú að baki hvítliðum
og börðu niður byltingu rauðliða:
En vittu að það var armur hinna amerisku dala
sem sló þig Sordavala.
Þegar deilur verða hvað ákafastar
um herstöðvarkröfu Bandaríkjanna
á íslandi gera ýmis samtök harða
hríð að Ríkisútvarpinu og krefjast
þess að efnt verði til dagskrá um
málið. Séra Sigurður er þá fulltrúi
Alþýðuflokks í útvarpsráði. Hann
snýst öndverður gegn ósk stúdenta
um útvarpsdagskrá og styður þann
meirihluta, sem vísar á bug tilmæl-
um um að fjallað verði um herstöðv-
ar og leyndarhjúpi svipt af samn-
ingamakki stjórnvalda.
Á fundi útvarpsráðs er synjað
beiðni fjögurra stjórnmálafélaga há-
skólastúdenta er óska eftir umræðu-
kvöldi til þess að ræða setu Banda-
ríkjahers á íslandi. Beiðninni synjað
með 3:2 atkv.
Góð vinátta var milli okkar Sig-
urðar þótt aldursmunur væri mikill.
Ég sótti einkatíma í ýmsum greinum
til þeirra hjóna, séra Sigurðar og
Guðnýjar, fyrri konu hans. Það var
fermingarár mitt. Þær stundir geym-
ast í minni. Svo gaf hann okkur
saman í hjónaband, mig og unnustu
mína, Ingibjörgu Birnu. Þá stóð
veisla fram undir morgun og lenti í
deilum milli Björns magisters
Bjarnasonar og séra Sigurðar. Björn
bar nú oftast sigurorð af þeim, sem
hann deildi við. Fræg er sagan af
Birni og Texasbúa einum, er stóð
við barinn á Hótel Borg. Klappar sá
ameríski á öxl Björns, er þar var
nærstaddur. Spyr: Excuse me, sir.
Do you speak english? Björn svarar
að bragði: Yes. Of course. Do you?
Ljón á miðjum Laugavegi
Séra Sigurður ræddi eitt sinn um
menn, sem hefðu einstakt minni. Það
sem Danir kölluðu „klæbehjerne“.
Um Björn Sigfússon háskólabóka-
vörð sagði hann: „Hann er svo minn-
isgóður hann Björn Sigfússon að
hann getur engu gleymt." Svo þagði
Sigurður litla stund, en bætti svo
við: „Hugsaðu þér ef hann væri lang-
rækinn." Svo einstakt vald hafði
séra Sigurður yfir áheyrendum á
mannfundum með mælsku sinni og