Morgunblaðið - 30.01.1996, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 30. JANÚAR 1996 39
_______SJONMENNTAVETTANGUR
Lista-
háskólar
Hér fjallar Bragi Asgeirsson í fyrrí grein
um listaháskóla og akademíur.
„PYGMALYON og Galathea“ (í akademísku umhverfi),
eftir Jean Léon Géróme (1824-1890).
FLESTIR meistarar aldarinnar hafa notið akademískrar mennt-
unar, og þannig var snillingurinn Henri Matisse aldrei of gamall
til að vanrækja teikninguna og leita til hinna mjúku forma konu-
líkamans. Myndin er tekin á vinnustofu hans 1939.
Á ÞEIM tæpu þrjátíu árum sem
ég hef verið virkur listrýnir við
blaðið, hef ég margsinnis vikið að
fagurlistaskólum í greinum mín-
um, ennfremur ritað sjálfstæðar
greinar um hlutverk og tilgang
þeirra. Þannig er til framhalds-
grein er náði yfir tvær opnur og
birtist í maímánuði 1978. Hefur
þetta verið liður í viðleitni minni
til að undirstrika þýðingu mennta-
geirans fýrir framning og upp-
byggingu þjóðreisnar.
Nefnd grein var skrifuð í tilefni
þess að opið hús var í Myndlista-
og handíðaskóla íslands yfir hvíta-
sunnuhelgi það ár, og hefur von-
andi stuðlað að auknum skilningi
á tilgangi sjónmennta, jafnframt
meiri aðsókn á sýninguna.
Á þeim nær átján árum sem
liðin eru síðan, hafa listaskólar
gengið í gegnum umtalsverðar
breytingar bæði hér og erlendis
og hafa margir fylgst með nokkr-
um ugg með þeim hvörfum. Síður
fyrir þá sök, að nýjar hugmyndir
hafa rutt sér rúms, heldur hvernig
valtað er yfir eldri og sígild gildi,
verk- og grunnmenntun fyrir borð
borin um leið og skrifræði og
fundahöld hafa öðlast margfalt
vægi. Hef ég lengi haft hug á því
að bæta um betur við skrif mín,
enda þótti mér ærið tilefni til,
ekki síst eftir lestur ýmissa greina
um þróunina erlendis, og hóf það
á sl. ári einkum meður því að ver-
ið er að færa menntunina á há-
skólastig hérlendis. Fyrirhuguð
grein með vísun til umræðna um
þessi mál á erlendum vettvangi,
hefur því miður mætt afgangi eins
og svo margt annað vegna þrálátr-
ar flensu og kvefpestar seinni
hluta árs, og m.a. einnig hindrað
í tvígang að ég kæmist utan að
skoða mikla og tímamótandi við-
burði á sýningavettvangi í Evrópu.
Kom mér á óvart og tel ekki
einleikið, hve menn voru og eru
andvaralausir og viðkvæmir fyrir
skoðunum á þessum málum þegar
þær eru viðraðar á opinberum
vettvangi. Mætti þó álíta að þær
komi allri þjóðinni við. Skýringin
má vera sú, að sumir sem hér eiga
í hlut eru nýfarnir að lesa fleiri
málgögn en sitt eigið, hætta sér
út fyrir túngarðinn heima, og
þannig skiljanlega ekki kunnir
fyrri skrifum mínum nema frá ein-
um og afmörkuðum sjónarhóli eða
rangsnúinni fjarlægð. Þannig varð
ég var við að fyrrnefnd skrif mín
fóru jafnvel framhjá sumum aðal-
kennurum skólans, sem spurðu
mig seinna meir hvenær greinarn-
ar hefðu birst í blaðinu svo þeir
gætu nálgast þær!
Veigamest tel ég að hið sanna
eðli listaskóla komi fram og hvaða
saga liggur að baki þeirra, og í
ljósi þess tel ég rétt að endurtaka
og umskrifa upphafskaflann ræki-
lega, svo lesandi og megi sannfær-
ast að þeir urðu ekki til 1968 held-
ur hafi gengið í gegnum merkilega
þróunarsögu sem nær langt aftur
í aldir.
- Nafnið „Akademía" vísar til
lærdóms og listaseturs og er sótt
til heimspekiskóla Platons, sem
hann stofnaði árið 387 fyrir Krists
burð og nefndi þessu nafni. Skól-
inn var í skógi fyrir utan borgar-
múra Aþenu sem geymir helgar
menjar hetjunnar Akademos og til
hennar er nafnið sótt.
Grunnhugmynd Platons var að
breiða út menntun á innsæi á al-
heiminn, og hefur það verið skil-
greint „að ala upp í list“ (sbr.
samnefnda bók sir Herberts Re-
ad). Hugtakið list eins og við með-
tökum það var ekki til á þá, en
augljóst má vera að átt var við
hugsæja lifun á fyrirbærum lífs-
ins. Og þegar hugtakið hafði verið
afmarkað og skilgreint á tímum
endurreisnarinnar voru listir lagð-
ar að jöfnu við vísindi. Eitthvað
hefur þetta svo skolast til hjá mis-
vitrum fræðifauskum seinni tíma,
því listin mætir afgangi og hver
étur upp eftir öðrum eins og Read
bendir á í bók sinni. Þannig rak
ég mig á í stóru ensk-íslenzku
orðabókinni að hugtakið „Aka-
demía“ er skilgreint sem háskóli,
„heimur vísinda og fræðimanna“,
en rétt þýðing og í samræmi við
upprunalegu hugmynd Platons
væri vitaskuld „heimur vísinda,
lista og fræðimanna".
Undantekning er þó Þýskaland,
þar sem listaháskólar eru í nær
hverri stórborg og eru virtir til
jafns við fagháskóla raungreina
og málvísinda, jafnvel sums staðar
tveir, þ.e. listháskóli og akademía.
Og svo má einnig vísa til þess að
í Ameríku er listadeild við nær
hvern einasta meiri háttar há-
skólastofnun svo þar hafa menn
skilið hugtakið rétt.
Þá er að víkja að því, að þegar
á tólftu öld voru til hópar lista-
manna og listáhugafólks á Ítalíu
og á Niðurlöndum, er mynduðu
með sér samtök sem upphaf að
samkomum eða náms- og um-
ræðuklúbbum, er að nokkru stuðl-
uðu að uppfræðslu ungs hæfileika-
fólks á sviði sjónmennta. Þessir
hópar nefndu sig gjarnan Lúkasar-
gildin, sem vísar til guðspjalla-
mannsins Lúksasar frá fimmtu
öld, en sagnir greindu frá því, að
hann hafi málað fyrstu myndina
af heilagri guðsmóður. • Má það
teljast frumvísir að þekkingarmiðl-
un á sviði myndlistar.
Einn Lúkasarhópurinn átti
samastað á vinnustofu málarans,
bronssteypumannsins og mynd-
höggvarans Andrea del Verrocchio
í Flórenz á síðari helming 14. ald-
ar, og telst gjarna fyrsti vísir að
listaakademískri menntun, en hið
sama má einnig segja um félags-
skap í Mílanó sem Leonardo da
Vinci var í forsvari fyrir og nefnd-
ist „Accademia Vinciana“, en hann
var nemandi Verrocchio á árunum
1470-78.
Einnig má nefna akademíu
kennda við Platon í Flórenz, sem
Cosimo di Medici stofnaði 1459,
sem tengdist svo myndhöggvara-
skóla Lorenso hins mikilfenglega
af Medici 1480. Enneigin teikn-
iakademíuna „Accademia del Di-
segno“ sem hinn mikli skrásetjari
tímanna Giorgio Vasari átti hlut
að 1563. Átti mikinn þátt í að
hinir áhrifaríkari málarar borgar-
innar stofnuðu með sér félagsskap
og fjarlægðust Lúkasargildin, sem
þýddi klofning sem svo ósjálfrátt
fæddi af sér hugtakið „list“, og
markar hástig skapandi hand-
verks. Hin mikla virðing sem lista-
menn endurreisnarinnar nutu á
tímunum varð svo til þess að listir
og vísindi voru lögð að jöfnu. Það
gefur augaleið, að listamenn tím-
anna, svo sem Leonardo og Mich-
aelangelo, voru öðrum þræði vís-
inda- og uppfinningamenn. Allir
vita um Leonardo, en færri að
Michaelangelo leysti þá þraut sem
hinir miklu arkitektar tímanna
stóðu ráðþrota frammi fyrir, nefni-
lega að móta burðargrindina að
hvolfþakinu yfir Péturskirkjuna í
Róm og þar með reka smiðshögg-
ið á það einstæða trúarhof kaþ-
ólskra. Þeir voru einnig í nánu
sambandi við heimspekinga tím-
anna og funduðu með þeim. Þá
leysti hinn ungi Rafael þrautir
myndflatarins á svo snilldarlegan
hátt að t.d. Leonardo féllust svo
til hendur.
Þýðingarmest og stefnumark-
andi fyrir seinni tíma verður að
telja „Accademia di San Luca“,
sem stofnuð var í Róm 1593, sem
var fyrsti vísirinn að virkri og
markaðri listfræðslu, sem menn
greina listaháskóla á síðari tímum,
stofnun sem hefur myndlistar-
fræðslu í grundvallaratriðum að
meginmarkmiði. Málarinn F.
Zuccari gerði hana að skipulögð-
um skóla árið 1599 með námsfög-
um eins og fjarvídd, anatómíu og
sögu. Um miðja öldina sem fylgdi
voru akademíur stofnaðar víða um
Evrópu, eitt hið mikilvægasta í
París 1648, sem margar hirðir
Evróðpu tóku til fyrirmyndar, svo
sem í Berlín (1696); Dresden 1705;
' Augsburg 1710, og annað 1755;
Diisseldorf 1767; Munchen 1770;
Vín 1725; Stokkhólmi 1733;
Madrid 1744, ' Kaupmannahöfn
1738 og London 1768.
Áður en listaskólar voru form-
lega settir á laggirnar fór öll
myndlistarkennsla fram á verk-
stæðum starfandi meistara, og hér
var eðlilega náið samband milli
lærisveina og meistara, því hver
meistari gat að sjálfsögðu aðeins
haldið takmarkaða tölu nema.
Lærisveinar höfðu margvíslegu
hlutverki að gegna á vinnustofu
meistara sinna og í þeirra hlut
féllu sífellt ábyrgðarmeiri störf
eftir því sem þeim jókst þroski og
innsýn á fagið, — byijendur sópuðu
gólf, en þeir lengst komnu aðstoð-
uðu meistarana í útfærslu verka
sinna, og þannig eru ósjaldan
áhöld um hvort verk meistaranna
séu þeirra eigin eða lærisveinanna,
svo sem berlega hefur komið í ljós
á allra síðustu árum, sbr.
Rembrandt. Hér var um framúr-
skarandi skólun í handverkinu að
ræða, - vafalítið þá bestu er sag-
an getur um, og verður því af-
mörkuð kerfisbundin kennsla inn-
an veggja listaskóla fyrir margt
að teljast til afturfarar. En menn
reyndu þó í lengstu lög að skapa
andrúm verkstæðanna í listaskól-
unum og tókst það víða mjög vel. - -
Listaskólar hafa að jafnaði ver-
ið mjög umdeildar stofnanir, hart
deilt um stefnumörkin innan þeirra
sem utan, allt frá því hinir nafn-
toguðu bræður Carracci stofnuðu
„Accademia degli Incamminati",
(listaskóli framþróunar) í Bologna
á 17. öld. Sagt hefur verið, að
þessi skóli hafi hjálpað listinni á
fætur aftur, svo víðtæk voru áhrif
hans.
Þróaður var nýr málunarmáti
er boðaði fráhvarf frá „maneris-
manum", sem var yfirgangur frá '
endurreisn til barrokk og ein-
kenndist af úrskerandi stílbrögð-
um, en einnig tilgerð og aðferða-
fræði. Annars er hugtakið mjög
víðtækt og má yfirfæra á flest
stílbrögð er skera sig frá öðrum,
því það vísar til sérkenna þeirra.
Á tímabilinu var grundvallaður
einn mikilvægasti þáttur ítalskrar
frumbarrokklistar og nafnkennd-
asti nemandi bræðranna telst Gu-
ido Reni. Menn höfðu þó komið inn
á hugtakið „manerismi" löngu
áður. Þannig höfðu t.d. málarinn
Cennini í lok íjórtándu aldar, og
myndhöggvarinn, gullsmiðurinn
og listsöguskrifarinn Lorenzo Ghi-1 -
berti um miðbik fimmtándu aldar
notað hugtakið um sjálfstæð stíl-
brögð „Maniera greca“.
Menn voru vel vitandi um meist-
ara eins og Leonardo da Vinci,
Rafael og Michaelangelo, en tíma-
skeiðið ól þó ekki af sér neina við-
líka snillinga.
Vegna þess að stefnubrögð
listaskólanna hætti til að falla í
einlitan farveg urðu til neikvæðu
hugtökin „akademismi“ og „aka-
demískt" yfir sambandleysi við*^r
lífsmögnin, tilfmningadauða, hug-
myndafátækt og óheiðarleika. En
það var vegna innri stöðnunar en
ekki grunnhugmyndarinnar sem
er fullgild og verður að teljast ein
hin merkilegasta í seinni tíma þró-
unarsögu. Hin beina fyrirmynd
nútíma fagurlistaskóla verður að
telja „Academie Royale de Peint-
ure et la Sculpture", „Konungleg-
ur háskóli málunar og högg-
myndalistar", sem stofnaður var
1648 í París, og seinna sameinað-
ist „Academie dArcitecture" stofn-
uð 1671 og nefnist allar götur síð-
an „Academie des Beaux Arts“.
Frægar voru deilur tveggja fyrstu<_
skólastjóranna, Charles Le Brun
og Pierre Mignard, um hvort ætti
að hafa forgang, teikning eða lit-
ur, og voru það fyrstu harkalegu
viðbrögðin við einstefnu í mynd-
listarkennslu og klauf listheiminn
í svonefnda Poussinista óg Ruben-
ista. Kreddukenndar kennsluað-
ferðir urðu svo til heiftúðugra
árekstra á næstu öldum, og það
var öðru fremur til að mótmæla
þróuninni að listamenn stofnuðu
víða félagsskap viðskilnaðarsinna,
„Sezessionista“ í lok 19. aldar.
Hér var deilt um markmið og
leiðir í listinni, þá einkum sjálft
myndmálið, en síður grunnatriði,
þótt menn væru ekki alltaf sam-
mála um vægi þeirra innbyrðis.
Kennslan var orðin mjög einhæf,
steinrunnin og þunglamaleg. Kom
það einkum vel í ljós við hin miklu
þjóðfélagslegu hvörf sem iðnbylt-
ingin hratt af stað. Listaskólar og
Akademíur hafa svo þróast á ýms-
an veg á þessari öld, en uppstokk-
anirnar hafa verið örastar á allra
síðustu áratugum og því hafa ver-
ið miklar umræður um tilgang
þeirra, þó ekki hafi þær náð til
okkar svo ég tel dijúga þörf á að ~
bæta hér úr.
Hér hefur verið stiklað á stóru,
en allt þetta er vert að athuga vel
áður en greint verður frá rökræð-
um um listaskóla í næstu grein
og þróunin krufín.
Höfundur er myndlistarmaður og
skrifar í Morgunblaðið