Morgunblaðið - 30.06.1996, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 30. JÚNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Fjölskyldan?
Fjölskyldan! er
lykilorðið sem
oftast heyrist um
þessar mundir í
ræðu og umræðum
eftir Elínu Pálmadóttur
stjórnmálamanna og annarra
sem sækjast eftir hylli almenn-
ings. Ætla að einbeita sér að
því að gera allt fyrir þessa „fjöl-
skyldu". Ekki fylgir sögunni
hver hún er. Óneitanlega vekur
forvitni hver það er sem við-
komandi ætlar taka fram yfir
og þá um leið hverja hann ætl-
ar að hafa útundan eða ekki
skifta sér af. Ef við tökum
kjarnafjölskylduna eins og
Hagstofan skráir hana, þá er
þar um að ræða 66 þúsund fjöl-
skyldur í landinu, en þeir sem
ekki koma málinu eða yfirlýs-
ingu ræðumanns við eru þá 75
þúsund landsmenn. Fyrir þá
sem hlusta á loforðin skiptir
því máli hver hún er þessi til-
tekna fjölskylda með greini.
Það getur orðið býsna afdrifa-
ríkt fyrir stóran hluta fólksins
í landinu.
Kannski það sé ferðaskrif-
stofu-fjölskyldan, hjón með tvö
böm undir 11 ára aldri? Hún
kemur oftast fyrir í auglýsing-
um og orðið kallar þá vísast
fram þá mynd. Skrá Hagstof-
unnar er stjórnskýrsluskrá.
Kjarnafjölskyldan er skatta-
lega fjölskyldan, fólk í hjóna-
bandi, í stað-
festri sambúð
og fólk með
barn undir 16-
ára aldri. Þar í
er því t.d. fólk
sem samkvæmt
eigin yfirlýs-
ingu sefur sam-
an um lengri
eða skemmri
tíma, svo og
einstætt for-
eldri með ungt
barn sitt. Sam-
kvæmt nýjum
lögum um
hjónabönd sam-
kynhneigðra vitum við að sam-
kynhneigð hjón að minnsta
kosti eru fjölskylda og munu fá
skattalega meðferð sem slík og
þá væntanlega í framhaldi þeir
sem eru í sambúð. Aftur á
móti eru systkini sem búa sam-
an ekki fjölskylda né foreldri
með uppkomnum bömum sín-
um. Þau sofa ekki saman og
þau em utan við „fjölskylduna“.
Að vera fjölskylda gengur sem-
sagt út á að sofa reglulega sam-
an samkvæmt eigin yfirlýsingu
um langan eða skamman tíma.
Móðirin og þrír synir hennar
sem búið hafa saman í áratugi
em ekki fjölskylda. Ekki heldur
gamli maðurinn á tíræðisaldri
sem búið hefur með litla bróður
sínum á níræðisaldri í hálfa öld.
Eða systkinin þar sem systirin
hefur hugsað um heimilið fyrir
bræður sína ævilangt. Þau hafa
ekki verið fjölskylda síðan þau
vom lítil. Slíkt fólk er allt utan
„Qölskyldunnar" sem óspart er
lofað að hlynna að. Líka hópur-
inn af einstæðum feðmm, sem
er stærstur af þeim leita til
Félagsmálastofnunar Reykja-
víkur.
Fyrir utan „fjölskylduna"
standa semsagt 75 þúsund ein-
staklingar, sem ýmist halda
einir heimili, kannski áf því
að aðrir eru dánir eða farnir,
eða halda heimili með einhveij-
um sem þeir ekki sofa hjá.
Burtséð frá því hvaða fjöl-
skyldu ræðumaður hefur í
huga eða hvers konar fjöl-
skyldu þeir sem á hlusta búa
til í huganum — algengast
sjálfsagt að það séu hjón með
börn — þá hlýtur sá sem ætlar
að láta einhvern hafa algeran
forgang að, fyrir-
gefið orðbragðið,
gefa skít í hina.
Ef svo væri ekki
er óskiljanlegt af
hveiju ekki er notað orðalag,
sem getur náð yfir alla, svo
sem að þetta eða hitt þurfi að
gera fyrir landsmenn, íslend-
inga eða fólkið í landinu.
Kannski er það viljandi að
þeir sem alltaf eru að nugga
sér utan í „fjölskylduna“ tala
svona óljóst um hvaða fjöl-
skylda þetta sé. Ætlast ekkert
til þess að farið sé svo ná-
kvæmlega út í það eða það
tekið svo bókstaflega. Segi
þeir þetta hártogun, þá geri
þeir svo vel og útskýri hvað
þeir eiga við með „fjölskyld-
unni“ með ákveðnum greini,
þessari einu sönnu fjölskyldu.
Það skiptir einstaklingana í
þessu landi nefnilega töluverðu
máli hvort þeir eru skilgreindir
innan fjölskyldu eða utan
hennar, einkum skattalega þar
sem hjón og yfirlýst sambýlis-
fólk getur talið fram sameigin-
lega, nýtt persónuafsláttinn
eftir því sem hentar upp í 80%
og hátekjumaðurinn notað
ónýttan afslátt hins o.fl. Fólk
getur notað skattakort maka
síns, en móðir með ungling
yfír 16 ára á framfæri getur
ekki notað skattakort hans.
í það blandast svo alls kyns
félagsleg þjónusta og greiðslur
samfélagsins. Einstætt for-
eldri fær t.d. allt aðrar endur-
greiðslur í sambandi við barna-
bætur, barnabótarauka o. fl.
Bætur eru svo mikið tekju-
tengdar og það sameiginlegum
tekjum. Barnabæturnar skifta
verulegu máli eftir því hvort
viðkomandi er skilgreindur
fjölskylda eða utan hennar.
Svo og margt fleira í velferðar-
kerfinu, sem ekki er rúm til
að tíunda hér.
Ef valda- eða áhrifamann-
eskja lofar að beita sér sér-
staklega fyrir þá sem eru
„inni“, eins og unga fólkið seg-
ir, umfram þá sem eru þá úti,
þá getur það haft verulega
áhrif til mismununar einstakl-
inganna. Hvað þá ef lofað er
stuðningi til að bæta enn á
hann. Kannski eru menn orðn-
ir svo samdauna mismunun-
inni, sem virðist heldur fara
vaxandi en hitt, að þeim er
alveg sama ef hægt er að
krækja í einhvern stóran hóp
sem býst þá við að fá meiri
fyrirgreiðslu en aðrir.
Það er víst margt skrýtið í
kýrhausnum — og öllum haus-
um ef út í það farið. Manni
býður þó alltaf í grun í þessu
sem öðrum efnum, að sá sem
ekki getur látið skoðun sína
og hugsun í ljós svo skilmerki-
lega að meðaljóninn skilji um
hvað málið snýst sé annað-
hvort ekkert um það að hún
skiljist eða viti ékki vel hvað
hann er að hugsa eða meina —
sé með öðrum orðum óttalegur
moðhaus. Og hvernig verður
þá framkvæmdin?
MAIMNLÍFSSTRAUMAR
ÞfÓÐLÍFSÞANKAR /Er einlœgni alltafheppilegf
Vissa er betrí
en óvissa
EINLÆGNI er lykilatriði í mannleg-
um samskiptum. Ef fólk nær að tala
saman í einlægni er hægt að leysa
flest öll mál. Þau leysast kannski
ekki á þann veg sem báðir vilja - en
þau leysast. Ef þetta er svona ein-
falt af hveiju talar fólk þá ekki allt-
af saman í einlægni og leysir öll
mál? Það er hins vegar önnur saga.
Að vera einlægur er ekki alltaf
auðvelt og til þess liggja marg-
'. Otti, feimni, reiði
víslega ástæður.
eða slægð geta
einlægni. Börn
komið í veg fyrir
eru einlæg fyrst
framan af en þegar
vitið vex minnkar
oft einlægnin. Upp-
komið fólk er
margt hvert hrætt
við að gefa þann
höggstað á sér sem
því finnst einlægn-
in vera. Þeir ein-
lægu þykja barna-
legir og þegar verst gegnir „naive“.
Ég held að það sé ástæðulaust að
óttast einlægnina. Þvert á móti held
ég að hún bæti mjög samskipti
manna. Ef fólk veit hvað að því snýr
verður því rórra. Fátt er verra að
búa við en óvissu. Það er ekki bara
n
eftir Guórúnu
Guðlougsdóttur
í einkalífinu sem einlægnin skiptir
máli. Oft sér maður í lesendabréfum
fólk kvarta yfir skorti á einlægni í
samskiptum við opinberar stofnanir.
Starfsfólkið virðist þá ekki einlægt
heldur gefur loðin svör eða dregur
viðskiptavini sína á asnaeyrunum,
segir þeim endalaust að „koma eftir
helgi“ o.s.frv. Þetta getur tekið á
taugarnar ekki síst ef fólk er í at-
vinnuieit og fær aidrei nein svör sem
neitt er byggjandi á, því er hvorki
sagt af eða á.
Ég hef tekið eftir því að fólk trúir
því sem það finnur að er sagt í ein-
lægni, hversu ótrúlegt sem það kann
að virðast, hins vegar trúir fólk illa
því sem mælt er af tvöfeldni, jafnvel
þótt það hljómi mjög trúverðuglega.
Þetta er af því að eitthvað inni í
okkur skynjar mjög vel hvort okkur
er sýnd einlægni eða ekki. Ég veit
ekki hvað það er sem skynjar muninn
á þessu tvennu, en sá munur er sann-
arlega fyrir hendi og hann lætur
ekki að sér hæða.
Það þarf ekki að vera að fólk hafi
illt í hyggju sem ekki er einlægt.
Miklu oftar getur fólk ekki verið ein-
lægt af því að eitthvað hamlar því,
svo sem tortryggni og ótti. Því miður
eru svo ekki allir einlægninnar verð-
ir og á það rekur fólk _sig og vill
læra af þeirri reynslu. Ég er ekki
viss um að rétt sé að draga þennan
lærdóm af reynslunni. Á sama hátt
og við höfum í dómskerfinu tilhneig-
ingu til þess að láta frekar þá seku
sleppa en refsa þeim saklausu, þann-
ig ættu þeir sem ekki eru einlægninn-
ar verðir ekki að fá að eyðileggja
fyrir öllum hinum. Það eru ekki að-
eins þeir sem einlægnin er sýnd sem
græða, hinir sem sýna einlægnina
græða ekki minna. Það er gott að
þurfa ekki að vera sífellt að fóðra
alla hluti fyrir sér og öðrum heldur
geta talað beint út. Fyrir þann sem
hlustar er slíkt tal miklu betra, þá
er hægt að taka afstöðu til málsat-
vika án þess að vita með sjálfum sér
að myndin sé öll skekkt og niðurstað-
an Jjví óáreiðanleg í meira lagi.
Ég er á þeirri skoðun að það sé
oftast farsælt að segja fólki eins og
er. Það kann að vera að því líki ekki
það sem sagt er, en það veit þó að
minnsta kosti vissu sína og getur
bruðist við í samræmi við það. Fáein
orð, mælt í afdráttarlausri einlægni,
eru meira verð en löng ræða sem
samanstendur aðeins af loðnu og lítt
á byggjandi tali. Þetta ættu þeir að
hafa í huga sem skipta vð margt
fólk, sem og er þetta gullvæg regla
í öllum nánari samskiptum. Einlægn-
in gæti komið í veg fyrir margan
harmleikinn og einnig minniháttar
sársauka. En ekkert er þó algilt í
þessum heimi. Fyrir kemur að ein-
lægnin er augljóslega of þungbær.
Aðeins í slíkum tilvikum virðist ein-
lægnin ekki af hinu góða - og kannski
er hún það samt, oftar en maður
heldur.
TÆKNIÆr að verða til nýgerð veðurfars í borgum nútímans?
Um veðurfar í borgum
MÖKKUR yfir borgurn er langt í frá að vera bara mengun í vei\ju-
legum skilningi, heldur myndar borgin sitt staðbundna loftslag.
ALLIR kannast við að stórborgir
heimsins valda mengun innan
marka sjálfra sín. Kunnust er efna-
mengun frá bílum og reykur og sót
frá upphitun húsa og frá verksmiðj-
um. Núorðið ber æ meir á annarri
gerð af áhrifum lífsstrits okkar inn-
an stórborganna. Það er loftslags-
breyting, þannig að verulega getur
farið að muna á hita og úrkomu
innan borgar og skammt utan henn-
ar. Það er hins vegar afar háð heild-
arveðrinu, þ.e.a.s. utan borgar,
hvort myndast staðbundið veður.
Þetta fer einkum eftir því hvort
vindur er nógu sterkur til að feykja
burt því lofti sem borgin nær að
móta. Ef heildarúrkoma yfir ár er
orðin 10-20% meiri innan borgar
en utan, og hitastig sveiflast á milli
þess að vera 1-7 gráðum hærra,
er réttlætanlegt að tala um að
maðurinn hafí valdið sérstöku stað-
bundnu loftslagi innan borga.
að er á ýmsa mismunandi vegu
að borgir ná að mynda stað-
bundið veðurfar. í fyrsta lagi er
yfirborð þeirra dekkra en ella vegna
víðáttumikils malbiks og mann-
virkja. Allir vita
að dökkt yfírborð
sogar til sín geisl-
unarorku. Þetta
eitt getur valdið
hátt í tíu stiga
hitaaukningu í
hitabylgju og er
mest áberandi
þegar sólarhitun
er mikil. Hvað þetta varðar má
segja að gráu sé þætt ofan á svart,
valdi hitabylgja t.d. í evrópskri borg
28 stiga hita úti á landi. Hitunin
kemur iíka fram þegar kólnar vegna
utanaðkomandi áhrifa. Hús eru í
sjálfu sér hitagildrur vegna gróður-
húsahrifa sinna og einnig á anhan
veg: Af venjulegu yfirborði geislar
jörðin varma upp í himinhvolfið að
nóttu, en húsin mynda einnig hita-
gildru í þeim skilningi að varma-
geislunin kastast fram og aftur á
milli veggja þeirra í stað þess að
fara upp. I öðru lagi verður varma-
myndun vegna orkueyðslu manna,
þ.e. hitunar húsa, aksturs bíla og
í iðnframleiðslu. Þessi hitun er afar
háð veðufari utan borgarinnar, en
ef kyrrt er má ætla að hitunin nemi
broti úr gráðu jafnvel hér í lítilli
160 þúsunda manna borg með
dreifðri byggð. Það sem gerist er
ekki orkueyðsla, heldur má segja
að sú orka sem er tekin, t.d. frá
Sogi og Þjórsá, valdi því að árnar
streymi til sjávar ívið kaldari en
ella, en í staðinn sé heitara á þétt-
býlissvæðum íslands. Ekkert hefur
glatast. Orkan hefur verið flutt til.
Ekki má gleyma hitaveitum, en
orkuver Hitaveitu Reykjavíkur eru
stærstu einstöku orkuvirki á land-
inu. Starfsemi sem þessi veldur því
að jarðvatn streymir upp ívið kald-
ara en ella á virkjunarsvæðum, en
frá þéttbýlinu streymir heitara
vatn.
í þriðja lagi breytast vindar á
tvennan hátt. Uppstreymi yfir borg-
um vegna hitunar veldur að vindur
getur orðið verulegur frá borgar-
mörkum inn yfir miðju borgar, sé
ekki hvasst að öðru leyti. Einnig
veldur háreist byggð því að skýlla
er í heild í borgum en úti á landi,
en þetta er ekki einhlítt. Hin nei-
kvæðu áhrif hárra bygginga á vind
þekkja Islendingar vel. Byggingar
geta valdið því að sviptivindar hrað-
streymnari loftlaga ná niður til jarð-
ar, sbr. vindþotur í blokkahverfum
austurbyggða Reykjavíkur. í fjórða
lagi verður téð úrkomuaukning á
þann veg að uppstreyminu yfir
borginni fylgir kæling loftsins, sem
aftur verður til að raki þess þéttist
sem regn eða snær. Mengun, svo
sem sót og reykeindir, verður enn
til að örva rakaþéttingu.
Allt þetta þarf að hafa í huga
við skipulagningu borga. Víðáttu-
mikil græn svæði draga vitaskuld
úr öllum þessum áhrifum. Ekkert
virðist þó eins heilnæmt borgarum-
hverfinu eins og tré, mörg og stór
tré. Þau auka rakastigið, sem er
alltaf af hinu góða. Þau soga í sig
mengun í ótrúlegu magni og þau
skýla.
eftir Egil
Egilsson