Morgunblaðið - 31.10.1996, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 31. OKTÓBER 1996 39
AÐSENDAR GREINAR
Getur enska verið hald-
reipi íslenskrar lögfræði?
NEI, kann einhver
að segja. Enskan er
nú helsti háski ís-
lenskrar tungji og
menningar. íslensk
tunga og íslensk lög-
fræði eru og hafa ætíð
verið svo samofin að
hvorugt hefur getað
lifað án hins. Tungu-
málið er mótunarefni
laganna og jafnframt
helsta röksemdin fyrir
sjálfstæðu íslensku
samfélagi. Og erfitt
er að ímynda sér að
nokkuð annað en sjálf-
stætt íslenskt samfé-
lag geti verið vörsluaðili og hvati
þróunar íslensks máls og menning-
ar.
Hvað hefur breyst?
Það sem hefur breyst er að ís-
lendingar hafa með vaxandi hraða
fjarlægst sjálfsnægtabúskapinn
sem dugði um aldir. Nú er skipti
Islendinga við útlendinga miklu tíð-
ari og umfangsmeiri en skipti
manna hér áður voru við utanhér-
aðsmenn. Öll svið þjóðlífsins að
fornleifafræðinni meðtalinni sækja
hugmyndir, markmið, aðferðir og
alls konar aðföng til útlanda. Sam-
keppnihæfni íslendinga og tekju-
möguleikar ráðast af þekkingu
þeirra til að nýta mannauð og nátt-
úruauðæfi og möguleikum þeirra
til samskipta við aðrar þjóðir.
Hvað lögfræðina snertir hefur
það ekki breyst að hún tekur til
nánast allra sviða mannlífsins, ekki
aðeins á íslandi heldur í öllum sam-
félögum. Og áhrif lögfræðinnar eru
slík að fáar greinar eru áhrifameiri
í daglegum skiptum fólks og til
mótunar þjóðlífs.
Nýjar aðstæður
Hinar nýju aðstæður
íslenskra lögfræðinga
ráðast af því að erlend
gögn og erlendar
stofnanir tengjast í
vaxandi mæli íslenskri
lögfræði án þess að
nokkur kostur sé á því
að þýða öll gögnin á
íslensku. Svo geta góð-
ar þýðingar verið um-
deilanlegar. Dæmi um
tengingar:
1. ísland gerðist
fyrir nokkru aðili að
Evrópska efnahags-
svæðinu og þar með varð lögfræði
Evrópuréttarins, sem talinn er vera
um þrjátíu þúsund blaðsíður á er-
lendum tungumálum, hluti ís-
lenskrar lögfræði. Þessi Evrópu-
réttur tekur til veigamestu þátta
viðskipta- og eignaréttar. Erlendir
dómarar fara hér að mestu með
æðsta val.
2. Talið er að um eitt hundrað
viðurkenndar alþjóðastofnanir,
flestar tengdar Sameinuðu þjóðun-
um, séu nú að störfum. Þær vinna
að mótun alþjóðalegra „norma“,
„standarda" og venja um hina
margvíslegustu efni, sem líklegt er
að verði síðar uppistaða formlegra
alþjóðalaga. Áhrif þessara stofnana
og sérfræðinga þeirra á löggjöf
þjóða er mikil. Þeir sem best þekkja
til gera mest úr þessum áhrifum.
Menn trúa á efnahagsþvinganir, svo
sem í ríkjum fyrrum Júgóslavíu.
3. Talið er að ein alþjóðleg stofn-
un hafí öðrum fremur haft áhrif á
íslenska lögfræði, sem sé Mannrétt-
indadómstóll Evrópuráðsins í Stras-
borg. Ef grannt er skoðað má víða
greina þau áhrif. Meginatriði er þó
Nærtækt er, segir Tóm-
as Gunnarsson, að
enskan verði íslenzkri
lögfræði nauðsynlegt
haldreipi.
að dómar og önnur gögn Mannrétt-
indadómstólsins eru ekki nema að
örlitlu leyti til á íslensku.
Vegna alþjóðlegra skuldbindinga
íslendinga eru framangreind al-
þjóðleg gögn þegar orðin hluti af
íslenskri lögfræði. íslenskir lög-
fræðingar geta ekki notað þessi
gögn nema hafa vald á tungumáli
sem alþjóðastofnanir og menn al-
mennt viðurkenna sem tungumál í
alþjóðaskiptum. Kjarnaatriði lög-
fræðinnar er að hafa aðgang að
frumgögnum og geta notað þau
beint án milliliða. Þá hlýtur íslensk-
um lögfræðingum að vera kapps-
mál að geta sótt og varið rétt um-
bjóðenda sinna fyrir alþjóðlegum
stofnunum, sem ísland á aðild að.
Auk formlegu lagaatriðanna sem
rakin hafa verið hér að framan
kemur til „útrás“ íslendinga síðustu
ár í alls konar verktökum og við-
skiptum víða um heim. Ætíð kemur
lögfræði við sögu en lausnir eru
með ýmsu móti. Ekki er vitað hver
hlutur íslenskra lögfræðinga er í
þessum viðskiptum en ástæða er
til að ætla að hann sé ekki stór.
Enda ljóst að menn geta ekki orðið
að miklu liði í erlendum viðskiptum
og málarekstri nema nema hafa
vald á lögfræðihugtökum erlends
tungumáls eða tungumála. Við
þessar aðstæður er hættan sú að
Islendingar taki sem ráðgjafa er-
Tómas Gunnarsson
lenda menn sem þeir hafa lítinn
aðgang að og litla möguleika til að
staðreyna ráðgjöf þeirra og verk.
Það gæti þó oft verið skárri kostur
en að hafa enga ráðgjafa. Ástandið
býður heim lögfræðilegum slysum,
sem geta reynst afdrifarík þeim sem
tengjast þeim. Ekki aðeins einstakl-
ingum og fyrirtækjum, heldur einn-
ig íslendingum sem þjóð. Hótanir
um að beita íslendinga efnahags-
þvingunum vegna mögulegra hval-
veiða eða Smuguveiða verða í fram-
tíðinni sennilega taldar með þeim
veigaminni. Líklega eru verstu áhrif
kunnáttuleysis þó aðgerðaleysi sem
drepur þjóðlíf í dróma.
Hvers vegna enska?
Ekkert tungumál hefur enn verið
útnefnt sem heimsmál, sem menn
geta notað hvar sem er og hvenær
sem er. Virðist nokkuð langt í það.
Ýmislegt bendir til að síðustu tíu
til tuttugu ár hafi enskan bætt
stöðu sína verulega og staða ann-
arra mögulegra heimsmála, eins og
frönsku og spænsku, virðist hafa
veikst. Auk hinnar miklu útbreiðslu
enskunnar sem fyrsta eða annars
máls í öllum heimshlutum koma til
veigamikil svið, sem enskan virðist
hafa lagt undir sig. Hún er ráða.ndi
mál í milliríkjafjárviðskiptum og
fleiri skiptum. Einnig er staða henn-
ar sterk sem tækni- og sérstaklega
tölvumáls, sem tekur til margra
starfsgreina í mörgum ríkjum, þar
sem enska er ekki fyrsta mál. Verð-
ur ekki séð að nokkurt mál nálgist
enskuna sem heimsmál hvort sem
mönnum líkar það eða ekki. Það á
einnig við um enskuna sem lög-
fræðimái þótt ýmsir telji til dæmis
að franskan sé í raun álitlegri sem
lögfræðimál vegna skýrleika og
gegnsæi. Eins og sakir standa er
nærtækt að enskan sé og verði ís-
lenskri lögfræði nauðsynlegt hald-
reipi.
Skylduverk lagadeildar?
Lagadeild Háskóla íslands, sem
er eina lagadeild lýðveldisins, hefur
það skylduverk að mennta lög-
fræðinga. Fram til vors 1963 er
ég lauk lagaprófi voru engin
kennslugögn eða kennsla á ensku.
Sú staða mun að verulegu leyti enn
vera óbreytt. Vandi laganema og
lögfræðinga er einnig sá að sér-
hæfing innan íslensku lögfræðinn-
ar hefur ekki fylgt skiptingu lög-
fræðinnar í sérfræðisviði í nálæg-
um löndum, sérstaklega þeim en-
skumælandi. Sú skipting á sér
meðal annars stoð í því hvað grein-
ar lögfræðinnar eru víðfeðmar og
ekki er á nokkurs eins manns færi
að mennta sig og „halda sér við“
í þeim öllum.
Það hlýtur að verða viðfangsefni
lagadeildar Háskóla íslands að
vinna að mótun langtímastefnu í
menntunar- og endurmenntunar-.
málum laganema og lögfræðinga.*-"*
Þá verður að taka tillit til þess
veruleika að ísland er hluti hins
alþjóðlega samfélagSj íslendingar
vinna ekki aðeins á Islandi og ís-
lenska er ekki eina tungumál ís-
lenska réttakerfisins. Auðvitað
þarf Alþingi, sem hefur hið form-
lega löggjafarvald, að koma að
málinu. Það er þjóðarnauðsyn að
móta framsækna upplýsingar- og
menntastefnu ekki aðeins fyrir lög-
fræðinga heldur fyrir alla íslend-
inga.
Fyrstu skref
Stefnumótun menntunar lög-
fræðinga hlýtur að að taka nokkurn^T*-
tíma. En tímabært er að lagadeild
Háskóla íslands líti upp frá sífelld-
um niðurskurði og viðurkenni að
laganám er eins og annað nám fyrst
og fremst sjálfsnám og að „embætt-
ispróf“ í lögfræði er aðeins áfangi.
Lögbundin staða lagadeildar Há-
skólans veitir henni margvíslega
sérstöðu og forréttindi en jafnframt
skyldur. Má ekki athuga hvort
menn vilja sjálfir greiða kostnaðinn
af því að fá fræðimenn, sennilega
fremur erienda en íslenska, til að**,
styðja íslenskra lögfræðinga í
fyrstu skrefum á nýjum vettvangi
íslenskrar lögfræði og í alþjóðlega
samfélaginu.
Höfundur er lögfræðingur.
Illgresi eða vaxtarbroddur
Svar við grein Steinars Bergs
ÖÐRU hveiju hafa
birst blaðagrejnar eftir
Steinar Berg ísleifsson
þar sem hann fjallar
um íslenska tónlist í
„léttari“ kantinum,
möguleika hennar
heima og erlendis og
augljósan skort á
stuðningi af hálfu hins
opinbera við þessa list-
grein sem gengur
meira og minna sjálf-
ala. Ég hef oft haft
gaman af skrifum
Steinars og verið hon-
um sammála um flest
í hjarta mínu. En ekki
var mér mjög skemmt
yfir síðustu grein hans sem birtist
í þessu blaði 1. október sl. Þó er
eins og höfundurinn hafi lagt af
stað með góðan ásetning í fartesk-
inu en óvart lent á villigötum. -
Látum okkur nú sjá. „Stór hluti
fólks gerir í raun litlar sem engar
kröfur til tónlistar. Annar hluti og
minni er virkur þátttakandi í þeirri
uppsprettu fjölbreytilegs tónlistar-
lífs sem fram fer á hveijum tíma,“
ritar Steinar og segir þetta tónlist-
aráhugafólk kaupa nær eingöngu
útlendar hljómplötur vegna skorts
á frambærilegu íslensku efni. Þetta
tel ég rétt vera. Hins vegar held
ég að það sé misskilningur, að það
stafí af því að „gæðaeftirliti" ís-
lenskra útgáfufyrirtækja sé gefið
langt nef og hljómlistarmenn gefi
sjálfír út sitt efni eftir að hafa ver-
ið hafnað af útgáfufyrirtækjunum.
Að vísu er margt af því tónlistar-
efni sem gefíð er út sjálfstætt af
vanefnum gert og oft hefur ekki
verið hægt að lappa
upp á það með öllum
tiltækum ráðum þann-
ig að það yrði áheyri-
legt. En þetta á því
miður líka við um tón-
list sem gefin er út og
dreift á vegum útgáfu-
fyrirtækjanna.
Undanfarin þrjú ár
hef ég starfs míns
vegna á bókasafni
þurft að hlusta eitthvað
á nærri allar geislaplöt-
ur sem út hafa komið
hér á landi aðrar en
þær sem innihalda
klassíska músík. Eins
og gefur að skilja hafa
þær ekki heillað mig allar og raun-
ar sárafáar. Ég verð þó að segja
að margar útgáfur einyrkja og sjálf-
stæðra hópa slá við mörgum þeim
sem Skífan, Spor og aðrir slíkir eru
að baksa með. Það er helst að ekki
sé jafnmikið snurfusuð hljóðvers-
vinnan og útliti diskbæklinga sé
eitthvað áfátt, enda peningar til
þess arna trúlega af skomum
skammti. Það er rétt hjá Steinari
að salan er líka oftast nær með
minna móti og varan lítið eða ekk-
ert auglýst af sömu ástæðum. Það
er hins vegar rangt að fjölmiðlar
geri öllum jafnhátt undir höfði varð-
andi kynningar á nýútgefnu efni.
Þeir sem eru á spenum útgáfufyrir-
tækjanna hafa sölubatterí á bak við
sig til að pressa á um það, að fjölm-
iðlamir gefí því rækilega gaum sem
gulldrengirnir þeirra og -stúlkurnar
hafa nú afrekað. Árangurinn er líka
oftar en ekki flenniviðtöl í blöðum
og glanstímaritum. Þar kemur líka
Ingvi Þór
Kormáksson
Þetta er efni, segir
Ingvi Þór Kormáks-
son, sem höfðartil lé-
legra dagskrárgerðar-
manna.
það til, að fréttnæmt þykir hvað
frægar persónur taka sér fyrir
hendur. Þrátt fyrir þetta kemur
stundum fyrir að heimalningur sem
ýtt var frá spenunum vegna gæða-
eftirlitsins fái um sig þriggja dálka
grein í blaði, smáviðtal í útvarpi og
jafnvel spilun þar á sinni músík.
Stundum er meira að segja örlítið
meira látið með einstaklinga sem
hafa gefíð út á eigin spýtur ámm
saman og hafa smám saman áunn-
ið sér virðingu tónlistarmanna, út-
varpsfólks og „virku þátttakend-
anna“ fyrir góða músík, þótt út-
gáfufyrirtækin hafi aldrei viljað af
þeim vita, líklega vegna þess að
músík þeirra gerir kröfur til áheyr-
enda. I sambandi við framangreint
má gjaman koma fram, að hjá Rík-
isútvarpinu virðist litlu máli skipta
hvaðan gott kemur. Allir fá jafnan
sjens í fyrstu og síðan sker tíminn
úr um það hvernig músíkin plumar
sig. Þar er sem sé líka leikin músík
þeirra sem ekki hafa efni á að aug-
lýsa.
Snúum okkur að öðru og einmitt
því hversu gremjulegt það er að
verða vitni að því að útgáfufyrir-
tækin íslensku gefi jafn mikið út
af slappri músík og raun ber vitni,
þegar augljóst hefði átt að vera í
upphafí að þessari músík gætu ekki
allir heimsins aurar „reddað í mix-
inu“ eins og stundum er sagt og
gert. Maður spyr sig því: Hvers
vegna var þetta gefið út? Svarið
er oftast augljóst. Þetta er efni sem
höfðar til lélegra dagskrárgerðar-
manna sem nóg er af á útvarps-
stöðvunum og þess „stóra hluta
fólks sem gerir í raun litlar sem
engar kröfur til tónlistar“. Þegar
svo búið er að auglýsa upp í há-
stert er komin söluvara. Reyndar
vond vara, en söluvara samt. Þann-
ig er því miður ekki alltaf hægt að
sjá „metnað og fagmennsku“ í
vinnubrögðum þeirra sem velja og
aðallega hafna aðsendri músík og
eru að reyna (af veikum mætti
greinilega) að halda uppi gæðaeftir-
liti í íslenskri tónlist. Áuðvitað eru
hljómlistarmenn, lagasmiðir og út-
setjarar á vegum Spors, Skífunnar,
Smekkleysu og hvað þau nú heita
fyrirtækin, sem vinna verk sín af
metnaði og fagmennsku, og upp-
tökustjórar og hljóðmenn sem redda
mörgu í mixinu, en það er líka fullt
af listamönnum utan þessara fyrir-
tækja sem það sama á við um.
Þeir þurfa kannski að spila heilmik-
ið á pöbbum, böllum og árshátíðum
til að hafa upp I kostnað við útgáf-
ur sínar en eru ekkert endilega að
semja og gefa út músík af því tagi
sem tíðkast við slík tækifæri. Það
er svo spurning hvort tónlist þeirra
er illgresi eða vaxtarbroddur eða
eitthvað mitt á milli.
„Hæfíleikinn til að greina á milli
ómarkvissrar leikmennsku og fag-
legrar atvinnumennsku er ekki
nægjanlega mikið fyrir hendi,“
skrifar útgefandinn Steinar Berg
og á við fjölmiðla og það er að
nokkru leyti rétt og sumu leyti ekki
eins og ég hef bent á að framan-
verðu. Hitt er verra, að þessi orð
hitta fyrir hann sjálfan og kollega
hans í útgáfubransanum. Það er
mín skoðun (og ég held að það sé
líka skoðun Steinars í raun og veru,
hefði hann ekki farið vitlausu meg-
in fram úr rúminu daginn sem hann
ritaði pistil sinn) að fyrst og fremst
ráði peningasjónarmið því hvaða
músík útgáfufyrirtækin taka upp á
sína arma og gefa út. Góðu efni
er hikstalaust hafnað, ef ekki heyr-
ist klingja í peningakassanum ogj^
ekkert óeðlilegt við það. í bisness
sem verður að standa nær einvörð-
ungu á eigin fótum án styrkja, þótt
um listgrein sé að ræða, með rífleg-
an Vask ávallt hangandi yfir sér,
þýðir ekkert að vera með tilrauna-
°g góðgerðarstarfsemi. Það er mál-
ið (og ekki tala af fyrirlitningu um
eigin útgáfur sem selja bara 200
eintök). Þess vegna er ekkert að
gerast í íslenskri dægurmúsík. Þess
vegna eru lagasmiðirnir og hljóð-
færaleikaramir á balli að þjösnast
enn einu sinni á „Mamma grét“ og
mamma grætur í alvörunni, af því
að sonurinn tapaði sparifénu hennar
í útgáfu á meistaraverkunum sínum
sem ekkert seldust. Þau vor®B?
kannski ekki meistaraverk en ágæt
samt og var hafnað af gæðaeftirlit-
inu sem ákveður nú að endurútgefa
Steina spil. - Steina spil! Með fullri
virðingu fyrir Steina spil og næstum
því fullri virðingu fyrir íslenskum
úgefendum, þá held ég að gæðaeft-
irlitið hafí ekki bara brugðist, held-
ur sé ekkert gæðaeftirlit, bara aura-
eftirlit.
Ég sendi þér, Steinar, ef þú hel-
ur lesið þetta, mínar bestu kveðjur.
Ég virði eldhugann sem mörgu
grettistaki hefur lyft í sambandi vifl -
íslenska músík og hefur oftast eitt-
hvað áhugavert fram að færa. Til
hamingju með það allt, en þessari
grein þinni var ekki hægt að sporð-
renna án þess að óbragð kæmi í
munninn.
Höfundur er lagasmiður,
bókasafnsfræðingur og
músíkgagnrýnandi hjá DV.