Morgunblaðið - 24.12.1997, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 24. DESEMBER 1997 31
LISTIR
....'•
í X S?' r**f£ff~** o,
'5»f,.K„.U f~,,.2 , :(„. . .,
*,•.*...w, ^ v~. y,,.
8 .ív^WWsu, ..
í* V-L yw;VWyA.,^,*'-í„,,.<„vÍKV.ÍK-><(&; «.x
';-JrA J^f' - ••<- } v.-vV .
K- :7r;;c ,2r;A„-f'
TEXTINN er birtur í þremur gerðum .í einni og sömu opnu bókarinni. Frá vinstri: Lestexti með
nútímastafsetningu, skipað í vers og ljóðlínur; stafrétti textinn, ljósprentað eiginhandarrit Hall-
gríms og framhald lestextans með nútímastafsetningu.
Saga handritsins
SÖGU eiginhandarrits Hall-
gríms Péturssonar að Passíu-
sálmunum hefur Páll Eggert
Ólason rakið, allt frá því að
Ragnheiður Brynjólfsdóttir
Sveinssonar biskups í Skálholti
fékk það að gjöf frá höfundi í
maí 1661 og þar til þessi dýr-
gripur komst í vörslu Lands-
bókasafns sem þjóðareign.
Eftir dauða Ragnheiðar og
síðar Brynjólfs biskups eignað-
ist handritið Sigríður Halldórs-
dóttir, mágkona og erfingi
biskupsins, er var kona séra
Torfa Jónssonar í Gaul-
veijabæ, þá sonur þeirra, séra
Jón á Breiðabólsstað í Fljóts-
hlíð, því næst sonur hans,
Björn á Núpi í Dýrafirði, og
þar á eftir sonur hans, Jón í
Innri-Hjarðardal í sömu sveit.
Jón gaf síðan handritið Hálf-
dani Einarssyni skólameistara
á Hólum, sem lét sér mjög annt
um kveðskapargeymd séra
Hallgríms og rannsakaði og
gaf út sálma hans og veraldleg
kvæði að ströngustu kröfum
síns tíma. Eftir andlát Hálfdan-
ar komst handritið í eigu Ragn-
heiðar Ólafsdóttur, konu Jón-
asar Scheving sýslumanns á
Leirá, fremur en Ólafs Stefáns-
sonar stiftamtmanns, föður
hennar, og síðar í hendur Jóns
Jóhannessonar bókbindara í
Leirárgörðum, sem seldi það
Jóni Guðmundssyni ritstjóra
Þjóðólfs. Þennan dýrgrip sendi
Jón loks að gjöf vildarvini sín-
um og nafna, Jóni Sigurðssyni
forseta í Kaupmannahöfn,
samkvæmt bréfi sem dagsett
er 28. febrúar 1855.
Árið 1877 keypti Alþingi all-
ar bækur og handrit Jóns Sig-
urðssonar til handa Landsbóka-
safni. Hann hélt þó gögnum sín-
um til æviloka, 7. desember
1879, en þá voru þau send jafn-
skjótt sem við varð komið hing-
að til lands. Voru Passíusálm-
arnir meðal handrita og prent-
aðra bóka sem flutt voru til
landsins árið 1880, en formlega
afhent Landsbókasafni með
bréfi frá landshöfðingja 26.
september 1881. Handritum
Jóns hefur alla tíð verið haldið
aðgreindum frá öðru handrita-
efni. Eru þau auðkennd með
fangamarki hans, JS.
I líj Waiiiilt<|ttti»M;i&
Ö’íí'u ú ■
ítíÍUíJfAt^tii
íítU« klíitt
firtáií&s
py ut
tua-«iatu<í\H»
Kt V'^ttrs \>íz,
tvuin
ur ustUii JdU
ÚC ’CxCbtlía [Í\í
stVdL"> fyttx.'yji
$»)víhssí ^
kX"*|Í
MINNINGARTAFLA um Hallgrím sem Samúel Eggertsson
teiknaði og gaf út árið 1914.
Skáldið
HALLGRÍMUR Pétursson fæddist
árið 1614 í Skagafirði. Hann sat
í Hólaskóla um hríð, hóf síðan
járnsmíðanám í Kaupmannahöfn
en hvarf frá því og var nemandi
í Frúarskóla 1632-37, sneri þá
heim og settist að á Suðurnesjum.
Hann var prestur í Hvalsnesþmg-
um 1644-51, síðan í Saurbæ á
Hvalflarðarströnd til 1669 er hann
lét af prestskap vegna holdsveiki.
Hallgrímur bjó síðast á Ferstiklu
og andaðist þar árið 1674.
Haligrimur er talinn mesta
trúarskáld íslendinga en hann
samdi einnig guðsorðarit í lausu
máli. Þá iiggur eftir Hallgrím ver-
aldlegur kveðskapur, rímur, ádeil-
ur, heimslystarvísur og tækifæris-
kviðlingar. Flest rit hans hafa ver-
ið gefin út og mikið um hann og
skáldskap hans skrifað.
„Mínum drottni til þakklætis“
„í HÁLFA þrlðju öld hefur Hall-
grímur lagt fyrstu hendingarnar
á varir barnsins og Passíusálm-
arnir verið lagðir á brjóst flestra
Islendinga þegar líkaminn var
nár. Vaggan og gröfin hafa helg-
ast af stefjum hans og munu enn
gera meðan kristni helst í Iand-
inu.“
Þótt meira en hálf öld sé liðin
frá því dr. Sigurbjörn Einarsson
biskup reit þessi orð í formála
Passíusálma vefst ekki fyrir hon-
um að taka upp þráðinn enda eru
sálmarnir, það tímalausa verk,
honum alltaf jafn hjartfólgnir!
„Eg er í engum vafa um að
svarið við því hvers vegna Pass-
íusálmar Hallgríms hafa lifað svo
lengi með þjóðinni, sem raun ber
vitni, er fyrst og fremst fólgið í
þeim boðskap sem þeir flytja -
sjálfum kristindómnum. I honum
felst áhrifamátturinn. Engin
snilld, út af fyrir sig, nægir til
að gefa jafn mikið og Passíusálm-
arnir hafa gefið þjóð okkar, held-
ur er það sjálft efnið sem ræður
þar úrslitum - boðskapurinn um
Krist, hann sem er Guðs föður
fegurst mynd. Sýnir með öðrum
orðum hvernig sá faðir gæskunn-
ar er, sá sem hefur máttinn á
himni og jörðu. Hvernig hann
þjáist með þjáðum, sýknar seka,
sigrar dauðann."
„Síðan fær Hallgrímur vita-
skuld einstaka náðargáfu til að
koma þessum boðskap til skila,“
heldur Sigurbjörn áfram. „Mað-
ur kemst ekki hjá því að skynja
hitann og einlægnina á bak við
orðin. Hann er sjálfur gagntek-
inn af þessum boðskap, hann er
auðmjúkur gagnvart honum og
smitandi einlægur, auk þess sem
hann hefur þennan óræða hæfi-
leika að hitta á að segja hlutina
nákvæmlega eins og á að segja
þá!“
Frábærlega næmur
Að áliti Sigurbjörns er Hall-
grimur frábærlega næmur, ann-
ars vegar á móðurmálið og hins
vegar á mannssálina. „Hann er
myndugur boðberi, það vantar
ekki. Hann hirtir í fullri alvöru
og afhjúpar mannlega lesti og
mein en talar aldrei niður fyrir
sig enda hefur alþýða manna
ævinlega skynjað hann sem sinn
mann. Skyldi svosem engan
undra, Hallgrímur hafði mætt
sömu erfiðleikum og aðrir. Hann
þekkti ekki aðeins basl og fátækt
af eigin raun, hann þekkti líka
mannlega bresti og freistingar,
áföll og syndir. Hann stendur við
hlið syndarans, frammi fyrir
þeim frelsara sem einn megnar
að leysa úr fjötrum og sigra allt
myrkur."
Sigurbjörn lýkur lofsorði á
hina nýju útgáfu Passíusálmanna
- hún sé að sönnu viðburður.
„Þetta er þakkarvert framtak og
Landsbókasafni íslands - Há-
skólabókasafni til mikils sóma.
Það er ekki ofmælt, sem Einar
Sigurðsson landsbókavörður seg-
ir, að þetta eiginhandarrit Hall-
gríms sé einn mesti dýrgripur
sem þjóðin á. Það er stórkostlegt
til þess að hugsa að þessi blöð
skuli hafa varðveist, blöð sem
Hallgrímur hefur handfjatlað
sjálfur og ritað á í kytrunni sinni
í Saurbæ. Maður getur ekki ann-
að en horft á þessa pennadrætti
og reynt að sjá fyrir
sér þennan einstæða
mann, þegar hann er
að afrita þessa sálma
sína. Þeir sýna okk-
ur, eins og bent hefur
verið á, að hann hef-
ur unnað þessu verki
sínu mikið, haft gleði
af því að afrita það
og þótt gott að geta
glatt vini sína með
því að senda þeim
þessa sálma sína.“
Sigurbjörn telur
að Hallgrímur hafi
verið það dómbær á
sjálfan sig og sína
skáldlegu hæfileika
að honum hafi verið Ijóst að hann
hafði þegið mikið þegar hann
fékk að semja þessar hugleiðing-
ar. „Eg hygg að hann hafi, þegar
hann var að skrifa sálmana upp,
haft í huga orðin í fyrsta sálmin-
um: „...mínum drottni til þakk-
lætis“. Sálmarnir eru þakkarfórn
manns sem hafði reynt mikið og
þegið mikið, mikla svölun, styrk
og endurnæringu við lindir þeirr-
ar trúar sem hann túlkar í þess-
um sálmum. Passíusálmarnir eru
frá upphafi til enda vitnisburður
um sigrandi trú!“
Haft er fyrir satt að handritið
sem varðveitt er í Landsbóka-
safni Islands - Háskólabókasafni
hafi Hallgrímur sent Ragnheiði
Brynjólfsdóttur Sveinssonar,
biskups í Skálholti, í maí 1661.
Var Brynjólfur sérstakur vel-
gjörðarmaður Hallgríms, eins og
víða má lesa um í samtímaheim-
ildum. „Ragnheiður átti við van-
heilsu að stríða og var Hallgrím-
ur um tíma hjá henni
í Skálholti í veikind-
um hennar,“ segir
Sigurbjörn. „Sendi
hann henni svo hand-
ritið sem hún mun
hafa haft hjá sér á
banasænginni. Hefur
það án efa veitt henni
huggun í hennar
þrautum. Þá segir
sagan að sálmur Hall-
gríms Allt eins og
blómstrið eina hafi
verið sunginn yfir
moldum hennar. Var
hann innan tíðar orð-
inn sjálfsagður lik-
söngur.“
Úrslitaáhrif kvenna
Athygli vekur að Hallgrímur
sendi sálmana einnig fjórum öðr-
um konum, eiginkonum og dætr-
um vina sinna og hafa menn leitt
að því getum að þessum konum
hafi hann treyst fremur en öðr-
um til að meta verk sitt að verð-
ieikum. „Ekki er vert að draga
of víðtæka ályktun af þessari
staðreynd en á hinn bóginn má
velta fyrir sér hvaða tildrög
liggja til þess að það eru konur
sem hann velur til að þiggja
þessa „pappírsgáfu" sína, eins
og hann orðar það á einum stað.
Ég hef lengi verið sannfærður
um það að tvær konur hafi haft
úrslitaáhrif á Hallgrím, eða öllu
heldur tveir atburðir tengdir
konum. Annar var sá þegar hann
eignaðist Guðríði Símonardóttur
og hinn var sá þegar hann missti
Steinunni, dóttur sína, á fjórða
ári.“
Að sögn Sigurbjörns yrkir
Hallgrímur tvö erfið ljóð eftir
Steinunni. „Það er sérstætt, ef
ekki einstætt, en við höfum skýr-
ari mynd af þessu barni en
nokkru öðru íslensku barni í allri
okkar sögu. í gegnum þá mynd
sjáum við líka Hallgrím sjálfan -
mótaðan mjög skýrum dráttum.
Þar sjáum við hvernig hann sjálf-
ur mætir þyngstu sorg og hvern-
ig sá drottinn, sem hann trúir
á, reisir við reyrinn brotna og
réttir sína hönd, eins og hann
kemst að orði í einum Passíu-
sálminum."
Sigurbjörn kveðst alltaf fyrir
sitt leyti hafa sett elsta sálminn
sem til er eftir Hallgrím, Ferða-
sálminn, í samband við Guðríði,
eða Tyrkja-Guddu, eins og hún
oft er kölluð. „Þennan sálm yrk-
ir Hallgrímur þegar hann er að
búast til heimferðar frá Dan-
mörku til íslands. Það getur ver-
ið véfengjanlegt að hann hafi ort
þennan sálm eftir að hann var
búinn að fórna öllu fyrir Guðríði
og í heimildum stendur skrifað
að hann sé ortur fyrr. Ég á aftur
á móti erfitt með að trúa því að
svo máttugt Ijóð sé eftir átján
ára pilt. Hitt finnst mér líklegra
að Hallgrímur hafi ort þetta þeg-
ar hann var 23 ára og er samt
með ólíkindum að svo ungur
maður skuli geta ort svo þroskað
ljóð. En sé það rétt er Ferðasálm-
urinn hliðstæður erfiljóðunum
eftir Steinunni að því leyti til að
í báðum tilvikum kynnumst við
þeim Hallgrími sem hefur gengið
í gegnum eldraun og unnið „sæl-
an sigur“.“
Sigurbjörn
Einarsson