Morgunblaðið - 28.12.1997, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 28. DESEMBER 1997 11
Sjónvarpsmenn voru aðeins sex klukkustundir að finna flak Gaul í Norður-Ishafi
SPORLA.UST hvarf breska togarans
Gaul frá Hull í Norður-íshafi í febr-
úar 1974 hefur löngum þótt grun-
samlegt. Tregða breskra stjórnvalda
til að freista þess að finna flakið og upplýsa
um afdrif togarans ýtti undir hvers kyns
vangaveltur um að hann hefði verið í Ieynileg-
um leiðangri. Hvarf togarans er komið í há-
mæli á ný eftir að þáttargerðarmenn frá sjón-
varpsstöðinni Stöð-4 fundu flak togarans í
sumar á 270 metra dýpi 60 sjómílur norður
af Nordkapp, nyrsta odda Noregs.
Stöðin sýndi í síðasta mánuði þátt um leit-
ina að Gaul og í framhaldi af því hafa ættingj-
ar áhafnarinnar hrundið af stað herferð fyrir
því að fá bresku ríkisstjórnina til þess að
fallast á rannsókn á flakinu. Fyrir milligöngu
Alans Johnsons, þingmanns Vestur-Hull og
Hessle, hefur Glenda Jackson sjó-
ferðaráðherra í samgönguráðuneyt-
inu fallist á að hitta fulltrúa ættingj-
anna í byijun næsta árs. Þar vonast
þeir til þess að geta sannfært hana
um að skipa fyrir um rannsókn á
flakinu þar sem það hvílir á sjávar-
botni. Vonast ættingjarnir til að
fundur þeirra með Jackson beini
kastljósi fjölmiðla að málinu á ný og
hafni stjórnin tilmælum þeirra
hyggjast ættingjarnir sjálfir efna til
almennrar fjársöfnunar til að fjár-
magna rannsókn á flakinu.
I fyrirspurnatíma í þinginu í síð-
asta mánuði vísaði Jackson á bug
beiðni Johnsons um að helja aftur
rannsókn á hvarfi Gaul. Fullyrti hún
að ónógar vísbendingar hefðu komið
fram sem réttlættu það en þá höfðu
bresk yfirvöld haft myndbönd úr leið-
angri sjónvarpsmanna undir hönd-
um. Staðhæfði hún að athuganir á
sínum tíma hefðu bent til þess að
Gaul hefði verið hætt við að taka inn
á sig mikinn sjó undir vissum
kringumstæðum, einkum á vinnslu-
dekk, og tapa þannig stöðugleika.
Daginn sem það hvarf hefði sjór
verið mjög slæmur, ölduhæð mikil
og ofsaveður. Sagði hún útilokað að
segja hvert skipið stefndi er það
hvarf af yfirborðinu þó svo það hafi
snúið beint upp í vindinn miðað við
legu þess á hafsbotni. Þá benti
ástand skrokksins og til þess að skip-
ið hefði fyllst af sjó áður en það
sökk. „Slysarannsóknin verður því
aðeins tekin upp að nýjar og mikil-
vægar upplýsingar komi í ljós,“ sagði
ráðherrann og bætti við: „A grund-
velli þeirra gagna sem fram hafa
komið er ekkert sem gengur í ber-
högg við niðurstöður hinnar opinberu
rannsóknar sem voru að togarinn
hefði fyllst af sjó og sokkið," sagði
hún.
Þetta þótti ættingjum skipveijanna
horfnu heldur köld gusa því þeir töldu
yfirvöld hafa slæman málstað að veija, nokk-
uð sem þau gætu bætt fyrir með því að taka
upp rannsóknina að nýju. Og Alan Johnson
þingmaður hefur leitt í ljós, að flokkssystir
hans fór ekki með rétt mál í þinginu. Heilmik-
ið misræmi er að hans sögn milli staðhæfinga
hennar og niðurstöðu hinnar opinberu rann-
sóknar á hvarfi Gaul. Gagnstætt því sem hún
sagði væri sá möguleiki að sjór hefði komist
í skipið og riðlað stöðugleika þess útilokaður
í rannsóknarniðurstöðunum, enda hefði komið
í ljós við tilraunir, að Gaul hefði verið óvenju
stöðugt skip og nær ósökkvanlegt.
Hefur Johnson krafist skýringa á þessu
misræmi og segir það eitt réttlæta að rann-
sóknin verði tekin upp. Rannsóknarnefndin
komst að þeirri niðurstöðu, að Gaul hafi feng-
ið á sig gífurlegan brotsjó, tækjum í brú hafi
slegið samstundis út og skipveijar því ekki
haft tækifæri til að senda út neyðarkall. Fund-
ur flaksins afsannaði þessa kenningu með öllu
því brú togarans reyndist ólöskuð og gluggar
í henni óbrotnir.
Prescott fer undan í flæmingi
Nýlega hefur Johnson lagt fjölda spurninga
fyrir samþingmann sinn frá Hull og aðstoðar-
forsætisráðherra, John Prescott, sem jafn-
framt er umhverfis- og samgönguráðherra.
Árið 1974 reyndi Prescott að fullvissa íbúa
Hull um að ekkert grunsamlegt væri við hvarf
Gaul og togarinn hefði ekki verið í leynilegum
erindum í Barentshafi. Þvert á sterkan orðróm
staðhæfði þáverandi varnarmálaráðherra, Bill
Rodgers, í bréfi til Prescotts, að „breskir togar-
ar hefðu á engan hátt verið viðriðnir njósnir".
Hamraði Prescott á því og réttlætti einnig að
ekki yrði reynt að fínna flakið, sem talið væri
útilokað að finna. Og síðast í fyrra staðhæfði
varnarmálaráðuneytið, að „vegna takmark-
aðra upplýsinga um staðsetningu Gau! er hann
sökk þyrfti að leita á mörg þúsund fermílna
svæði. Myndi það vera tímafrekt og hafa gífur-
Grunur um
leyniför hefur
síst minnkað
BRESKI togarinn Gaul sem þykir hafa horfið með grunsamlegum hætti í febrúar 1974 en flak
hans fannst í sumar í Norður-Ishafi. Hönnun togarans þótti það góð að hann var talinn ósökkvandi.
NEÐANSJAVARMYNDIR af brú Gaul afsönnuðu
þá niðurstöðu að skipið hafi fengið á sig brot
og sokkið. Gluggar í brúnni voru óbrotnir og
smíðisskjöldurinn, með fyrra nafni Gaul, Ranger
Castor, staðfesti hvaða flak var um að ræða.
legan kostnað í för með sér. Eftir að flakið
fannst, sem tók leitarmenn einungis sex stund-
ir, hefur Prescott neitað því að tjá sig um
málið en nú hrannast spurningar Johnsons og
ættingja áhafnarinnar upp á borði hans.
í þættinum um fund flaks Gaul komu fram
nokkrir fyrrverandi togaraskipstjórar og lýstu
njósnum togara á dögum kalda stríðsins. Tveir
þeirra, Mason Redfearn og Walter Lewis, tóku
þátt í leiðangrinum sem fann Gaul. Jafnframt
var rætt við fyrrverandi foringja í sjóhernum
sem fóru sem óbreyttir borgarar með togurun-
um og höfðu meðferðis sérstök njósnatæki til
að njósna um kafbátaferðir og nema ljar-
skipti við herskip og kafbáta. Upplýst var, að
flotinn hefði haft sérstakan mann í Hull, John
Jeffrey Brooks ofursta, gagngert til þess að
virkja skipstjóra til njósna og stjórna störfum
þeirra. Hafði hann aðsetur á skrifstofum fiski-
félagsins í Hull. Loks játar Tom Boyd, for-
stjóri útgerðarfyrirtækisins Boyd Line, í mynd-
inni, að togarar fyrirtækisins hafi sinnt njósn-
um í norðurhöfum í Kaldastríðinu. Staðhæft
var, að kerfisbundnar njósnir hefðu verið
stundaðar úr breskum togurum, jafnvel í ára-
tugi.
En það var þó ekki fyrr en í síðustu viku
að stjórnvöld viðurkenndu, þvert á fyrri stað-
hæfingar, að njósnir hafi verið stundaðar úr
breskum togurum. John Reid varnarmálaráð-
herra játti spurningu af því tagi frá Johnson
í fyrirspurnatíma á þingi í síðustu viku. „Þrír
togarar voru notaðir til sértækra njósna gegn
sovéska flotanum frá miðjum sjöunda áratugn-
um og fram í byijun þess áttunda. Þeim var
hætt 1973. Togararnir voru í eigu fyrirtækis
í Hull og þaðan sigldu þeir. Eigendunum var
bætt sannanlegt aflatap," sagði ráðherrann.
Tugir togara við njósnir
Redfearn skipstjóri, sem fyrstur gekkst við
því opinberlega að hafa verið fenginn til að
taka myndir af sovéskum herskipum, gagn-
NAFN Gaul á stafni flaksins, sem sjónvarpsmenn
fundu með aðstoð hljóðbylgjutækja og neðan-
sjávarmyndavéla á 270 metra dýpi 60 sjómílur
norður af Nordkapp í Noregi.
rýndi yfírlýsingu Reids varnarmálaráðherra.
„Ég tók myndir löngu eftir 1973 og að halda
því fram að einungis hafi verið njósnað úr
þremur togurum er afkáralegt. Fyrir liggja
eiðsvarnar yfirlýsingar um njósnir frá 30 tog-
aramönnum,“ sagði hann. Og Beryl Betts, sem
missti bróður sinn með Gaul, sagði að togar-
inn hefði farist rétt upp úr 1973 og fyrst ráð-
herrann gengist nú við njósnastarfi á því ári
væri víst ekki lengi að bíða að hann viður-
kenndi einnig „að njósnað hafi verið árið eftir
því við vitum að það átti sér stað.“
í sjónvarpsþætti Stöðvar-4 eru nafngreindir
sem njósnaskip togararnir Kingston Alm-
andine, Benella, Marbella, Lord Lancaster,
Lord Tedder, Lord Montevans, Lord Beatty,
Arctic Corsair, Saint Alcuin, Saint Leger,
Saint Keverne, Stella Polaris, Invincible, Ross
Trafalgar, Ross Orion, Cassio, Cape Trafalg-
ar, Loch Inver, Stella Arcturus, Stella Aquila,
Stelia Sirius, Stella Altair, Ross Leonis, Ross
Otranto, Macbeth, Cape Otranto, Ian Fleming,
Lord Willoughby, Ross Sirius, Prince Charles,
D.B. Finn, Saint Chad, Arctic Calliard, Cape
Warwick, Saint Giles, Saint Loman, Saint
Dominic, Kurd og Kingston Pearl en þeir eru
allir frá Hull og Brooks ofursti mun hafa
stjórnað aðgerðum þeirra.
Lengi vitað hvar Gaul lá
Komið hefur í Ijós, og því eru ættingjar
áhafnar Gaul reiðir, að breskum stjórnvöldum
bárust svo til strax vísbendingar um hvar tog-
arann væri að finna, en þau sinntu þeim hvergi.
Norskur togari, Sjövik, var að veiðum nær
samsíða Gaul en sneri til hafnar er veður versn-
aði og var átta stundir að beijast tveggja tíma
siglingaleið. „Við sáum hann stefna til hafs
beint upp í veðrið," sagði skipveiji á Sjövik.
Og fljótlega kom þúst í ljós á dýptarmælum
þar sem botn átti að vera rennisléttur og tog-
aramanna á meðal var almennt talið að þar
væri Gaul að finna. Sjónvarpsleiðangurinn
staðfesti að sá grunur reyndist vera á rökum
reistur.
Og fyrrverandi skipveiji á breska flugmóð-
urskipinu Hermes, Michael Petersen, sem leit-
aði í nokkra daga í Barentshafi að Gaul, held-
ur því fram, að skipveijar á freigátunni Moor
Hawk, sem einnig leitaði að Gaul, teldu sig
hafa fundið flakið á hafsbotni á öðrum degi
leitar. Hefðu þeir tilkynnt stjórnvöldum það
en því ekkert verið sinnt. Þegar Petersen kom
heim úr leiðangrinum komst hann að því að
faðir hans hafði verið í hinstu ferð Gaul.
Öll viðbrögð breskra stjórnvalda bæði fyrr
og nú þykja að mati breskra fjölmila til marks
um að stjórnin hafi eitthvað að fela varðandi
Gaul. Hafa þau ýtt undir grunsemdir um að
togarinn hafi verið í leynilegum erindum er
hann hvarf. Ein kenningin um tregðu stjórn-
valda til að finna flakið er að Gaul
hafi verið að vinna við kapal í leyni-
legu hlustunarneti Bandaríkjamanna
og Atlantshafsbandalagsins (NATO),
svonefndan POCA-kapal, sem fylgdist
með ferðum sovéskra kafbáta í Norð-
ur-íshafi, en þaðan var stysta leið til
skotmarka í Bandaríkjunum fyrir
kjarnorkuflaugar sem skjóta mátti úr
kafbátum. Þessi kapall lá út frá eynni
Söröya í Norður-Noregi og einmitt á
þeim slóðum hvarf Gaul.
Sökkt af Rússum?
Önnur kenning er að Gaul hafi
verið sökkt af rússneskum kafbáti er
hann var að veiða upp og eyðileggja
sovéskan kafbátahlerunarbúnað sem
fylgdist með ferðum kafbáta NATO
er njósnuðu í Barentshafi um skipa-
ferðir sovéska flotans til og frá Múr-
mansk og Arkangelsk. Byggist það á
því að í ljós kom grunsamlegur út-
strengdur kapall rétt við flak Gaul
sem neðansjávarsérfræðingar sögðu
benda til að væri íjarskiptakapall.
Lega hans og stefna á hafsbotni koma
heim og saman við ætlaða legu POCA-
kapalsins. Fyrir mánuði sögðust
hvorki bresk né norsk stjómvöld hafa
hina minnstu vitneskju um kapalinn.
Talsmenn norska flotans sögðu hlust-
unarkerfið vera 85 km frá hinni votu
gröf Gaul.
Björgunarmenn segja að kosta
myndi mörg hundruð milljónir króna
að reyna að ná flaki Gaul af hafs-
botni, aðgerðin yrði bæði erfið og flók-
in og hefði engan íjárhagslegan
ávinning í för með sér. Skipið væri
stórt og þungt og kynni að hafa lask-
ast það mikið er það rakst í botninn
að það þoli ekki að vera híft upp.
Sömuleiðis kynni tæring eftir tæp 24
ár í sjó að útiloka það. Norskur skip-
stjóri sem aðstoðaði sjónvarpsmenn
Stöðvar-4 við að finna Gaul segir hins
vegar, að flakið sé „í mjög góðu ásig-
komulagi" og finna megi út hvað olli
því að skipið sökk. Vildi hann þó ekki greina
nánar frá því hvers hann varð áskynja með
hjálp neðansjávarmyndavélarinnar. „Jafnvel
þó peningar fengjust kynni skipið að brotna
er það kemur upp á yfirborðið," heldur einn
sérfræðingur í björgun fram og bendir á að
einungis örfá skip gætu lyft Gaul. í Norðursjó
séu kranaskip með 2.000 tonna lyftigetu en
það kosti jafnvirði 20 milijóna króna á dag
að leigja þau.
Umfram allt eru það ættingjar þeirra sem
fórust með Gaul sem vilja komast að því hvað
olli því að togarinn sökk. Á grundvelli fundar
flaksins og staðhæfinga um njósnir togarasjó-
manna í þágu stjórnvalda finnst þeim að ríkis-
stjórninni sé ekki lengur stætt á öðru en að
taka málið upp á ný frá byijun. Að líkindum
mætti komast að orsökunum með hjálp
dvergkafbáta á borð við þá sem notaðir voru
til að finna og rannsaka flak Titanic, sem ligg-
ur á miklu meira dýpi. Leiga báts af því tagi
myndi einungis kosta þrjár til fjórar milljónir
króna á dag og ljúka mætti rannsókn á nokkr-
um dögum. Vonarglæta kviknaði í síðustu viku
er Glenda Jackson sjóferðaráðherra kvaðst
ekki útiloka að skoða þann möguleika að láta
rannsaka flakið með neðansjávarmyndavélum
næsta sumar.
Hvarf Gaul hafði djúpstæð áhrif á marga
aðstandendur skipveija sem gátu ekki varist
hugsuninni um örlög skipsins. Margir gengu
milli miðla í þeirri von að þeir kæmust í sam-
band við horfna ástvini. Amy Fieldsend, móð-
ir eins skipveijans, trúði því statt og stöðugt
að sonur hennar væri einhvers staðar á lífi,
líklegast í rússnesku fangelsi. Það var ekki
fyrr en kvikmyndagerðarmenn fundu flakið í
sumar að hún féllst á að Gaul hefði sokkið.
Og loks þá féllst Fieldsend, sem er 85 ára, á
að nafni sonar hennar yrði bætt á sérstakan
minningarskjöld um áhöfnina, sem hangir
uppi í meþódistakirkjunni í stræti Játvarðs
konungs í Hull.