Morgunblaðið - 26.08.1998, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 26. ÁGÚST 1998
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
„Stundum
dett ég í það“
ÞAÐ ER tekið að síga á seinni
hluta vinnudagsins. Hún ákveður að
hætta að vinna, drífa sig í búð til að
kaupa í matinn. Hún er þreytt og
finnur fyrir löngun í sætindi. I búð-
inni ágerist þessi löngun svo auk
þess að kaupa það sem til stóð í mat-
inn kaupir hún sér eitt stórt Sn-
ickers og „orkudrykk“. Á leiðinni
heim borðar hún herlegheitin án
þess að njóta nokkuð sérstaklega en
finnur að lönguninni er fullnægt,
a.m.k. í bili. Þetta er lýsing konu sem
hefur verið að reyna að taka á
neysluvenjum sínum m.a. vegna þess
að hún finnur svo oft fyrir löngun í
sætindi. Hún er langt frá því að vera
ein um þennan vanda.
Orkan í því sem konan keypti sér
og innbyiti á leiðinni heim nemur
um 850 kkal sem er um 40% af
dagsorkuþörf konunnar (dagsþörf
um 2000 kkal/dag). Magn fitu er um
38 g en í manneldismarkmiðum er
ráðlagt að magn fitu í fæði hennar sé
undir 70 g á dag, þannig að þessi
sælgætismáltíð gefur rúmlega helm-
ing af ráðlögðum dagskammti. Við-
bættur sykur í því sem konan borð-
aði er yfir 100 g sem er næstum 4
sinnum meira en hún ætti að borða
yfir allan daginn.
Sætuþörf
I allmörg ár hafa menn velt fyrir
sér hvað valdi löngun fólks í sætindi.
Sætuþörf kemur gjaman fram þegar
fólk er þreytt, pirrað eða með aðra
vanlíðan. Þegar þessi löngun kemur
láta sumir sér duga lítinn sykurmola
eða lítinn bita af súkkulaði en aðrir
innbyrða oft vel yfir 100 g af sætind-
um. Þó þessi sætulöngun sé þekkt
bæði meðal karla og kvenna þá er
vandinn gjarnan meiri meðal kvenna
og oftar en ekki yfirþyngdarkvenna.
Enda eru aukakíló fljót að koma
borði maður nokkra tugi gramma af
sætindum daglega. Mikil sælgætis-
Sætulönfflin er þekkt
bæði meðal karla og
kvenna. Anna Elísabet
Ólafsdóttir segir vand-
ann g;jarnan meiri með-
al kvenna, oftar en ekki
yfirþyngdarkvenna.
neysla eykur ekki bara hættuna á of-
þyngd. Næringarástand þeirra sem
fá stóran hluta orkuþarfar sinnar
fullnægt með sætindum verður fljótt
mjög lélegt.
Bland í poka
Börn sem ganga um með bland í
poka allan daginn, alla daga hafa
ekki lyst á hollum mat og fyrir vikið
verða þau fljótt vannærð. Það er
ekki endilega víst að þau verði of feit
því þegar þau borða ekki mikinn mat
koma fáar kaloríur þaðan. Vítamín-
og steinefnaskortur
gerir hinsvegar fljótt
vart við sig og líkam-
legt og andlegt ástand
þeirra verður lélegt
sem gerir þau illa í
stakk búin til að takast
á við verkefni sín í og
utan skóla. Þótt ég tali
hér um börn þá gildir
þetta engu að síður um
fullorðið fólk sem neyt-
ir mikils sælgætis.
Það er margt sem
getur haft áhrif á mat-
arlyst fólks og í hvaða
mat það langar helst.
Er þar helst að nefna
vanann, bragðskynjun,
ýmis boðefni en einnig
erfðir. Þegar við glímum við næring-
artengd vandamál s.s. offitu er
freistandi að skella skuldinni á eitt-
hvað annað en hegðun sína og er þá
oft litið til erfða, brennslu eða annars
sambærilegs. í einstaka tilfellum er
um slíkt að ræða en oftar en ekki er
ástæðan lífsmunstrið sem viðkom-
andi hefur tamið sér.
Serotonin
Serotonin er boðefni í heila sem
talið er að hafi mikil áhrif á líðan
fólks og langanir. Ef serotoninmagn
lækkar veldur það vanlíðan fólks en
ef það hækkar eykur það vellíðan.
Margir kvarta undan því að vera
sykurfíklar og segjast oft lenda í því
að „detta í það“ og borða þá óheyri-
legt magn af sætindum. Karlar finna
frekar fyrir þessu þegar þeii’ eru
þreyttir og þá gjarnan seinni hluta
dags. Konur kvarta margar undan
þessu rétt fyrir blæðingar. Á þeim
tíma verða þær gjarnan pú’raðar,
þreyttar og jafnvel þunglyndar og
eykst þá löngun þeiira í mat og þá
ekki síst sætindi. Rannsókn sýndi að
ef konur með fyrirtíðaspennu fengu
sætan drykk öðluðust þær betri líð-
an á þessu tímabili og
löngunin í sætindi
minnkaði. Ástæðurnar
voru raktar til seroton-
insaukningar.
Nú langar
mig í epli
Við neyslu á kolvetn-
um eykst myndun insu-
líns sem veldur aukn-
ingu á amínósýrunni
tryptofan, en hún er að-
albyggingarefni ser-
otonins og þannig
hækkar kolvetnaneysl-
an serotoninmagnið.
Við aukið serotonin-
magn vex vellíðan og
löngun í sætindi minnk-
ar a.m.k. um stundarsakir. En það
getur varla verið að þetta eitt og sér
stjórni sætuþörf því það er óalgengt
að fólk fái skyndilega löngun í epli,
appelsínur eða kartöflur en þó eru
þetta kolvetnaríkar matvörur og
ættu því að vera upplagðar til að
auka serotoninmagnið. Hér kemur
því fleira til en kolvetnin ein og sér.
Fita hefur einnig áhrif á löngunina
því hún gefur gott bragð og ekki síst
þegar henni er blandað saman við
sykur. Fita og sykur gefa gómsæta
blöndu sem flestum þykir ljúffeng í
munni. I stað löngunar í epli eða
appelsfnu langar fólk því frekar í
sælgæti eins og t.d. súkkulaði eða ís.
I súkkulaði er um 33% þyngdar fita
og 57% sykur sem saman gefa yfir
90% af orkunni sem í súkkulaðinu er.
Það er ekki spurning að vaninn hef-
ur hér mikil áhrif. Fólk getur vanið
sig inn á ákveðnar bragðlínur ef
þannig mætti að orði komast. Þegai’
við verðum þreytt og orkulítil stjórn-
ast það af vananum hvað við fáum
okkur að borða. Þeir sem hafa kom-
ist upp á lag með sælgætið sækja
áfram í þann farveg á meðan aðrir
borða hollari fæðu.
Anna Elísabet
Ólafsdóttir
Að venja sig af sælgætisáti
Að venja sig af miklu sætindaáti
getur reynst mörgum þrautin þyngri.
Þótt sælgætisneysla sé ávanabind-
andi þá erum við ekki fædd með
súkkulaðið í munninum og því hægt
að venja sig af sætindum. Það kostar
þrautseigju og aga en góður stuðn-
ingur er grundvallaratriði. Eins og
með flesta góða hluti er nauðsynlegt
að setja sér skýr markmið sem mað-
ur veit að maður getur náð og vinna
síðan stig af stigi við að losa sig und-
an vananum. Þegar löngunin kemur
er mikilvægt að vera meðvitaður og
hafa gert ráðstafanir um það hvernig
bregðast skuli við.
Þegar fólk hættir að borða sætindi
verður það gjaman vart við tómleika-
tilfinningu, eins og eitthvað vanti.
Maður verður gjarnan órólegur og er
alveg við það að springa. Gott er að
reyna að fá sér sæta ferska ávexti
þegar löngunin gerir vart við sig.
Þegai' sætuþörfin verður sem sterk-
ust geta ferskir ávextir oft ekki
hjálpað. Þá er gott að reyna þurrk-
aða ávexti t.d. rúsínur eða apríkósur.
Hjá sumum dugir einnig það illa og
má þá reyna að borða hnetur eða
möndlur með þuirkuðu ávöxtunum.
Þá erum við farin að fá meiri fitu sem
dregur úr tómleikatilfinningunni og
gefur gott bragð í munninn.
80.000 kkal
Samkvæmt könnun manneldisráðs
frá 1990 er fólk á aldrinum 15-80
ára að borða tæp 20 kíló af viðbætt-
um sykri á ári. Þessi 20 kíló gefa um
80.000 kkal sem fylgja engin bæti-
efni. Þessi sykurneysla er langt frá
því að vera ásættanleg svo það er
full ástæða til að hvetja þá sem eru
undir oki sælgætisfíknar að vinna
markvisst að því að draga úr sæl-
gætisáti sínu og leita sér aðstoðar og
stuðnings ef á þarf að halda.
Höfundur er matvæla- og næringar-
fræðingur
Fyrir árið 2000
71KERFISÞRÓUN HF.
J I Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
Nýr frábær bókhaldshugbúnaður
KERFISÞROUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfislhroun
Er hlutur uppeldis-
og kennslufræða í
kennaranámi of stór?
AF AR vel sýnist
vandað til hinnar nýju
aðalnámskrár grunn-
skóla. Sú vinna verður
lítils virði ef ekki reyn-
ist unnt að skipuleggja
kennaranámið þannig
að kennaraefni eigi
þess kost að búa sig vel
undir að fylgja eftir
þeim mikilvægu mark-
miðum, viðfangsefnum
og aðferðum sem þar
verður lögð áhersla á.
Að undanförnu hafa
birst í Morgunblaðinu
og fleiri blöðum grein-
ar þar sem fjallað hefur
verið um skipulag
kennaramenntunar. Fram hefur
komið það sjónarmið að hlutur
kennslugreina grunnskólans í kenn-
aranámi sé of lítill en hlutur uppeld-
is- og kennslufræða of stór. Leiðara-
höfundar Morgunblaðsins hafa
a.m.k. í tvígang tekið undir þessi
sjónarmið og virðist nánast eins og
þeim sé sérstaklega uppsigað við hin
síðamefndu fræði.
Góða kennaramenntun má skipu-
leggja á ýmsa vegu. Inntak og
skipulag þessarar menntunar er af-
ar mismunandi eftir þjóðum. Ovíða
mun þó að finna skemmri kennara-
menntun en hér á landi þar sem al-
mennt kennaranám til B.Ed.-prófs
er 90 einingar og tekur þrjú ár.
Umræða um skólamál einkennist
því miður allt of oft af þekkingarleysi
og jafnvel fordómum og svo virðist
því miður gilda um þau skrif sem hér
voru nefnd að ofan. Það er því ekki
úr vegi að veita lesendum Morgun-
blaðsins örlitla innsýn í skipan kenn-
aranáms í Kennaraháskóla Islands og
reyna um leið að vekja til umhugsun-
ar um þau mörgu álitamál sem við er
að glíma þegar slíkt nám er skipulagt.
Meðíylgjandi er yfir-
lit um þau námskeið
sem kennd eru í al-
mennu kennaranámi
við Kennaraháskóla Is-
lands.
Námskeið og námsvið í
almennu kennaranámi
(eftir vægi) Einingar.
Kjörsvið (kennaraefni
velja eina list- og verk-
grein eða tvær bók-
námsgreinar) 25
V ettvangsnám/ æfinga-
kennsla 13
íslenska (þijú námskeið,
þar með talin hljóðfræði,
framsögn og
kennslufræði móður-
máls) 8
Nám og kennsla ungi’a barna (tvö
námskeið) 6
Almenn kennslufræði (einkum und-
irbúningur kennslu, helstu kennslu-
aðferðir og kennslutækni) 4
Listmenntir (tvö námskeið) 4
Námskrá, námsefnisgerð og náms-
mat (þar með talin prófagerð og
undirstöðuatriði í aðferðafræði) 4
Þróunarsálfræði (barnasálfræði) 4
Lokaritgerð um sjálfvalið efni 3
Stærðfræði 3
Valnámskeið (einkum námskeið um
kennslu þeirra námsgreina sem
kenndar eru í gninnskólum) 3
Námskeið um íslenska menningu og
samfélag 2
Unglingsárin - kennsla unglinga 2
Uppeldisvisindi - saga uppeldis og
menntunar 2
Tölvu- og upplýsingatækni 2
Umhverfismennt 2
Námskeið um kennarastarfið 1
Nám og kennsla barna með sérþarf-
ir 1
Siðfræði 1
Samtals 90
Rétt er að taka fram að hver eining
samsvarar fuilu námi í eina viku.
Hver sá sem skoðar þetta yfirlit
af sanngirni hlýtur að sjá að allt eru
þetta mikilvæg viðfangsefni í kenn-
aranámi. Einnig er sláandi hve
nauman tíma þarf að skammta
hverju viðfangsefni. Flestir hljóta
t.d. að fallast á að átta einingar (átta
vikna nám) í íslensku og móðurmáls-
kennslu er naumur undirbúningur í
ljósi þess hve mikilvægt viðfangs-
efnið er. Hlutur stærðfræði er
einnig gi’átlega lítill. Þá er hlutur
annarra kennslugreina grunnskól-
ans með öllu óviðunandi.
En hvar á að skera niður til að
efla þessa þætti? Á að fella niður
tveggja vikna nám í sögu uppeldis
og menntunar? Varla er það verj-
andi að menntaðir kennarar þekki
ekki helstu þætti þeirrar sögu. Til
Afar vel, segir Ingvar
Sigurgeirsson, sýnist
vandað til hinnar nýju
aðalnámskrár.
tölvu- og upplýsingatækni á að verja
tveimur vikum í kennaranáminu.
Hæpið er að þrengja þar að í ljósi
þess hve gríðarleg áhrif tölvu- og
upplýsingabyltingin er að hafa á
nám og kennslu. Á að fella niður
einnar viku nám um kennslu fatl-
aðra barna? Á að minnka vettvangs-
námið sem flestum þykir alltof
stutt? Er verjandi að brautskrá
menntaða kennara sem aðeins hafa
fengið tveggja vikna námskeið um
unglingsárin og kennslu unglinga? Á
að fella umhverfismennt úr kjarna
kennaranámsins? Með hvaða rökum
yrði það gert? Á að afnema einnar
viku námskeið um sjálft kennara-
starfið? Eða vilja leiðarahöfundar
Ingvar
Sigurgeirsson
Morgunblaðsins e.t.v. fella niður sið-
fræðikennsluna?
Með þessum hætti er hægt að
ræða öll námskeið í kennaranáminu.
Hver sá sem skoðar þetta yfirlit
gaumgæfilega eða kynnir sér
kennsluskrá þessa náms (sjá t.d. á
netinu:
http://syrpa.khi.is/khi/kskra978/)
hlýtur einnig að sjá að fjölmörg mik-
ilvæg viðfangsefni vantar. Nægir að
nefna listasögu, foreldrasamstarf,
mat á skólastarfi, þróunarstaif í
skólum, ráðgjöf, viðtalstækni,
kennslu í fámennum skólum, leik-
ræna tjáningu, æskulýðs- og tóm-
stundamál, barnaverndarmál, trúar-
bragðafræðslu, skyndihjálp og
áfallahjálp sem dæmi um viðfangs-
efni sem komast alltof sjaldan á dag-
skrá í almennu kennaranámi í Kenn-
araháskóla Islands og færa má ítar-
leg rök fyrir að ættu þar heima sem
sjálfstæð námskeið.
Enginn má skilja mál mitt svo að
engu megi breyta í almennu kenn-
aranámi. Afar mikilvægt er að það
verði þróað áfram með markvissum
hætti. Ekki verður þó með nokkru
móti séð að viðunandi lausnir fáist,
nema með því að lengja námið, auk
þess að efla sí- og framhaldsmennt-
un kennara. Þetta þolir enga bið.
Ki’öfur til kennara eru sífellt að
breytast og aukast. Við því verður
meðal annars að bregðast með því að
styrkja og efla kennaramenntun.
Um þetta mætti hafa langt mál, en
hér verður látið nægja að vísa til
þess að senn líður að því að grunn-
skólum verður sett ný aðalnámskrá.
Búa verður kennaraefni undir að
takast á við þau fjölmörgu og krefj-
andi viðfangsefni sem ný námskrá
ætlar kennurum. Afar vel sýnist
vandað til hinnar nýju aðalnámskrár.
Sú vinna verður lítils virði ef ekki
reynist unnt að skipuleggja kennara-
námið þannig að kennaraefni eigi
þess kost að búa sig vel undir að
fylgja eftir þeim mikilvægu mark-
miðum, viðfangsefnum og aðferðum
sem þar verður lögð áhersla á.
(Þeim sem hafa áhuga á að kynna
sér undirbúning nýrrar námskrár er
bent á heimasíður menntamálaráðu-
neytisins: http://www.ismennt.is/vef-
ir/namskra/)
Höfundur er dósent við
Kennuraháskóla Islands.