Morgunblaðið - 20.09.1998, Qupperneq 22

22 SUNNUDAGUR 20. SEPTEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Sjáið tindiim, þarna fór ég\
Fátt þykir Reykvíkingum betra en að hafa
óskert útsýni yfír Esjuna. Anna G. Olafs-
ddttir grófst fyrir um hin ólíku svipbrigði
fjallsins í spjalli við Ingvar Birgi Friðleifs-
son, jarðfræðing og skólastjóra Jarðhita-
skóla Sameinuðu þjóðanna. Ingvar Birgir
þekkir Esjuna manna best því hann skrif-
aði doktorsritgerð um jarðfræði fjallsins
fyrir aldarfjórðungi.
Snið A-B-
B
m
800
600
400
200
0
fleiri Reykvíking-
ar geta tekið sér
orð borgarskálds-
ins Tómasar Guð-
mundssonar „Sjá-
ið tindinn, þama fór ég!“ í munn og
litið stoltir í átt til Esjunnar í
norðri. Reykvíkingur er varla nema
hálfur Reykvíkingur án þess að
hafa klifið Esjuna
minnst einu sinni. Esj-
an er í tísku og spræk-
ustu íþróttamenn hafa
lagt af sprikl í yfírfull-
um íþróttasölum til að
geta sveigt ki-oppinn og
andað að sér fersku
lofti í Esjuhlíðum.
Langalgengast ér að
lagt sé upp frá Skóg-
rækt ríkisins við
Mógilsá og fetað eftir
gönguslóða upp hlíðina
með stefinu á Þverfells-
hom í norðri. Göngu-
leiðin er falleg og hefur
þann ótvíræða kost að
vera flestum fær. Engu
að síður er ekki nema
eðlilegt að eftir nokkrar
ferðir upp og niður
svipaða leið vakni áhugi
á nánari kynnum við Esjuna enda
sé fortíð fjallsins margbrotnari en í
fyrstu virðist.
Einna nánust kynni við Esjuna
hefur haft Ingvar Birgir Friðleifs-
son, skólastjóri Jarðhitaskóla Sa-
meinuðu þjóðanna, en hann skrifaði
doktorsritgerð um jarðfræði Esj-
unnar árin 1970 til 1973. Ingvar
Birgir segist hafa dvalist nánast öll-
um stundum þegar veður leyfði í
Esjunni í þrjú sumur. Hann leynir
ekki aðdáun sinni á fjallinu og við-
urkennir með fjarrænt blik í augum
að tilfinningin fyrir því að koma aft-
ur á fallegan reit í Esjunni eftir 25
ára fjarvem sé að mörgu leyti eins
og að hitta aftur gamla kærustu.
Blaðamaður getur ekki orða bund-
ist og spyr hvort að hann geti greint
breytingar í fjallinu á þessu tíma-
bili. Ekki stendur á svarinu hjá
Ingvari Birgi. „Esjan breytist miklu
hægar en kærustumar en samt
finnast ailtaf á henni nýjar hliðar.“
EinB og maðurinn er landið nefni-
lega lifandi og tekur breytingum í
tímans rás. Esjan er þar engin und-
antekning og veitir með fjölbreyti-
leika sínum ágæta innsýn í stór-
brotna jarðfræði Islands.
Ef grafist er fyrir um fortíð Esj-
unnar er eðlilegt að byrja á því að
rifja upp hvemig eins konar flekai-
mynda jarðskorpuna. Ein af höfuð-
flekamótunum á Atlantshafs-
hryggnum kljúfa Island frá suð-
vestri til norðausturs.
Flekana rekur til vest-
urs og austurs frá
flekamótunum og er
rekhraðinn að jafnaði
talinn vera um einn sm
á ári í hvora átt. Þó þarf
ekki að óttast að landið
klofni í tvo eða fleiri
hluta því að við gos á
gosbeltinu á flekamót-
unum fylla gosefni í
skarðið. A norðanverðu
iandinu fara flekamótin
í gegnum Þingeyjar-
sýslu og valda því að
sýslan tútnar smám
saman út. A sunnan-
verðu landinu hoi'fir
svoh'tið öðruvísi við því
að flekaskilin klofna í
tvær kvíslar: að vestan-
verðu í Gullbringusýslu
og Ámessýslu og austanverðu í
Rangárvallasýslu og Austur-Skafta-
fellssýslu.
Uppruninn á Þingvöllum
Esjan og berggrunnurinn undir
Reykjavík, Mosfellssveit og Kjós
myndaðist í gosbelti því sem nú
liggur frá Reykjanestá um Þing-
vallasveit og norður í Langjökul.
Esjan myndaðist vestan til í gos-
beltinu og hefur mjakast í takt við
rekhraðann í átt til vesturs. Elsti
hluti Esjunnar að vestanverðu er
2,8 milljóna ára gamall og hefur því
ferðast tæplega 30 km frá Þingvöll-
um. Einn yngsti hluti íjallsins er
Móskarðshnúkar, um 1,8 mílijóna
ára gamlir, en þá hefur rekið um 18
km frá gosbeltinu í Þingvallavatni.
Á sama tíma og landið rak til
vesturs hélt gosvirknin áfram inni í
sjálfu gosbeltinu á flekamótunum.
Vestan við gosbeltið er röð af meg-
ineldstöðvum sem hafa myndast í
því. Fyrst er að telja eldstöðvai' í
Hafnarfjalli og Skarðsheiði en þær
voru virkar fyrir um 4,6 milljónum
ára. Hvalfjarðareldstöðin aðeins
austar tók svo við fyrir um 3 millj-
ónum ára. Smám saman dó vii-knin
þar út og Kjalameseldstöðin tók við
og átti stóran þátt í myndun Esj-
unnar. Kjalameseldstöðin var virk í
um hálfa milljón ár þar til landrekið
olli því að virknin dofnaði. Stardal-
seldstöðin tók því næst við og
Hengillinn með háhitasvæði allt um
kring er megineldstöð í gosbeltinu í
dag.
Esjan myndaðist í rauninni við
stöðuga eidvirkni í um milijón ár
fyrir 2 til 3 milljónum ára. Mótunin
var hins vegar langt frá því að vera
lokið fyrir um tveimur milijónum
ára. Jökulskeið koma á um 100.000
ára fresti og áttu eftir að marka
landslagið með ýmsum hætti. Alfra
stærstu jöklarnír skófu út Hval-
ijörðinn, sundin og fjalllendið á höf-
uðborgarsvæðinu. Minni jöklar
skófu ofan af sjálfu fjallinu og
minnstu jöklamir skófu út dali í
íjallið eins og verið væri að taka
með óskipulögðum hætti tertu-
sneiðar af stóm lagköku.
Ingvar Birgir segir að til að ein-
falda jarðsöguna líki hann mótun
Esjunnar stundum við æviskeið
konu um sjötugt. „Bamvöxtinn tek-
ur hún út á Kjalamesi, um ferm-
ingu gengur yfír merkilegt vaxtar-
skeið með kvikuhlaupum og háhita-
virkni í Skrauthólum og Þverfelli.
Hátindi líkamlegs þroska nær hún
liðlega tvítug með myndun Mó-
skarðshnúka en þá er hún bústin og
heit. Æskublóminn fer því næst að
dvína, holdin tálgast utan af henni
hér og þar, þó háhitavirknin í Star-
dalsöskjunni endist nokkuð lengi.
Hún eldist illa og varta sprettur út
úr henni á Mosfelli um sextugt.
Önnur sprettur svo upp í Sandfelli í
Kjós nokkrum áram síðar.“
Spennandi gönguleiðir
Eins og áður segir heíjast Esju-
göngur gjaman við Mógilsá. Ingv-
ar Birgir segir ágætt að megin-
straumurinn fari þar um. „Þama
hefur verið komið til móts við al-
menning með ágætis bílastæði og
stigum yfir girðingar landeiganda
á leiðinni upp á Þverfellshorn.
Göngugarpar taka gjarnan eftir
hvítu bergi í sprangum í gilinu og
upp með Mógilsánni. Hvíta bergið
er kalk og þarna var kalk tekið í
fyrstu sementsgerðina á íslandi.
Kalkið var flutt á bátum yfír til
borgarinnar og heitir Kalkofnsveg-
ur, þar sem Seðlabankinn og bíla-
geymslan undir honum eru nú, eft-
ir kalkgerðinni.
Eins hafa niðurstöður rannsókna
gefið til kynna að þama sé að finna
vott af gulli og er í björtu veðri
hægt að sjá glampa á steina í fjall-
inu. Þar glittir hins vegar því miður
aðallega í glópagull. Gangan tekur
dálítið á en er nánast öllum fær
langleiðina upp á Þveifellshom eða
INGVAR Birgir þekkir
Esjuna manna best
enda skrifaði hann
doktorsritgerð um
jarðfræði fjallsins.