Morgunblaðið - 31.10.1998, Qupperneq 54

MORGUNBLAÐIÐ
54 LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 1998
SKOÐUN
NOKKUR ATRIÐI UM RANN-
SÓKN GEIRFINNSMÁLSINS
-- - ... cac|í nvan
íra» *em s hcfW ,cr-
hc,ft‘‘ %£kjkS» Þ*»‘a5,r4‘ nÚ
1Un“ kraíti. nv-v
nw* TGwHavik el Þörí krt,fðl-
unnar i R«V 1 vW vinnuí«»£»
Vcríur »* <í,-olúu. en Þar
W* *** tjnna*hvort
vannh»nn»ml}B^{K^ hw« u
*£ * PV* ,«
Utniii— - ,j„. kjnnaon*'"'
-“frc. SS« í* - ^ "-í
SSSESfíaSStS 5T-
S»»-£yrS5=:
»r. haí‘ ikýrt iraffl. *>
•^sssffiss karw-
1 ..“‘“t' v.*t »»”*•
iMjrt" nutunlet ><”»•>
•aniee **••*.“
.... , .....ZS&jtíSjSZ* iZjf&SZ-**3^
Z. MW »5»3£SSÍ, ..rt- •»; “ffi $<”&' >«»
>”*■ 'LT: SSrTtortrt'.v.rt-
S£rtWtrrttu»*“?“Stttrii »f
MW,OÍf‘^„í Í ivSid
Vaitý sl£,r?^fk««di. Hann
mwarievuð $ e*r*'°ia
nvwi '•*“'- na|i, (eroir......
5»«SSiS5WKí SÍSlJSSSA^j
“-”£rí?,sír»-“ aíBfJBSfflass.
-•'■S^SiSÍ *S^“r ÍSSS««ÆSSSK,:
SSssssa'í ssggSgg.
' 2?5£sh3s
söknin V*r‘^ PS þiutsfea
V»UÍ* •* „ “kíavikur l *«»«►
Sakadðms H«yk)s«* víoUv
xókninn* ‘*n
1* deí
liátið M.R.
i-ss?sarr«s
UMRÆÐAN um
svokallað Geirfinns- og
Guðmundarmál hefur
nú aftur skotið upp
kollinum. Annars vegar
er þar um að ræða
kröfii um að fá endur-
jV upptekinn dóm Hæsta-
réttar í málinu og hins
vegar beiðni um að
rannsakað verði og
upplýst hvernig staðið
hafi verið að gerð leir-
myndar og hver hafi
verið tildrögin að því að
Magnús Leópoldsson
og þrír aðrir menn
voru hnepgtir í gæslu-
varðhald. I fréttatíma
Ríkissjónvarpsins þann 9. október
sl. sagði Halldór Asgrímsson utan-
ríkisráðherra m. a. í sambandi við
frumrannsókn Geirfinnsmálsins.
„Ég hef alltaf verið þeiirar skoðun-
ar að það sé mjög ámælisvert
hvernig haldið var á þeim málum.
r Það var logið sökum upp á einstak-
linga og menn gerðu mynd af
ákveðnum einstaklingi sem var
greinilega skipulagt samsæri. Menn
hafa aldrei farið ofan í þessi mál og
þeir aðilar sem báru ábyrgð á því
hafa aldrei þurft að mæta
því“ ... Ummæli af þessum toga
hafa komið fram víða í umræðu um
málið. Þar sem ég undirritaður kom
að frumrannsókn Geirfinnsmálsins
tel ég nauðsynlegt að koma eftirfar-
^ andi athugasemdum á framfæri.
I
Þegar Geirfinnur Einarsson
hvarf frá heimili sínu að kvöldi
þriðjudagsins 19. nóvember 1974
starfaði ég sem fulltrúi bæjarfógeta
í Keflavík. Aðalstarf mitt var með-
ferð opinberra mála en jafnframt
fór ég sérstaklega með stjórn lög-
reglu í umboði bæjarfógeta. Daginn
eftir hvarf Geirfinns var mér skýrt
frá því og undarlegum aðdraganda
þess. Ákveðið var að lýsa eftir Geir-
finni á hefðbundinn hátt í fjölmiðl-
um. Jafnframt var haft í huga að
hugsanlega gæti verið um saknæmt
atferli að ræða. Ég hafði yfirumsjón
með rannsókninni fyrstu daga
«* hennar frá bæjarfógetaembættinu
an vann síðan að henni um tíma á
lögreglustöðinni í Keflavík. Þá unnu
að auki að málinu I upphafi rann-
sóknarlögreglumennirnir Haukur
Guðmundsson og John Hill en jafn-
framt sinntu flestir lögreglumenn í
Keflavík einstökum verkefnum
varðandi rannsóknina. Eftir miðjan
desember 1974 hætti ég beinum af-
skiptum af málinu og tók við mínum
hefðbundnu störfum á embættinu.
Ég ber því stjórnunarlega ábyrgð á
upphafsrannsókn málsins.
II
I upphafi rannsóknar Geirfinns-
málsins var allt kapp lagt á það að
finna mann sem komið hafði í Hafn-
arbúðina í Keflavik að kvöldi 19.
nóvember 1974 og talinn var tengj-
ast hvarfi Geirfinns. í Hafnarbúð-
inni unnu þá þrjár stúlkur en tvær
þeirra höfðu veitt manninum at-
hygli og gátu gefið á honum lýs-
ingu. Leitað var aðstoðar tækni-
deildar rannsóknarlögreglunnar í
Reykjavík og laugardaginn 23. nóv-
ember var farið með afgreiðslu-
stúlkurnar tvær þangað þar sem
búið var til andlit af manninum með
þar til gerðum myndahlutum eftir
., frásögn þeirra. Þær voru ekki sátt-
ar eða sammála um útkomuna og
var myndin ekki birt að sinni.
Um svipað leyti fóru tveir frí-
stundateiknarar á Suðurnesjum að
teikna andlitsmyndfr af manninum.
Annar þeirra var Magnús Gíslason,
og var hann beðinn um það af lög-
reglunni í Keflavík en Magnús var
þá fréttaritari Vísis og
kom iðulega á lög-
reglustöðina. Hinn var
Ríkey Ingimundar-
dóttir listakona sem
síðar gerði leirmynd-
ina. Ríkey teiknaði að
eigin frumkvæði mynd
eftir lýsingu á mannin-
um eins og hún kom
fram í fjölmiðlum.
Þessar teikningar voru
ekki birtar. Um þetta
leyti kviknaði sú hug-
mynd hjá Ríkeyju að
gera leirmynd af
manninum. Mér þótti
hún tilraunarinnar
virði meðal annars
vegna þeirra röksemda að þar með
gæfist afgreiðslustúlkunum færi á
segja fyrir um mótun leirmyndar-
innar þar til þær yrðu ánægðar.
Kjartani Sigtryggssyni, aðstoðar-
varðstjóra í Keflavík, var falið að
hafa umsjón með verkinu. í skýrslu
hans um þetta atriði, dags. 29. októ-
ber 1976, segir m.a. „vegna þessa
misræmis (þ.e. á teikningunum,
innskot) var það ráð tekið að móta
höfuð ókunna mannsins í leir til
þess að sameina sjónarmið stúlkn-
anna. Við gerð leirhöfuðsins var
höfð hliðsjón af öllum frumteikning-
um og stuðst við fyrirsögn stúlkn-
anna“.
Þegar leirmyndin var í vinnslu
óskaði ég eftir því við fulltrúa
dómsmálaráðuneytisins, Hjalta
Zophoníasson, að komið yrði á fundi
með sérfræðingum Sakadóms
Reykjavíkur vegna málsins. Til-
gangurinn var að mínu mati þrí-
þættur. I fyrsta lagi að gera grein
fyrir rannsókninni í heild. I öðru
lagi að fá álit sérfræðinga um það
hvort birta skyldi leirmyndina og í
þriðja lagi hvort rannsóknin ætti
áfram að vera í Keflavík. Fundur
þessi var haldinn þriðjudaginn 26.
nóvember 1974 og sátu hann, auk
fulltrúa ráðuneytisins, Magnús Eg-
gertsson yfirrannsóknarlögreglu-
þjónn, Kristmundur J. Sigurðsson
aðstoðaryfirrannsóknar-lögreglu-
þjónn, aðalvarðstjórarnir Njörður
Snæhólm og Ragnar Vignir auk
mín og Hauks Guðmundssonar.
Á fundinum kom m.a. fram að
leirmyndin, sem þá var fullgerð,
væri nokkuð frábrugðin upphaf-
legri mynd rannsóknarlögreglunn-
ar í Reykjavík. Þetta atriði var rætt
sérstaklega og niðurstaðan sú að
þar sem ekki væri líklegt að vitnin
gætu lýst manninum nánar væri
það áhættulaust að birta leirmynd-
ina. Að kvöldi þessa sama dags var
leirmyndin birt í fréttatíma sjón-
varps.
í meðfylgjandi blaðagi-ein Mbl.
næsta dag um fundinn má lesa að
hann hafi verið langur og þar hafi
verið ræddir allir málavextir varð-
andi hvarf Geirfinns Einarssonar.
Þá segir m.a. í greininni þar sem
fjallað er um leirmyndina og tilmæh
lögreglunnar í Keflavík um upplýs-
ingar: „En það skal tekið skýrt
fram, að mynd þessi er gerð eftir
lýsingu, og þarf því ekki að vera ná-
kvæmlega eins og maðurinn, þó
hún ætti að líkjast honum í höfuð-
atriðum."
í niðurlagi greinarinnar þar sem
rætt er við Magnús Eggertsson
segir: „Rannsókn málsins verður
áfram í höndum Valtýs og Hauks,
og þátttaka Sakadóms Reykjavíkur
í rannsókninni færi eftir framvindu
mála á næstu dögum.“
Annmarkar á því að vinna að
rannsókn málsins í Keflavík voru
ljósir. Kom þar til lítil reynsla okk-
ar allra, fámennt lögreglulið, húsa-
kostur lögreglunnar var mjög léleg-
ur og tækjabúnaður enginn. Rann-
sóknarlögregla ríkisins hafði þá
Þar sem ég undir-
ritaður kom að frum-
rannsókn Geirfinns-
málsins, segir Valtýr
Sigurðsson, tel ég
nauðsynlegt að koma
athugasemdum
á framfæri.
ekki tekið til starfa og því þurfti að
fá heimild viðkomandi embætta til
að yfirheyra menn í öðrum lögsagn-
arumdæmum. Því var hugmynd
mín sú að rannsóknin yrði færð til
Sakadóms Reykjavíkur. Á fundin-
um var hins vegar ákveðið að rann-
sókninni yrði áfram stjórnað frá
Keflavík.
Mikil viðbrögð urðu við birtingu
leirmyndarinnar í sjónvarpinu. I
frétt úr síðdegisblaðinu Vísi daginn
eftir kemur fram að þá um morgun-
inn hafi milli 30 til 40 nöfn borist
víðs vegar af landinu vegna birting-
ar leirmyndarinnar og „Nokkur
nöfn hafa komið oftar en einu sinni“.
I sama blaði ft’á 28. nóvember er
haft eftir John Hill að „um eða yfir
hundrað nöfn hefðu borist til lög-
reglunnar, sem talið var að gætu átt
við eftirlýsta manninn ... John Hill
sagði, að mennirnir sem yfirheyrðir
voru, hafi margir verið ansi líkir
leirstyttunni".
Nafn Magnúsar Leópoldssonar
var meðal þeirra sem lögreglunni í
Keflavík bárust ábendingar um og
var ljósmyndar af Magnúsi aflað
eins og af nokkrum öðrum sem
margar ábendingar fengu. Ég tel
hins vegar útilokað að það hafi ver-
ið gert íyrr en eftir birtingu leir-
myndarinnar þar sem nafn hans
hafi fyrst komið fram þá. Þetta ætti
hins vegar að sjást í skjölum þar
sem allar ábendingar sem bárust
símleiðis voru færðar jafnóðum í
minnisbækur af þeim aðilum sem
móttóku þær. Þessar upplýsingar
voru skráðar í lögregluskýrslur en
afrit þeirra var jafnóðum sent
Sakadómi Reykjavíkin- þar sem til-
tekinn aðili átti að rannsaka þær
nánar. Hvað svo sem annars má um
þetta atriði málsins segja þá var
ljóst að afgreiðslustúlkurnar tvær
voru þeirrar skoðunar að Magnús
Leópoldsson væri ekki sá maður
sem talið var að hefði komið í Hafn-
arbúðina umrætt kvöld. Af þeim
sökum var aldrei tekin skýrsla af
Magnúsi Leópoldssyni í tengslum
við þennan þátt rannsóknarinnar.
í bréfi dómsmálaráðuneytisins,
dags. 4. júní 1975, til bæjarfógetans
í Keflavík, kemur fram að eftir
samræður við mig sé eigi lengur
þörf á að Haukur Guðmundsson
helgi sig störfum við rannsókn
vegna hvarfs Geirfinns Einarsson-
ar, „þar sem fyrirliggjandi rann-
sóknargögn veita ekki tilefni til
þess“. Með þessu bréfi lauk form-
lega rannsókn málsins í Keflavík.
Aðalatriði þessa þáttar málsins er
hins vegar að rannsókninni í Kefla-
vík lauk án þess að nokkur maður
væri yfirheyrður sem grunaður um
aðild að hvarfi Geirfinns. Hins veg-
ar voru teknar skýrslur af nokkrum
mönnum vegna gruns um að það
væri maðurinn sem kom í Hafnar-
búðina kvöldið sem hann hvarf.
Magnús Leópoldssonar var ekki
þeirra á meðal.
Þann 5. janúar 1976 afhenti ég
persónulega á skrifstofu embættis
ríkissaksóknara ferðatösku sem í
voru „allar skýrslur og ýmis rann-
sóknargögn varðandi málið“ eins og
segir í bréfi, dags. 8. janúar 1976, til
embættisins og hef ég ekki séð neitt
af þessum gögnum síðan.
III
Með úrskurði sakadóms Reykja-
víkur uppkveðnum 26. janúar 1976
var Magnús Leópoldsson handtek-
inn og hnepptur í gæsluvarðhald
ásamt Einari Gunnari Bollasjmi og
Valdimar Olsen. Síðar var Sigur-
björn Eiríksson einnig handtekinn
og settur í gæsluvarðhald.
Aðdragandi þessa var sá, að hjá
rannsóknarlögreglunni í Reykjavík
hafði farið fram rannsókn vegna
svonefnds póstsvikamáls og vegna
hvarfs Guðmundar Einarssonar ár-
ið 1974. Sævar Ciesielski og sam-
býliskona hans, Erla Bolladóttir, og
Kristján Viðar höfðu þá setið um
stuttan tíma í gæsluvarðhaldi vegna
þeirrar rannsóknar. I úrskurðinum
er rakin nákvæm og samhljóða lýs-
ing Sævars, Kristjáns Viðars og
Erlu á því hvernig Magnús Leó-
poldsson og fleiri hafi verið að nálg-
ast smyglað áfengi og við það hafi
Geirfinnur beðið bana.
Handtakan kom okkur sem stóðu
að rannsókninni í Keflavík ekki
minna á óvart en öðrum lands-
mönnum og töldum við aðdraganda
að henni með ólíkindum. I dómi
bæjarþings Reykjavíkur frá 29.
apríl 1980 í bótamáli Magnúsar
Leópoldssonar gegn ríkinu segir í
niðurstöðu um þátt Erlu, Sævars og
Kristjáns Viðars í málinu: „Þau hafi
valið fjóra menn, stefnanda, og þrjá
Valtýr
Sigurðsson
aðra og þessa menn báru þau sök-
um, sitt í hverju lagi hjá þeim sem
um rannsókn þessa umfangsmikla
máls fjölluðu. Tilgangi sínum náðu
þau, mennirnir voru handteknir og
úrskurðaðir í gæsluvarðhald, og
rannsókn málsins torveldaðist og
beindist á rangar brautir, þar til
upp komst um þetta viðbótaraf-
brot.“
Það ætti því að vera ljóst hvaðan
samsærið um að koma sök á Magn-
ús Leópoldsson er sprottið. Ekki
hafa komið fram ásakanir um meint
harðræði rannsóknaraðila eða áhrif
langvarandi gæsluvarðhalds þegar
Sævar, Erla og Kristján Viðar gáfu
þennan framburð með þeim hörmu-
legu afleiðingum sem því fylgdu.
Það er hins vegar að mínu mati
nokkuð langt seilst þegar gefið er
til kynna að leirmyndin umtalaða
hafi leitt til þessa ógæfuverks.
IV
Magnús Gíslason hefur haldið því
fram að lögreglan í Keflavík hafi
boðsent honum ljósmynd af Magn-
úsi Leópoldssyni til að teikna eftir.
Ekki hefur komið fram hver það
var innan lögreglunnar sem það
gerði. Um þetta atriði veit ég ekk-
ert. Það verður þó að teljast ólík-
legt að einhverjum hafi dottið í hug
að óska eftir að teiknuð yrði mynd
af Magnúsi Leópoldssyni eftir ljós-
mynd af honum. Þá er óhugsandi að
slíka teikningu hafi átt að nota við
gerð leirmyndarinnar, m.a. vegna
þess að ljósmyndin var ekki til stað-
ar fyrr en eftir gerð hennar.
Ef rannsóknaraðilar töldu sig
eiga eitthvað vantalað við Magnús
Leópoldsson þá hefði legið beint við
að boða hann til skýrslutöku.
Eðlilega hefur mikið verið fjallað
í fjölmiðlum um mál Magnúsar
Leópoldssonar alla tíð frá 1976.
Mér finnst því með ólíkindum að
fréttamaðurinn Magnús Gíslason
hafi uppgötvað það íyrfr skömmu,
þegar honum var sýnd ljósmynd af
Magnúsi Leópoldssyni, að þetta
hafi verið maðurinn sem hann var
að teikna.
V
Upphafsrannsókn Geirfinnsmáls-
ins í Keflavík var bai-n síns tíma og
engan veginn gallalaus. Allfr þeir
sem að henni komu unnu þó að mál-
inu að mínu mati eftir bestu vitund
og þekkingu.
Leirmyndin umtalaða var fullbú-
in og birt innan við viku fi'á hvarfi
Geirfinns. Á þeim tíma var talið að
hvarf hans mætti skýra með eðli-
legum hætti og jafnvel að hann
kæmi í leitirnar heill á húfi. Þá var
á þessum tíma aðeins verið að leita
að ókunnum manni sem kom í
Hafnarbúðina í Keflavík kvöldið
sem Geirfinnur hvarf og talið var að
tengja mætti málinu. Ljóst var þó
að margar aðrar ástæður gátu legið
að baki því að sá aðili gaf sig ekki
fram. Á þessu stigi málsins voru því
engar forsendur til samsæris um að
varpa sök á einn eða neinn.
Ég átti fyrir nokkrum dögum
samtal við listakonuna Ríkeyju
Ingimundardóttur og var það í
fyrsta skipti síðan atburðir þessir
gerðust. I því samtali fullyrti hún
að við gerð leirmyndarinnar hefði
hún aldrei stuðst við teikningu frá
Magnúsi Gíslasyni, hvað þá Ijós-
mynd af Magnúsi Leópoldssyni.
I upphafi gi’einar þessarar vitn-
aði ég til orða Halldórs Ásgríms-
sonar utanríkisráðherra um málið.
Þar sem ég legg að jafnaði við
hlustir þegar hann talar komu um-
mæli bans mér mjög á óvart. Hinar
röngu sakargiftir Sævars Ciesi-
elskis, Erlu Bolladóttur og Krist-
jáns Viðars á hendur Magnúsi Leó-
poldssyni og félögum og það mikla
tjón sem þær hljóta að hafa valdið
þeim ætti að vera víti til varnaðar.
Því ættu menn að fjalla um málið án
slílo'a orða sem Halldór viðhafði.
Ég vil hvetja alla sem áhuga hafa
á þessum þætti málsins til að lesa
um hann í dómasafni Hæstaréttar
1976 bls. 73 og 1983 bls. 523 og
mynda sér eigin skoðun á málinu.
Höfundur er dómari við
Héraðsdóm Reykjavíkur.