Morgunblaðið - 13.02.1999, Blaðsíða 56

'dÖ LAUGARDAGUR 13. FEBRÚAR 1999
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Herúlfar ok uppruni
Islendinga
SKEMMTILEG um-
ræða hefur að undan-
fórnu farið fi-am á síð-
um Morgunblaðsins um
uppruna Islendinga. Eg
fæ ekki staðist freist-
inguna að taka þátt í
umræðu um svo mikil-
vægt viðfangsefni.
IBKveikjan að þessari
grein minni er raun-
verulega grein eftir
Ólaf Sigurgeirsson sem
birtist í blaðinu 14. jan-
úar síðastliðinn. Þar
fjallar Ólafur af þekk-
ingu um kenningar
Barða Guðmundssonar
um uppruna Islendinga,
en Barði taldi miklar
líkur benda til að Herúlai- væru að
stórum hluta forfeður okkar.
Merking orðsins Herúli
I grikkneskum ok rómverskum
bókum, sem eg hef séð, eru Herúlar
ýmist nefndir Eruli, Aeruli eða
.iileruli. Að minni hyggju er upphaf-
lega form orðsins ‘Her-úlfar’ ok mun
eg færa nokkur rök fyrir þeirri skoð-
un.
Það er alsiða hérlendis að þeir
sem skírðir eru nöfnunum Úlfar ok
Úlfur bera jafnframt gælunafnið
‘Úlli’. Nafnið ‘Ullur’ er sjálfsagt af
sama uppruna. Nafnið Her-úlfur
varð því á gælunafns formi Her-úlli
sem auðsjáanlega er sama nafn ok
Herúli / Eruli.
Barði Guðmundsson taldi líklegt
að Göngu-Hrólfur hefði
verið Herúlfa konungur
ok hugum því að nafn-
inu Hrólfúr. Þetta nafn
er stytt form á Her-ólf-
ur, sem auðsjáanlega er
sama nafn ok Her-úlfur.
Göngu-Hrólfur bar því
sama nafn ok þjóðin
Herúlfar. Barði var því
líklega á réttri braut
þegar hann tengdi þetta
tvennt saman. Eg tel
samt ólíklegt að Herúlf-
ar dragi nafn af Göngu-
Hrólfi eða forföður
hans. Líklegra þykir
mér að Norræn hersveit
í þjónustu Rómverja
hafi tekið upp þetta
nafn ok hafi þá hugsanlega borið
skjaldarmerki ok klæðnað sem
tengdist nafninu. Hersveitin hafi síð-
an haldið hópinn ok myndað ættbálk.
En látum ekki staðar numið varð-
andi nafnið Herúli. Svo sem kunnugt
er, lagði Göngu-Hrólfur undir sig
lönd á Franklandi, þar sem heitir
Normandi (Norð-manna-endi). Vil-
hjálmur bastarður, sem gerði innrás
í England 1066, var afkomandi Hr-
ólfs, en Norðmannarnir höfðu þá illu
heilli glatað tungu feðra sinna. Bein-
um nú sjónum að franknesku nafni
Hrólfs, sem var Rollo. Augljóst má
telja að Rollo er stytting á Hrollo
eða Herollo, svo einungis sé stigið
stutt skref til baka. Þá höfum við
nánast sama form í Her-ollo ok við
sjáum í gælunafninu Hei’-úlli. Þarf
frekari vitnanna við um uppruna
nafnsins Herúh?
Sagnir af Herúlfum
Bækur sagnfræðingsins
Prókópusar eru ein helsta heimild
um Herúlfa við Miðjarðarhaf. Því er
ekki úr vegi að líta nokkuð til skrifa
hans. Einungis er um fáein sýnis-
horn að ræða ok ekki í tímaröð:
... Síðan fóru þeir (hluti þjóðar
Herúlfa) framhjá Dönum, án þess að
verða fyrir ofbeldi af höndum þeirra
sem þar búa. Er þeir komu til sjávar,
héldu þeir yfir hafið ok sigldu til
Aðaleyjai- (Thule) ok staðfestust á
eyjunni. Aðaley er fimastór, því að
hún er meira en tífalt stærri en
Bretlandseyjar ok liggur langt til
Fornfræði
Bækur sagnfræðings-
ins Prókópusar eru ein
helsta heimild, segir
Loftur Altice Þor-
steinsson um Herúlfa
við Miðjarðarhaf.
norðurs frá þeim. Þessi eyja er að
mestu leyti hrjóstur, en á þeim hluta
sem er byggilegur eru þrettán fjöl-
mennar þjóðir búsettar. Konungur
er yfir hverri þjóð ...
... Ok þeir (íbúar Aðaleyjar) eru
Loftur Altice
Þorsteinsson
óþreytandi við að færa alskonar fóm-
fr ok blóta einnig til látinna ættingja,
en að þeirra mati er fyrsti stríðsfangi
hverrar orustu göfugasta fómin.
Honum er fórnað til heiðurs Aresi
(les: Ymir-Ázi = Mai-z) sem þeir telja
mestan guða... ok ein fjölmennasta
þjóð landsins nefnist Gautar ok það
var við hlið þeirra sem aðkomnu
Herúlfarnir tóku sér búsetu... Af
heiðingjunum sem byggja Aðaley er
aðeins ein þjóð sem lifir líkt ok dýr
merkurinnar, þeir nefnast Ski-iðfinn-
ar. Fatnaður þeÚTa er ekki úr ofnu
klæði ok þeir ganga um skólausir.
Ekki drekka þeir vín, né framleiða
neitt ætilegt af jurtum ...
... Því að Herúlfar bera hvorki
hjálm né brynju eða aðrar verjur,
nema skjöld ok þykka skikkju sem
þeir reyra um sig áður en til orustu
kemur. Ok reyndar halda þrælar
Herúlfa til orustu án þess að hafa
einusinni skjöld. Ef þrælarnir reyn-
ast hugdjarfir í fyrstu bardögum, er
þeim framvegis leyft að bera skildi
sér til hlífðar. Slíkir em hættir Her-
úlfa...
... Þeir (Rómverjar) tóku einnig
með sér (frá Italíu) bandamenn sína,
fimmtán hundruð Herúlfa, sem
stjómað var af Fjölmóði ásamt öðr-
um leiðtogum. Að þessum frátöldum
var öll Herúlfa þjóðin, þrjú þúsund
manns, á bandi Gepaedes (þýðir
hugsanlega ‘jarðarbörn = Ge-paedi-
os’)...
... En er timar Hðu, urðu þeir
(Herúlfar) öllum nálægum þjóðum
öflugri, bæði að herstyrk ok mann-
fjölda. Þetta leiddi eðlilega til þess
að þeir sýndu nágrönnum sínum
mikinn yfirgang ok fóru ránshendi
um byggðir þeirra. Að lokum tókst
þeim að undiroka nokkrai' nálægar
þjóðir, þeirra á meðal Langbarða
sem voru kristin þjóð, að því marki
að þær vom gerðar skattskyldar
Herúlfum...
... Herúlfamir sýndu nú sitt villi-
mannlega ok ofsafengna eðli, gagn-
vait sínum eigin konungi sem nefnd-
ist Óskar. Fyrirvaralaust drápu þeir
hann, án nokkurrar annarrar ástæðu
en að þeir óskuðu að vera framvegis
konungslausir. Hafa ber í huga, að
þó að konungur þeirra hefði konungs
nafnbót, hafði hann í framkvæmd
nákvæmlega engin forréttindi fram
yfir aðra þegna. Allir nutu þess rétt-
ar að sitja að snæðingi með honum
ok atyrða hann ef þeim svo sýndist,
því að engir menn í veröldinni eru
síður bundnir siðvenjum eða aga-
lausari en Herúlfar...
... Þegar ilivirkið hafði verið
framið, urðu þeir straks fullir iðrun-
ar. Þeir áttuðu sig á að án foringja ok
herstjómanda gátu þeir ekki verið.
Þess vegna, eftfr ítai-legar umræður,
varð niðurstaða þeirra sú að best
væri að kalla til konungdóms einn úr
konungs-fjölskyldu þefrra frá
Aðaley... ok þegar sendimenn þessir
komu til eyjarinnar, fundu þefr
marga af konungsættinni en völdu
þann sem þeim sýndist hæfastur ok
héldu síðan til heimferðar. En þessi
maður veiktist ok dó er komið var á
danska grund. Sendimennirnir fóru
því aftur yfir til Aðaleyjar ok fengu
annan ríkisarfa til farar ok hét sá
Daði. Með í för var einnig bróðir
hans Hörður ok tvö hundruð drengir
af þjóð Herúlfa...
Eins ok greinilega kemur fram af
frásögn Prókópusar, voru heimkynni
Herúlfa norðan Danmerkur ok ekk-
ert land getur komið þar til greina
annað en Skandinavía. Að minni
hyggju var þetta landsvæðið á milli
Raumelfar (les: Straumelfar) ok
Gautelfar. Heimskringla nefnir þetta
svæði Alfheima ok Svíar nefna Alv-
heim, en upphaflegt heiti hefur verið
Úlfheimar. Síðar fékk þetta svæði
nafnið Ranríki (les: Grannríki).
Höfundur er verkfræðingur og
fornfræðingur.
Undarleg
tilskrif
UNDIRRITAÐUR
og dagblaðið Dagur
fengu kaldar kveðjur í
grein í Morgunblaðinu
sem birtist fimmtudag-
inn 11. febrúar sl. undir
yfirskriftinni: „Sorp eða
sannleikur". Þar fer
Sigurður Hannesson,
menntskælingur í MA,
"r?iikinn í að sannfæra
sjálfan sig og aðra um
að frétt Dags af
hnökrum sem komu
upp í snjómokstri
menntskæHnga fyrir
aldraða á Akureyri hafi
verið sorpblaða-
mennska. Ekki verður
við rangfærslurnar og
óhróðurinn unað og fylgja því eftir-
farandi athugasemdir:
Ekki var fullyrt í fréttinni að bæj-
arstjórinn á Akureyri hefði beitt
skóflunni í forfóllum menntskæHnga,
en eigi að síður er miður ef heimild
blaðamanns, sem tahn var traust,
Snjómokstur
Málið snýst um það,
segir Björn Þorláks-
son, að menntskæling-
ar stóðu sig ekki sem
skyldi í að moka
snjó fyrir aldraða
gegn greiðslu.
hefur ekki reynst nákvæm. Að sjálf-
sögðu leita blaðamenn sannleikans
og vilja ekki birta annað. Málið snýst
hins vegar ekki um þátt yfirmanna
bæjarins. Málið snýst um að mennt-
skælingar stóðu sig ekki sem skyldi í
að moka snjó fyrir aldraða gegn
eiðslu.
Að öðru leyti en þætti bæjarstjóra
eru allar ásakanir greinarhöfundar
rangar og dæma sig
sjálfar. Hann lætur sem
ekki hafi verið reynt að
leita sjónarmiða mennt-
skæhnga, en hið rétta
er að strax þegar unnið
var að fréttinni var ít-
rekað reynt að ná sam-
bandi við nemendur.
Svör skólans voru á þá
leið að vegna prófloka-
frís væri það ekki hægt
um nokkurra daga
skeið. Strax og blaða-
maður fékk upplýsingar
um íverustað formanns
3. békkjarráðs var haft
samband við hann.
Varðandi meintan út-
úrsnúning blaðamanns
á svörum er furðulegt að sjá hvernig
greinarhöfundur hefur skilið eigin
orð og frétt blaðsins. I svörum hans
kemur fram að ágreiningur hafi ver-
ið uppi um það meðal nemenda hvort
yfirhöfuð hafi verið rétt að ráðast í
verkefnið í haust eins og hann tekur
undir, en aldrei hefur verið gefið í
skyn að menntskælingar hafi tekist á
um hvort þeir ættu að gegna skyld-
um sínum fyrst ákvörðun um snjó-
mokstur var á annað borð samþykkt.
Um minnið er fátt að segja annað
en að það er stutt segulbandsupp-
töku.
Staðhæfingin um að „neikvæðar
fréttir af ungu fólki“ séu oft settar á
forsíður blaða lyktar verulega af of-
sóknaræði sem e.t.v. skýrir annað í
efnistökum greinarhöfundar. Annars
styður texti Sigurðar Hannessonar
að fullu leyti að frétt blaðsins var
rétt, sem er nú sennilega það merki-
legasta við tilskrifin! Fleiri hafa svo
sem staðfest það, líkt og Þórgnýr
Dýrfjörð, deildarstjóri búsetu- og
öldrunardeildar Akureyrar. Hann
segir í Degi um þetta mál: „Hins
vegar lentu einhveijir í því að það
var ekki mokað hjá þeim í nokkra
daga og það er náttúrlega ótækt.“
Höfundur er blaðamaður á Degi á
Akureyri.
Björn
Þorláksson
ISLEIVSKT MAL
UMSJÓNARMANNI verður ^ft
hugsað til tveggja hópa ágætra Is-
lendinga sem hvor um sig varð
undarlega skammlífur. Þetta eru
annars vegar nokkrir Hafnarstúd-
entai- upp frá aldamótunum 1800
og svo nýrómantísku skáldin nær
aldamótunum síðustu. í báðum
flokkum var mikið mannval.
Fyrst ætla ég að nefna nokkur
nöfn hins fyrra flokks. Baldvin
Einarsson lögfræðingur dó af
brunasárum 32 ára. Brynjólfur
Pétursson lögfræðingur náði að
vísu rúmlega fertugsaldri og mikl-
um frama. Högni Einarsson var
dreginn látinn upp úr Holmens
Kanal 27 ára. Jónas Hallgrímsson
skáld dó 38 ára og hafði þá tekist
að skilgreina upp á nýtt langlífi og
skammlífi, sem síðar sést. Lárus
Sigurðsson, afburðanámsmaður,
bláfátækur, dó 24 ára. Skafti
Tímóteus Stefánsson frá Völlum í
Svarfaðardal, bræðrungur við
Jónas Hallgrímsson, kannski hinn
alskarpasti í hópnum, drukknaði í
Holmens Kanal 28 ára. Jónas kall-
aði hann í Saknaðarljóðum „ungan
og fagran ættarblóma" og „vonar-
stjörnu vandamanna". Stefán Páls-
son, sem prestur varð á Austur-
landi, dó 33 ára. I saknaðarljóðum
eftir hann orti Jónas Hallgrímsson
þessar minnisstæðu vísur:
Hvað er skammlffi?
Skortur lífsnautnar,
svartrar svefnhettu
síruglað mók;
oft dó áttræður
og aldrei hafði
tvítugs manns
fyrir tær stigið.
Hvað er langlífi?
Lífsnautnin frjóva,
alefling andans
og athöfn þörf;
margoft tvítugur
meir hefir iifað
svefnugum segg,
ersjötugurhjarði.
Torfi Eggerz dó eftir langvinn
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
992. þáttur
veikindi 27 ára; var hvers manns
hugljúfi. Tómas Sæmundsson varð
prestur á Breiðabólsstað í Fljóts-
hlíð en náði aðeins 33 ára aldri.
Þorsteinn Helgason varð prestur,
varð 33 ára, eins og Tómas. Hann
reið vitstola út í Reykjadalsá og
hvarf undir ísinn, Jónas Hallgríms-
son kvað eftir hann eitt sitt glæsi-
legasta Ijóð sem varð að herhvöt í
baráttunni fyrir sjálfstæði Islands.
Þar er í miðju kvæði:
Veit þá enginn, að eyjan hvíta
á sér enn vor, ef fólkið þorir
guði að treysta, hlekki hrista,
hlýða réttu, góðs að bíða?
Fagur er dalur og fyllist skógi
og frjálsir menn, þegar aldir renna;
skáldið hnígur og margir í moldu
með honum búa, - en þessu trúið!
Úr síðari hópnum ætla ég aðeins
að nefna Joð-in fjögur: Jóhann
Jónsson, Jóhann Sigurjónsson, Jó-
hann Gunnar Sigurðsson og Jónas
Guðlaugsson.
Jóhann Jónsson var upprunninn
í Ólafsvík, varð stúdent. Hann
dvaldist öll sín síðari ár erlendis,
varð reyndar aðeins 36 ára gamall.
Um hann hef ég reynt að ski-ifa áð-
ur.
Jóhann Sigurjónsson var frá
Laxamýri, af frægri Krossaætt.
Hann er ekki mitt meðfæri, og
reyndar finnst mér hann alltaf
meira ljóðskáld en leikritaskáld.
Hann dó 39 ára. Um frænda sinn
Jónas Hallgrímsson auðnaðist hon-
um að yrkja þessa ævisögu:
Dregnar eru litmjúkar
dauðarósir
á hrungjöm lauf
í haustskógi.
Svo voru þínir dagar
sjúkir en fagrir,
þú óskabarn
ógæfunnar.
Jónas Guðlaugsson var prests-
sonur vestanlands. Gerðist ungur
skáld og blaðamaður, giftist út-
lendum konum. Hann varð aðeins
28 ára.
Jóhann Gunnar Sigurðsson dó
yngstur þeirra allra 24 ára. Veikt-
ist af berklum, en lauk þó stúdents-
prófi. Beiskja hans var að vonum
oft mikil og keyrði um þverbak, er
honum brást unnustan. En hver er
sá sem vill kasta steini að Þóru
Halldórsdóttur, þótt hún veldi lífið
í gervi ungs og myndarlegs togara-
skipstjóra? Lífsharmur Jóhanns
Gunnars var eigi að síður mikill og
stundum heiftarlegur. Aður en
lauk tókst honum að fá sársaukan-
um búning í hinu fágæta Hstaverki
Kveðið í gljúfrum.
Vegmóðum var mér úthýst
- válega hvein í tindum,
bölvaði ég þá bónda,
börnunum hans og öllu;
dimmdi óðum af degi,
dundi foss í gili;
gekk ég án nokkurrar glætu,
gekkégíopinndauða,
gekkégísjálfandauða.
Gekk ég í gljúfrin svörtu,
gínandi sprungan tók mig,
bein mín lágu þar brotin,
blóð mitt htaði stalla.
Lá ég einn og óhægt
í eilífu svarta myrkri;
en beinin mín brotnu hvítna,
þau bein hafa verið að meini,
þau bein skulu verða að meini.
Leitað var mín lengi,
langt og skammt var farið;
brá ég bleikum grönum,
beindi feigra sporum;
fá vil ég m'tján til fylgdar,
fórum tuttugu saman;
nú eru orðnir úti
átján í þessu gih,
átján í djúpu gih.
Þegar dimmir af degi,
dynja fossar í gili,
vegmóðum verður úthýst,
válega hvín í tindum,
þá færist ég aftur í auka
og alla hingað teygi;
gnauðar þá kaldur gustur
í gljúfrunum mínum þröngu,
í gljúfrunum okkar þröngu.