Morgunblaðið - 14.11.1999, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1999 25
Morgunblaóiö/Kristinn
in á landsbyggðinni. Það er yfirlýst stefna að
sveitarfélögin taki við heilsugæslunni ein-
hvem tímann í framtíðinni og þeirri öldrun-
arþjónustu sem ríkið hefur á sinni könnu, en
sveitarfélögin gegna mjög mikilvægu hlut-
verki í dag í málefnum aldraðra."
Útboð á þjónustu sveitarfélaga
Vilhjálmur tekur þó skýrt fram að hann
vilji ekki að sveitarfélögin ætli sér um of og
hann sé afar hlynntur því að þau verkefni
sem sveitarfélög geti hugsanlega fært yfir til
einkaaðila, íyrirtælga, stofnana eða félaga-
samtaka, séu færð þangað. „Ég er þeirrar
skoðunar að umfangsmikill rekstur ríkis og
sveitarfélaga megi ekki draga úr möguleik-
um atvinnufyrirtækja á hinum almenna
markaði til að eflast,“ segir hann. Vilhjálmur
segir þessarar þróunar gæta nú þegar hjá
sveitarfélögum, t.d. megi nefna Pípugerðina í
Reykjavík sem seld var fyrir nokkru og
einnig Malbikunarstöðina í Reykjavík sem
búið er að gera að hlutafélagi og hægt sé að
selja hvenær sem er.
„Einnig finnst mér koma til greina að
sveitarfélögin bjóði út þjónustu ýmissa lög-
bundinna verkefna, til að fá viðmið í rekstur-
inn og stuðla að hagræðingu. Þau þyrftu að
sjálfsögðu að bera ábyrgð á þessum verkefn-
um og þjónstunni samkvæmt lögum, þó svo
að ráðist yrði í útboð og gerð þjónustusamn-
inga við einstaklinga eða faghópa um t.d.
rekstur á leikskólum og grunnskólum, ein-
hverjum þáttum í félagsþjónustu sveitarfé-
laga, t.d. rekstri leiguíbúða eða heimilisþjón-
ustu, mötuneyti eða almenningssamgöngur.
Ýmis fleiri verkefni gætu komið til álita,
svo sem verkefni sem sveitarfélögin sinna í
umhverfismálum. Það er ekki endilega nauð-
synlegt að sveitarstjórnin eða einhverjir
starfsmenn á hennar vegum sinni þessum
þáttum. Þegar málin eni stokkuð upp með
þessum hætti, eykst sömuleiðis kostnaðarvit-
und í rekstrinum. Þetta er ekki einkavæðing,
heldur útboð á þjónustu og gerð þjónustu-
samninga. Það sem ég kalla valddreifing í
verki. Við fáum íyrir vikið sveigjanlegri og
betri stjórnsýslu, leiðum fram meira frum-
kvæði og fleiri valkosti, þannig að allt leiðir
þetta til jákvæðrar þróunar."
Fram hafa komið hugmyndir um að sam-
eina sveitarfélög á höfuðborgarsvæðinu að
Reykjavík undanskilinni, sem nokkurs konar
mótvægi við höfuðborgina. En því ekki að
ganga alla leið, og sameina Reykjavík ná-
grannabyggðarlögunum ?
„Sumir hafa jafnvel talað um að gera fleiri
sveitarfélög úr Reykjavík. Ég er ósammála
því og tel að borgin eigi að vera eitt sveitarfé-
lag og eitt kjördæmi, enda hagkvæm stjórn-
sýslueining. En ég get séð fyrir mér að í
framtíðinni yrði um að ræða sameiningu á
höfuðborgarsvæðinu og sé þá fyrir mér að
ágæt niðurstaða yrði að Hafnarfjörður,
Garðabær og Bessastaðahreppur sameinuð-
ust, Kópavogur héldi óbreyttri stöðu en
Reykjavík, Seltjamarnes, Mosfellsbær og
Kjósin sameinuðust. Landfræðilega held ég
að slík þróun yrði hagkvæm. Kópavogur er
annað stærsta sveitarfélag á íslandi, það er
mjög öflugt og mikill uppgangur þar. Þó að
bærinn sé nánast runninn saman við Reykja-
vík fyrir austan Reykjanesbraut, eru ýmis
rök fyrir því að hann standi sjálfstæður.
Það er ekki óalgengt víða erlendis að sveit-
arfélög standi þétt saman, t.d. í Ósló þar sem
er að finna minni sveitarfélög í næsta ná-
grenni og sömuleiðis í Kaupmannahöfn, þar
sem sjálfstætt sveitarfélag, Fredriksberg,
stendur í miðri borginni, og tiltölulega lítil
sveitarfélög á danskan mælikvarða standa
rétt fyrir utan hana. Þetta verða hins vegar
sveitarstjórnarmenn og íbúar að ræða um og
ákveða þegar fram líða stundir. Eflaust eru
mjög skiptar skoðanir um þessi mál, ég geri
mér fullkomlega grein íyrir því, og það getur
liðið nokkur tími áður en þessar hugmyndir
verða að veruleika, ef þær verða það á annað
borð.“
Vinnubrögð sem endurtaka sig ekki
Afl undanförnu hafa sveitarfélögin verið sök-
uð um að hækka laun starfsmanna sinna um-
talsvert umfram almenna launastefnu á
vinnumarkaði og gjarnan talað um ábyrgðar-
leysi í því sambandi, sem geti haft ófyrirsjá-
anlegar afleiðingar í för með sér. Hverju
svararðu þessum gagnrýnendum?
„Málið er einfaldlega það að allur sá hag-
vöxtur sem orðið hefur á seinustu árum hefur
farið í að hækka laun starfsmanna sveitarfé-
laga. Ef að einhverjir saka sveitarstjórnar-
menn um ábyrgðarleysi í launamálum, eru
hinir sömu að vísa til þeirra hækkana sem
kennarar og leikskólakennarar fengu. En svo
gerist það, að jafnvel þeir hinir sömu sem
ásaka sveitarfélögin um ábyrgðarleysi, skora
á sveitarfélögin eða einstaka sveitarstjórnir
að gera átak í launamálum leikskólakennara,
þannig að ákveðins tvískinnungs gætir í mál-
flutningi margra þeirra.
Ég held að starfsmenn sveitarfélaga al-
mennt séu ekkert betur staddir í launamálum
en gengur og gerist í þjóðfélaginu og hef ekki
orðið var við að þeir séu að hreykja sér af því
að hafa há laun eða hærri en almennt tíðkast.
Ég vísa því þessari gagnrýni á bug. En sveit-
arfélögin voru þvinguð til viðbótarsamninga
við kennara, eins og öllum er ljóst. Sveitar-
stjórnarmenn munu hins vegar ekki láta
vinnubrögð af þessu tagi endurtaka sig, því
get ég lofað, enda er ekki hægt að sætta sig
við að slík vinnubrögð séu stunduð. Þegar
samið var um yfirfærlsu grunnskólans, nefndi
forysta sveitarfélaganna aldrei að sú fram-
kvæmd eins og sér myndi til hækkaðra launa.
Talsmenn kennara lögðu áherslu á að þeir
héldu óbreyttum réttindum og skyldum og
það var samþykkt. í samkomulagi ríkis og
sveitarfélaga um kostnaðar- og tekjutilfærslu
vegna flutningsins, er ákvæði um að kostnað-
ar og tekjuþörf við framkvæmd grunnskóla-
laganna yrði endurmetin í ljósi reynslunnar,
íyrir 1. ágúst árið 2000.“
Vilhjálmur kveðst sannfærður um að ef rík-
ið hefði farið með launamál grunnskólakenn-
ara, hefði ekki þýtt fyrir þá að fara í hópupp-
sagnir í einstökum sveitarféiög-
um til að þvinga fram viðbótarhækkan-
ir að afloknum kjarasamningum.
„Það er ljóst í mínum huga að ef grunn-
skólinn hefði ekki verið fluttur til sveitarfé-
laganna, væru kennarar með lægri laun en
þeir hafa í dag. Margir telja að þama hafi
komið fram ákveðinn veikleiki sem felst í ná-
lægðinni við sveitarstjórnirnar, og ég get fall-
ist á það sjónarmið, en bendi samtímis á að
um er að ræða veikleika sem vinna þarf á og
breyta. Menn læra af reynslunni og eftir því
sem stjómsýslan verður skilvirkari og mark-
vissari í sveitarfélögunum, og meiri agi á mál-
um, hvort sem um er ræða fjármálastjórn eða
gerð samninga, held ég að þetta breytist. Það
sem gerst hefur nú er íyrst og fremst byrjun-
arörðugleikar. Það hefur verið mikill vilji
meðal sveitarstjórnarmanna að gera vel við
grunnskólann og þar með talið kennara, en
ff Til þess að sveitarfé-
* lögin geti með skap-
legum hætti gegnt
hlutverki sínu gagn-
vart íbúunum þarf að
treysta sjálfsforræði
og réttarstöðu þeirra
gagnvart löggjafar-
valdi og framkvæmda-
valdi ríkisins. áá
þegar til lengdar lætur verður það nokkuð
þreytandi íyrir stjómvöld, hvort sem það er
ríki eða sveitarfélög, ef viðsemjandinn er
aldrei ánægður með eitt né neitt. Ástandið í
skólum og innan kennarahópsins hlýtur að
vera hvimleitt ef umræðan snýst sjaldnast
um annað en launakjör. Þess vegna held ég
að það sé bæði skylda kennara og sveitar-
stjómarmanna að vinna að því að friður
myndist um skólastarfið."
Rammi settur um lántökur?
Heildarskuldir sveitarfélaganna hérlendis
nema um 47 milijörðum króna en Vilhjálmur
bendir á til samanburðar að skuldir heimil-
anna í landinu era taldar nema 270 milljörð-
um króna.
„I árslok 1997 námu hreinar skuldir sveit-
arfélaga um 62,5% af skatttekjum þeirra, og
aðeins 20 sveitarsjóðir höfðu nettóskuldir
umfram hættumörkin sem við settum við
80% af skatttekjum. Hreinar skuldir ríkis-
sjóðs í hlutfalli af skatttekjum vora hins veg-
ar um eða yfir 100%. Auðvitað verða sveitar-
stjórnarmenn að kunna að sníða sér stakk
eftir vexti og það er til lítils að hækka laun
einhverra hópa umfram annarra eða leggja í
miklar framkvæmdir, kalli það á lántökur.
Það þarf að borga skuldir eins og flestir vita
og þó að lántökur geti gengið um tíma, gera
þær það ekki til lengdar. Sumstaðar í ná-
grannalöndum okkar er það þannig að sveit-
arfélög mega ekki safna skuldum, þeim er
hreinlega bannað það. Við höfum hert á þess-
um málum í nýjum sveitarstjórnarlögum, og
þó að ég telji ekki rétt að setja stíf boð og
bönn finnst mér koma til greina að setja
ramma sem geri ráð fyrir að þegar skuld-
setningin er komin á ákveðið stig verði ekki
lengra haldið. Launahækkanir og fram-
kvæmdir hafi vitaskuld haft áhrif á fjárhags-
afkomu sveitarfélaganna en lítill hluti þeirra
hefur möguleika á að hækka útsvarsstofn þar
sem hann hefur þegar verið fullnýttur.“
Hann segir ekld alls kostar rétt sem t.d.
hefur komið fram í máli forseta ASÍ að sveit-
arfélögin hafi almennt hækkað útsvar og rétt-
lætt þær hækkanir með því að vísa til aukins
launakostnaðar. „Þegar litið er á hækkun
meðalútsvars frá árinu 1996 kemur í ljós að
meðalútsvar á árinu 1996 var 8,79%, en á ár-
inu 1997 hækkaði það um 2,65% vegna yfir-
færslu grannskólans og varð meðalútsvar það
ár 11,57% A sama tíma lækkaði tekjuskattur í
staðgreiðslunni um 2,65% Árið 1998 var með-
alútsvar 11,61%, og kom þá til viðbótar um-
samin hækkun útsvars vegna yfirfærslu
grannskólans, sem var 0,05 prósentustig.
Meðalútsvar ársins 1999 er 11,93%, en þá
hækkuðu fimm sveitarfélög útsvarið innan
þeirra heimilda sem þau hafa samkvæmt lög-
um um tekjustofna sveitarfélaga,“ segir hann.
Er skuldaaukning sumra sveitarfélaga um-
fram önnur á ábyrgð „svartra sauða", þ.e. má
skrifa hana á reikning óráðsíu einstakra
sveitarfélags sem draga heildina niður?
„Sveitarfélögin eru 124 talsins, en það er
alveg ljóst að í einstaka sveitarfélögum hefur
fjármálastjómin alls ekki verið með þeim
hætti sem ég vildi sjá hana. En það gengur
hins vegar ekki að alhæfa og segja að ástand-
ið sé svona almennt, þó að nokkrir svartir
sauðir séu í hópnum. Ég fullyrði að fjármála-
stjóm og stjómsýsla sveitarfélaga hefur
breyst til verulegs batnaðar á síðari árum.
Það er einnig ljóst að í tengslum við samein-
ingu sveitarfélaga og yfirtöku fleiri verkefna,
hefur stjómsýsla sveitarfélaga verið tekin til
endurskoðunar og fjármálastjórnin líka.
Almennt hefur afkoma sveitarfélaganna
hins vegar versnað verulega á þessum ára-
tug, meðal annars vegna aukinna verkefna á
vettvangi félags- og umhverfismála, án þess
að þeim verkefnum hafi fylgt sérstakir tekju-
stofnar. Á síðustu tveimur árum hefur pen-
ingaleg staða sveitarfélaga, versnað úr um 23
milljörðum króna árið 1996 í 28,2 milljarða
árið 1998 eða um 5 milljarða króna. Hvað
framkvæmdir varðar er tengjast einstökum
málaflokkum á árunum 1996 til 1998 má
nefna að fjárfestingar er snertu félagsmál
hafa hækkað úr 1.073 milljónum króna í
1.464 milljónir, fjárfestingar er tengjast
giunnskólum hafa hækkað úr 2.485 milljón-
um króna í 3.939 milljónir króna og fjárfest-
ingar er tengjast umhverfismálum lækkað úr
1.511 milljónum króna í 1.180 milljónir króna.
Samanlagt hafa nettófjárfestingar er tengj-
ast þessum þremur þáttum hækkað úr 5.069
milljörðum í 6.483 milljarða á tímabilinu eða
um 1,4 milljarða.
Til viðbótar þessu hafa sveitarfélögin orðið
fyrir tekjuskerðingu vegna breytinga Alþing-
is á skattalögum er nemur um 2.000 milljón-
um króna á árinu 1998 og ljóst er að skerð-
ingin verður ekki minni á þessu ári. Samtals
er hér um að ræða um það bil fjögurra millj-
arða tekjutap á tveimur áram,“ segir Vil-
hjálmur.
Ekki auðvelt að fresta framkvæmdum
Hann segir margvíslegum vandkvæðum
bundið fyrir sveitarfélögin að grípa til að-
haldsaðgerða og ekki sé málið svo einfalt að
þau geti í einu vetfangi snúið við blaðinu og
einbeitt sé að greiðslu skulda. Síðan 1996 hafi
yfirtaka grannskólans og einsetning hans
verið stærsta viðfangsefni sveitarfélaga. Búið
sé að einsetja 158 grannskóla af 188, þannig
að 30 era enn tvísetnir. Lok einsetningar séu
lögbundin og hafi sveitarfélögin þurft að gera
framkvæmdaáætlanir með hliðsjón af því. í
þessu felist ein skýringin á veralegri aukn-
ingu framkvæmda hjá sveitarfélögunum milli
áranna 1996 og 1997, en heildarframkvæmdir
verið svipaðar milli áranna 1997 og 1998. Þvi
sé ekki auðvelt fyrir sveitarfélögin að fresta
þeim framkvæmdum sem þegar séu fyrirhug-
aðar vegna grannskólans. Hið sama gildi
einnig um fráveituframkvæmdir sem era um-
fangsmikið verkefhi sveitarfélaga víða um
land. „Ríkisstjórn íslands hefur undirritað
skuldbindandi sáttmála um að því verkefni
verði lokið árið 2005. Gerðir verksamningar
um umfangsmikil skylduverkefni eins og
byggingu grannskóla, framkvæmdir í höfnum
og fráveituframkvæmdir eiga sér yfirleitt
langan aðdraganda og því hægara sagt en
gert fyrir einstök sveitarfélög að fresta slíkum
framkvæmdum með hliðsjón af afkomu þjóð-
arbúsins. Sveitarfélögin standa í framkvæmd-
um af mismunandi getu, en víðast hvar af mik-
illi nauðsyn. Þau verða að mestu leyti að vinna
eftir þeim leikreglum sem ríkisvaldið setur
þeim, bæði hvað varðar tekjustofna og lög-
bundin verkefhi, hvort heldur er rekstur eða
einstakar stórframkvæmdir. Ríkisvaldið hef-
ur því ótvírætt mun meiri möguleika til að
fresta eða flýta framkvæmdum sínum í þeim
tilgangi að ná settum markmiðum í stjórnun
efnahagsmála," segir Vilhjálmur.
„Til að sveitarfélögin geti snúið við blað-
inu, þ.e. stöðvað skuldasöfnun, verða þau að
fá þegar um næstu áramót leiðréttingar á
tekjustofnum sínum í samræmi við þá tekju-
skerðingu sem þau hafa orðið fyrir. Jafn-
framt verða þau að beita ýtrasta aðhaldi í
rekstri og framkvæmdum. Það getur á engan
hátt talist sanngjarnt að skrifa aukna skulda-
söfnun sveitarfélaga á skort á aðhaldi. Skýr-
ingin felst miklu fremur í þeirri tekjuskerð-
ingu sem sveitarfélögin hafa orðið fyrir sam-
hliða auknum verkefnum á sviði félags- og
fræðslumál og umhverfismála, sem þau hafa
hægt og sígandi orðið að taka á sig í sam-
ræmi við lög og reglugerðir, án þess að fá
sérstaka nýja viðbótartekjustofna til að
mæta auknum útgjöldum."
Treysta þarf sjálfsforræði
og réttarstöðu
Hann segir brýnt að fram fari á vettvangi
sveitarfélaganna krefjandi umræða um hlut-
verk og stöðu sveitarfélaganna í upphafí
nýrrar aldar. Til þessa hafi verið dæmigert
fyrir umfjöllun um stöðu og hlutverk sveitar-
félaganna að hún snúist um fjármál, fram-
kvæmdir, rekstur, stjómun og gæði.
„Minni athygli hefur beinst á mikilvægi
sveitarstjórnarlýðræðisins og þeirri lýðræð-
islegu baráttu sem sveitarstjórnir þurfa að
glíma við til að tryggja efnahagslega stöðu
sína og sjálfsforræði. Til þess að sveitarfélög-
in geti með skaplegum hætti gegnt hlutverki
sínu gagnvart íbúunum þarf að treysta sjálfs-
forræði og réttarstöðu þeirra gagnvart lög-
gjafarvaldi og framkvæmdavaldi ríkisins.
Sveitarfélögin hafa þýðingarmiklu hlutverki
að gegna í þvi lýðræðisþjóðfélagi sem við vilj-
um styrkja með dreifingu valds og ábyrgðar
og til þess að þau geti rækt það hlutverk sitt
verður samstarf ríkis og sveitai-félaga að
byggjast á gagnkvæmu trausti á öllum svið-
um.
Það er bæði skylda og ekki síður hags-
munamál ríkisvaldsins að skapa sveitarfélög-
unum eðlileg starfsskilyrði og traustan fjár-
hagslegan giundvöll, til að þau geti staðið
undir því mikilvæga lýðræðishlutverki sem
þau gegna í þjóðfélaginu."