Morgunblaðið - 14.11.1999, Side 36

36 SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1999
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
Frelsi sem
forskrift
Ekki svo að skilja að það sé endilega
betra að ríkið hafi einokun á vínsölu.
En það erfátt sem bendir til að það sé
með einhverjum afgerandi hœtti verra,
ogað breytingþará myndi augljóslega
verða til bóta.
Munurinn á spum-
ingunni hvort
þörf sé fyrir eitt-
hvað og spum-
ingunni hvort
markaður sé fyrir eitthvað virðist
vera að hverfa, en það gerist ekki
með þeim hætti að þessar spum-
ingar renni saman í eina, heldur
með þeim hætti að spumingin um
þörf hverfur alveg og spumingin
um markað verður algild.
Þetta er eitt af einkennum
markaðsvæðingar samfélagsins
sem fer núna eins og eldur í sinu
um ísland. Ekki svo að skilja að
þetta sé í sjálfu sér andmælavert,
en kannski maður vogi sér að
nefna þetta - þó ekki væri nema
til thbreyting-
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
ar. Reyndar
er það svo, að
hið nýja
markaðs-
frjálsræði virðist um margt hafa
einkenni einræðis. Manni leyfist
varla að vera andvígur einhverju.
Spumingin um það, hvort þörf
sé fyrir eitthvað, vekur stundum
ekid önnur viðbrögð en furðu, því
þessi spuming er oft talin merk-
ingarlaus. Ekki sé hægt að meta
fyrirfram hvort þörf sé fyrir eitt-
hvert tiltekið fyrirbæri, og ekki
unnt að vita um réttmæti tilveru
þess nema með því að láta mark-
aðinn skera úr um það.
Það er að vísu erfitt að svara
spurningunni um þörf, sérstak-
lega vegna þess að hún virðist
kalla á forsjárhyggju. En hún
þarf þó ekki að kalla á annað en
samræðu. Kosturinn við hana er
auk þess sá, að hún býður upp á
annan vinkil en þann viðtekna, og
þar með upp á nýja þekkingu. En
hvers vegna virðist hún svona
varasöm?
Ætli sér einhver að taka al-
varlega spuminguna um það
hvort þörf sé fyrir eitthvað þarf
hann fyrst að réttlæta það að
hann skuli ekki ætla að láta
markaðinn veita svarið. Krafan
um þessa réttlætingu er sprottin,
að því er virðist, af þeirri grann-
forsendu að einungis markaður-
inn geti veitt svar sem er óháð
viðhorfum einhvers einstaklings.
Spumingin um það hvort þörf
sé á einhverju virðist hins vegar
kalla á svar sem eigi sér ekki ræt-
ur í neinu öðra en löngunum og
vilja einhvers tiltekins einstakl-
ings. Þessi einstaklingur öðlist
þar með einræðisvald og ráði fyr-
ir aðra einstaklinga. Þar með er
orðin til forsjá þessa einstaklings
fyrir öðram, og það má ekld.
Markaðssvarið er tilraun til að
finna aðferð sem veitir algilt svar.
Það er að segja markaðurinn á að
vera tæki, eða aðferð, sem hægt
er að beita í öllum tilvikum til að
svara öllum spumingum um rétt-
mæti. TO dæmis er athyglisvert
hvemig Samband ungra sjálf-
stæðismanna er sífellt að senda
frá sér samþykktir um að leyfa
skuli einkaaðilum að spreyta sig á
hinu og þessu. Markaðurinn eigi
að ráða.
Þetta er athyglisvert, ekki
vegna þess að þetta sé í sjálfu sér
rangt, heldur vegna þess að
þama er farið að grilla í algilt
boðorð í málflutningi þeirra sem
jafnan kenna sig við frelsi og fjöl-
breytni. Þetta er orðið að for-
skrift. Frelsið er orðið að for-
skrift. Það má ekki hafa aðra
skoðun. Að minnsta kosti ekld ef
maður ætlar að gera sér von um
að einhver leggi eymn við því
sem maður segh-.
Nýlegt dæmi um þetta er um-
ræðan um áróður Nýkaups fyrir
afnámi á einokunarsölu ríkisins á
víni. Spumingin var aldrei sú,
hvort einhver þörf væri fyrir að
breyta ríkjandi fyrirkomulagi,
heldur létu menn sér duga full- _
yrðingar um að það væri úrelt. I
hverju sú úrelding væri fólgin
kom aldrei nákvæmlega fram,
þótt milli línanna mætti lesa að
mönnum þætti einfaldlega rétt að
einkaaðilar fengju að spreyta sig.
Ekkert um að einokunarsala
ríkisins hefði bmgðist hlutverki
sínu með einhveijum hætti. Ekk-
ert um að það væri erfitt að nálg-
ast vín ef mann langaði til þess.
Enda er úrvalið mikið og fátt
bendir til að það myndi endilega
aukast þótt einkaaðilar fengju
tækifæri. (Eins víst að það myndi
minnka og einungis fást þær teg-
undir sem mest seljast.)
Einhverjir hreyfðu því að vín
væri bara landbúnaðarvara,
svona eins og lambakjöt, og ætti
því að fást í samskonar verslun-
um. Þetta era rök sem kannski
era gild í Frakklandi en ekki á
Islandi því að á Islandi er vín ekki
eins og hver önnur landbúnaðar-
vara. A Islandi nota menn vín sér
til skaða, en þeir nota ekki lamba-
kjöt sér til skaða. Þar með er ljóst
að þetta era ekki sambærilegar
landbúnaðarvörur, að minnsta
kosti ekki í íslensku samhengi.
Ekki svo að skilja að það sé
endilega betra að ríkið hafi einok-
un á vínsölu. En það er fátt sem
bendir til að það sé með einhveij-
um afgerandi hætti verra, og að
breyting myndi augljóslega verða
til bóta. Það sem rekur menn
áfram er sennilega ekki annað en
markaðstrúboðið, og sú alda-
gamla venja manna að vilja
steypa aðra í sama mót og þeir
era sjálfir, og markaðsmótið er
það sem nú gildir.
Vandinn við markaðssvarið er
þó að minnsta kosti sá, að þótt
það sé leið framhjá forsjá stjóm-
valda er það ávísun á forsjá
þeirra sem í krafti stærðar sinnar
era í aðstöðu til að ráða markaðn-
um. Því er spumingin um markað
sennilega bara á endanum spum-
ing um vilja einhvers tiltekins að-
ila, rétt eins og spumingin um
þörf er talin vera.Markaðurinn er
því ekki það algilda svar sem hon-
um er ætlað að vera. Sú sam-
keppni sem hann gefur kost á er
ekki síst samkeppni um hver fái
að ráða, það er að segja sam-
keppni um hver fái að hafa for-
sjónina með höndum, því sá sem
ræður markaðnum ræður því
hvað neytendur geta fengið sér.
Þetta eru ekki rök fyrir því að
markaður sé vondur og að mark-
aðsvæðing sé skilyrðislaust slæm
og henni beri að afstýra. Þetta
era einungis rök fyrir því, að það
er skammsýni að gleyma spum-
ingunni um þörf og selja hana
undir spuminguna um markað.
Spumingin um þörf er ekki
merkingarlaus.
KÓRVILLA
HELGASTI hluti hvemar kirkju
er kórinn sem er að kristinni venju
inni undir austurgafli hennar. Gólf
hans er oftast látið liggja hærra
gólfi kirkjuskipsins, sem nemur til
þremur þrepum og aðskilja þau
þessa tvo hluta
Eg hafði fyrir löngu
ætlað mér að skrifa
um notkun þjóðfánans
og félagamerkja í ís-
lenskum kirkjum. Af
þeirri höfuðröskun
(kórvillu) sem Bjöm
Th. Bjömsson taldi
þjóðfánann valda í
dómkirkjunni við jarð-
arör, sem hann var-
hluttakandi í, ritaði
hann grein í Morgun-
blaðið í september síð-
astliðnum. Af efni
greinarinnar er helst
að skilja, að fáninn sé
þarna aðskotahlutur,
því að hann raski „byggingarlegum
hreinleika" færi með sér: stílrof í
þessu Ijósa musteri". Greinarhöfun-
dur segir að komin hafi verið:
„flaggstöng út frá norðurveggnum
framan við kórinn og á henni ís-
lenski þjóðfáninn “ Fyrir þjóðfán-
ann í kirkjunni er hallandi stöng út
frá skilvegg milli kórs og skips.
Hinn litli halli stangarinnar og stað-
setning hennar gera flöggunina lítt
áberandi. Hinn íslenski þjóðfáni,
sem er krossfáni, á að geta sómt sér
vel í kirkjum, sé hann af sæmandi
stærð, rétt staðsettur hreinn og
heill.
Hin beinskeytta gagnrýni
skáldsins og listamannsins var þörf
vakning til umhugsunar á hvemig
fánar og félagamerki era nýtt í ís-
lenskum kirkjum eða frekar eru
„stílrofar" í þeim. Af þessum sökum
nefnir hann greinina „Fánavilla“.
í júní 1987 skipaði þáverandi for-
sætisráðhema. Steingrímur Her-
mannsson, nefnd sem skyldi endur-
skoða þær reglur er þá giltu um
notkun fánans, gera breytingartil-
lögur á þeim eða semja nýjar, ef
ástæða þætti til. Málefni fánans
vora þá falin dómsmálaráðuneytinu
samkvæmt fánalögum, sem sam-
þykkt vora á fundi Alþingis á Þing-
völlum 1944, er lýðveldið var stofn-
að. Reglur sem þau gerðu ráð fyrir
að yrðu samdar og dreift, voru
gefnar út á blöðungi 20 áram síðar
án leiðbeininga. Fánanefndin (frá
’91) vann ötullega undir for-
mennsku Péturs Thorsteinssonar
og Birgis Thorlacius, sem ritara.
Störf nefndarinnar leiddu til þess
að forsætisráðuneytið tók til sín
málefni fánans. I ársbyrjun 1991
gaf ráðuneytið út vandað lítið rit,
myndskreytt, sem fól í sér lög,
reglur og sögu fánans, ásamt leið-
beiningum um notkun hans. Einnig
era í ritinu saga skjaldarmerkisins,
þjóðsöngsins og heiðursmerkja. Ut-
gáfa ritsins leysti brýna þörf. Að-
gengilegt fræðslurit hafði ekki ver-
ið til um þetta þjóðlega efni. Að vísu
fylgdi nefndarálit fánanefndar
(skipuð 1913) til Alþingis 1914
vönduð skýrsla en hún varð lítt
kunn alþýðu manna. Mjög var til
bóta að framleiðandi fána og versl-
un sem sérhæfði sig í sölu þjóðfána,
létu fylgja hverjum afgreiddum
fána, fánareglurnar úr hinum nýju
reglum og leiðbeiningum frá 1991.
Utgáfa fánarits forsætisráðu-
neytisins vakti skilning og þekk-
ingu á meðferð fánans. Þá veittu
skátar leiðbeiningar um notkun
fánans. Væri skakkt flaggað hjá
hótelum og fyrirtækjum, voru
stjórnendur heimsóttir og bornar
fram aðfinnslur. Vora þessar kynn-
ingar vel þegnar. Oflum fyrirtækja
og stofnana á fyrirtækjafánum hef-
ur dregið úr ofnotkun þjóðfánans.
Sama má segja að hólkastoðir hafi
bætt notkun fánans utanhúss og
innan. Stoðimar leiddu af sér fjöl-
breyttari möguleika flöggunar. Þá
hefur varfærnisleg flöggun starfs-
manna Laugardalsvallar og Laug-
ardalshallar veitt fordæmi og
gætni, sem hefur afstýrt ágreiningi.
Utgáfa ritsins „Fáni Islands “ hafði í
for með sér ærnar breytingar til
bóta á notkun þjóðfánans.
Þetta sést núna af
röðun þjóðfána við
hótel og ráðstefnu-
staði. Norðurlandar-
áðið hefur nokkram
sinnum haldið hér-
lendis þing og hefur þá
verið flaggað þjóðfán-
um Norðurlanda. Hef-
ur flöggunin vakið
furðu, því að hvern
dag hefur verið breytt
um röðun fánanna.
Ekki farið eftir gild-
andi íslenskum fána-
reglum. Svör stjóm-
enda við spumingunni
hverju þetta sætti, var
að Ráðið væri hafið yf-
ir fánareglur hverrar þjóðar og því í
þessu tiifelli fánaröðun breytt á
hverjum degi og enginn fáni á heið-
ursstöng. - Fráleit mikilmennska
og hentistefna. Því miður kom sams
konar skoðun fram hjá starfsmanni
forsetaembættisins, er í ársbyrjun í
ár var fundið að staðsetningu ríkis-
fánans við set forseta, er hann flutti
nýársávarp sitt og eins hvar fáninn
Islenzki fáninn og rétt
notkun hans, ekki sízt
í kirkjum landsins,
er umræðuefni Þor-
steins Einarssonar
í grein hans sem
hér birtist.
var staðsettur við fundarborð ríkis-
ráðsins sem um svipað leyti kom
saman á Bessastöðum. Bjöm Th.
Bjömsson tók eftir að við fyrmefnd
tækifæri á Bessastöðum varð notk-
un þjóðfánans fyrir handvömm og
getur þessa í grein sinni „Fána-
villa“.
Eigi er langt síðan ég var við
jarðarför, þar sem sá framliðni átti
danska móður en íslenskan föður,
því vora við kistu hans þjóðfánar
foreldra hans. Við þá voru fána-
vaktir. Fánarnir vora bomir inn í
byrjun athafnar og hefðu því átt að
berast á undan kistunni út úr
kirkjunni. Svo var eigi heldur kom
kirkjuvörðurinn, tók fánana, sem
fánavaktimar höfðu vafið um
stengumar og bar út eins og þar
væra innkaupapokar. Þá vora um
húna stanganna hnýttar sorgar-
slæður. Slíka vottun samúðar skal
eigi hengja á stengur þjóðfánans en
aðeins beita félagamerki.
Félagamerki era oft færð seint til
kirkna og verða því sett upp af fljót-
færni. Félögin sem rnerkin eiga,
hafa eigi aflað þeim hólkastoða og
sama er að segja um kirkjurnar.
Vegna þessa standa í flestum tilfell-
um félagamerkin ekki í stoðum en
þau látin hvíla upp við stoðir eða
veggi. Ekki er langt síðan, að dómk-
irkjunni og fríkirkjunni í Hafnar-
firði hvíldu félagamerki upp að
stöngum þjóðfána, svo að af þeim
sáust upp fyrir rá hvors merkis
húnn fánastangar og efsti hluti
þjóðfána. í Bústaðakirkju var ég
nýlega við útför, innst við gafl
hægra megin við altari stóð þjóð-
fáninn á stoð, þess vegna var óþarft
fyrir starfsfélaga hins framliðna að
koma fyrir þjóðfána við kistuna.
Honum var rétt komið fyrir hægra
megin kistunnar. Grænleitt félags-
merki stóð framan við þjóðfána
kirkjunnar, svo að á hann var að
nokkra leyti skyggt. Vinstra megin
við altari vora 3 félagsfánar. Svo
virtist sem þeir hvíldu við vegg.
Hér var einum þóðfána um of og fé-
lagamerkjum dreift báðum megin
Þorsteinn
Einarsson
íslenzki fáninn að húni
á Þingvöllum.
altaris. Fer best á að þjóðfánar séu
hægra megin við altari samkvæmt
fánareglum en félagamerki vinstra
megin. Félagamerki era vel gerð,
áletranir saumaðar á vönduð dúk-
efni eða þrykktar. Flest með skúfa
eða kögur. Eitt háir þeim, má segja
sameiginlega, að hlutföll breiddar
og lengdar dúksins eru af ýmsum
stærðum. Þetta á að vera auðvelt að
laga. Fyrir þjóðhátíðina 1974 varð
að afla fjölda fjórðunga merkja og
héraðamerkja. Það sýndi sig að
þjóðin bjó yir ágætu iðnaðarfólki á
þessu sviði. Einnig skorti ekki lista-
fólk til aðdraga upp áletranir og
héraðstákn.
Hólkar- eða slíðurstoðir fást
gerðar hjá málmsmiðum. Þær
þurfa að vera þungar (þykkur botn)
svo að stangirnar megi hallast.
Þyngja má stoðimar niður með
sandpokum úr snyrtilegu dúkefni.
Stoðimar geta haft ýmsa lögun.
Hringlaga stoðir, skekktir 3-7 hólk-
ar (slíður) raðað með jaðri stoðar-
innar svo að hver stöng í hvirfing-
unni hallist; við miðju 1-3
hallalausir hólkar (slíður) svo að
stangimar hafi lóðrétta stöðu.
Ilangar, að lengd í samræmi við
rými og millibil milli hólka 10 cm,
svo raða megi upp stöngum, að dúk-
ar merkja skarist í samræmi við
þörf. Þá má hafa hólka þéttar og
annan hvern með halla. Til er að
stoðir hafi svigalögun. Færri era
þær kirkjur sem eiga stoðir og enn
færri þau félög sem afla sér stoðar
um leið og félagsmerkis.
Ef þjóðfánar og félagsmerki eiga
ekki að vera „stílrof ‘ eða handahófs
uppröðun, þurfa þeir sem annast
kirkjur að gera ráðstafanir til að
mæta notkun fána og merkja með
eign handhægra stoða og að ákveð-
ið sé að þjóðfánar og merki séu
framan við og til hliðar við kór, rað-
að í stoðir. Þjóðfánar hægra megin
séð frá altari, en merki vinstra meg-
in. Sorgarslæður ekki á stöngum
þjóðfána. Fánavaktir aflagðar.
Þjóðfánar látnir standa eftir, eins
og félagamerki, er kista er hafin út.
Starfsmenn íþróttamannvirkja
era oft settir í vanda vegna alþjóða-
móta, þar sem flagga þarf þjóðfán-
um, fánum alþjóða sérsambanda,
innanlands sérsambanda, héraðs-
sambanda, sveitarfélaga og félaga.
A þessum vanda var tekið á fundum
og starfsmenn viðbúnir að leysa
hann við ýmis tækifæri með kunn-
áttu á reglum og þekkingu á beit-
ingu hjálpartækja. Nauðsyn er að
biskupsstofa eða einhver ábyrgur
aðili, boði kirkjuverði til fundar um
lausn á þessum vanda.
Samtöl við starfsmenn kirkna og
aðra um notkun þjóðfánans leiddu í
ljós, að fáir áttu hið ágæta, rit for-
sætisráðuneytisins: „Fáni Islands “
og margir meðal almennings
þekkja það ekki. Væri þarft að
ráðuneytið auglýsti ritið eða komi
því á framfæri á annan hátt. Þá
fræðslu sem það geymir skortir
þjóðina og tómlæti um notkun fán-
ans mætti eyða með lestri ritsins.
Höfundur er fv. íþróttafulltrúi
rfkisins.