Morgunblaðið - 21.11.1999, Síða 18

18 SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
Merkilegur mynd-
listarfundur
Sögufræg- mynd frá steinþrykkverkstæði Chr. J. Catos er það var í Farvegade, máluð af Luplau Janssen 1920, og var notuð til kynn-
ingar steinþrykktækninnar í skólum. Sýnt allt vinnuferlið á steinþrykkverkstæðum sem í þá daga gegndu þýðingarmiklu hlutverki í
prentiðnaðinum.
Ljósmynd/Bragi Asgeirsson
Eitt af stærri steinþrykkjum Kjarvals, merkt, um 1930.
Ljósmynd/Bragi Asgeirsson
Helge (?) Daniel, frá Þingvöllum. Steinþrykk, um 1930.
Það gerðist þegar menn voru
að hreinsa til í geymslum
gamals og aflagðs steinþrykk-
verkstæðis Chr. J. Cato,
sem lengstum var til húsa
á Stóru Kóngsgötu 45 í
Kaupmannahöfn, að þar
fundust nokkur steinþrykk
eftir þá Kjarval og Jón
Þorleifsson frá árinu 1930
ásamt fleiri myndum frá
--7------------------------
Islandi. Þau eru nú komin
í eigu listhússins Kambs
í Rangárvallasýslu. Bragi
Asgeirsson fór þangað og
hermir af fundinum.
ADÖGUNUM fékk ég þau skila-
boð að hárskeri minn til langs
tíma, Eiríkur Óskarsson í Hödd,
vildi tala við mig hið snarasta en
hann er mikill áhugamaður um myndlist.
Skundaði ég til hans við fyrsta tækifæri og
kom þá í ljós að hann vildi fá mig austur að
Kambi, til listmálarans og bóndans þar,
Gunnars Amar, og líta á nokkuð merkileg-
an fund, helst daginn eftir. Gunnar væri
nýkominn frá Kaupmannahöfn, með gaml-
ar grafíkmyndir eftir Kjarval, Jón Þorleifs-
son og einhverja danska listamenn sem
hann vildi bera undir mig. En ég var mjög
upptekinn svo það varð að bíða í nokkra
daga. En við náðum að skjótast þangað
fyrir helgi og kom þá í ljós að málaleitan
Gunnars hafði verið í fyllsta máta eðlileg.
Rákust á nokkur forþrykk eftir
Kjarval og Jón Þorleifsson
Mál er að menn höfðu verið að hreinsa til
í geymslum gamals og aflagðs steinþrykks-
verkstæðis, Chr. J. Cato, sem lengstum
var til húsa á Stóru Kóngsgötu 45, og á
tímabili mun þar einnig hafa verið skóli.
Meðal þeirra er gengu að verki í arkívið
eins og þeir nefna það, var eigandi Gallerí
Stalke á Vesturbrúgötu, en Gunnar Öm er
einn af föstum sýnendum þar. Rákust
menn á nokkur forþrykk, eða það sem
Danir nefna prövetryk, eftir þá Kjarval og
Jón Þorleifsson frá 1930, auk nokkurra
mynda frá Þingvöllum með torlæsilegri ár-
itun; Helga eða Helge Daniel, sem ég kem
ekki fyrir mig, né hef heimildir um. Þetta
var stórt verkstæði með nokkmm vélknún-
um þrykkpressum til fjölföldunar og all-
fjölmennu starfsliði.
Það má vera trúlegt að þessir þrír lista-
menn hafi verið samtíða á verkstæðinu og
að Kjarval og Jón hafí verið að þreifa fyrir
sér í tækninni enda era myndir Kjarvals að
hluta til lítil riss, nokkurs konar fingra-
æfíngar með krít á stein. En þar lætur art-
istinn ekki að sér hæða fremur en fyrr, ein-
um með hliðsjón af ófreskum veram í
myndunum og fínum strikum sem gerir
þær auðkennilegar, þótt sumar hverjar séu
ekki áritaðar.
Þetta telst merkur fundur
Þetta telst merkur fundur sem ber að
rannsaka nánar en hér vil ég einungis
vekja athygli á honum. Vekur upp ýmsar
spurningar er varða íslenzka listasögu,
hver hafi t.d. gert fyrsta steinþrykkið en
ýmislegt hefur verið að koma í Ijós í tímans
rás sem menn höfðu litla hugmynd um.
Borðleggjandi er að þeir voru þó nokkrir
íslenzku listamennirnir sem reyndu fyrir
sér á hinum ýmsu sviðum grafíktækninnar
en héldu ekki þessum tilraunum sínum
fram enda mestmegnis um þreifingar að
ræða. En hæfileikana hefur ekki skort og
og má ætla það óbætanlegt tjón að ekki var
sett upp grafíkverkstæði á Islandi á þess-
um áram er stæði listamönnum opið, sem
hefði getað skipt sköpum fyrir íslenzka
listasögu, bókagerð og bókaútgáfu al-
mennt. Þannig hófst markviss kennsla í
grafík ekki við Handíða- og myndlistar-
skólann fyrr en haustið 1956 og þá mjög af
vanefnum sökum tækjaskorts og naumt
skammtaðs kennslutíma. Þekkingin á hinu
kröfuharða fagi var ekki meiri en svo og
náði vanþekkingin langt inn í raðir ís-
lenzkra myndlistarmanna, einkum þeirra
sem lítið voru inni í tækninni eða misskildu
hana með öllu.
Um listgildið má deila
Eg hef ekki séð þessar myndir áður og
fróðlegt þótti mér að líta Þingvallamyndir
Danans augum því þær eru svo mikið og
ekta steinþrykk í svart-hvítu, á kalkstein
frá Solnhofen í Bæjaralandi að það má
merkja það í langri fjarlægð. Um listgildið
má deila en álíta má að þessar myndir
gerðar á þúsund ára afmæli Alþingis hafi
þónokkurt heimildargildi. Loks er rétt að
komi fram að forþrykk, prövetryk, geta
verið fullgild listaverk, í sumum tilvikum
hafa þau orðið verðmætari sjálfu lokaupp-
laginu enda í öllu færri eintökum.