Morgunblaðið - 24.12.1999, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 24. DESEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Gróska í
fræðiheiminum
BÆKUR
T í m a r i (
SKÍRNIR
Tímarit hins íslenska bóknienntafélags,
haust 1999. Ritstjórar: Jón Karl Helgason
og Róbert H. Haraldsson.
Hið íslenska bókmenntafélag. 1999
-bls. 249 -514
HAUSTHEFTI Skfrnis, tímarits Hins ís-
lenska bókmenntafélags geymir margar bita-
stæðar ritgerðir og kennir þar margra grasa.
Breytingar eru á döfmni í tímaritinu. Þetta er
síðasta hefti undir stjóm þehra Jóns Karls
Helgasonar og Róberts H. Haraldssonar.
Viðar Hreinsson ritar skemmtilega grein í rit-
ið sem hann nefnir íslenska akademían: Kot-
ungar í andóíi. Með viðmiðun í kenningar
Mikhails Bakhtin greinir hann verk þriggja höf-
unda, Halldórs Laxness5 Stephans G. Stephans-
sonar og Bills Holm. Islenska akademían er
ekki fólgin í stofnanagerðu háskólaumhverfi
heldur er hún sprottin upp úr lííi fólksins í land-
inu, úr lífsbaráttu þess. Viðar líkir henni við sög-
ur af Díógenesi hinum gríska sem ástundaði
þann kynisisma sem stundum er nefndur hund-
ingsspott. í því er fólgið andóf og á það einblínir
Viðar fremur en spottið. I verkum þessara höf-
unda þykist hann greina andóf gegn hlutgerv-
ingu mannsins og náttúrunnai'. Þar er sagt frá
fólki sem býr yfir innri styrk sem óréttlæti bítur
ekki á. „Það er sannmæli sem gæðir verk hinna
þriggja höfunda slíku næmi og virðingu fyrir
þeirri merkingarauðgi og mannkostum sem
sagan og samtíðin bjóða upp á, að jaðrar við
trúarlega dýpt.
A svipaðan hátt og Viðar leitar viðmiðunar í
kenningar Bakhtins notast Kristín Unnsteins-
dóttir við hugmyndir greiningarsálfræðinnar
eins og þær birtast hjá Sigmund Freud, Carl G.
Jung og ekki síst Erik H. Eriksson sem uppi-
stöðu eða rannsóknarlíkan. Grein hennar fjallar
um ævintýri sem nefnist Sagan af Kisu kon-
ungsdóttur. Þroskakenningar Erikssons falla
vel að sögunni og sýna hana í nýju ljósi sem
þroskasögu stúlku. Almennt dregur höfundur
þá ályktun af athugunum sínum að sá djúpstæði
skilningur á þroskaferli mannsins sem birtist í
ævintýrum úr munnlegri geymd valdi ef til vill
mestu „um þann kynngikraft sem felst í mörg-
um ævintýrum. Slík þroskakenning gagnast
bersýnilega vel við að skýra út sögu sem þessa.
Annars ber að feta varlega þá leið að bera sam-
an kenningar manna og söguþráð farandsagna.
Með hæfilegri einföldun er auðvelt að fá hvaða
fót sem er til að passa í skó kenningarinnar svo
að vitnað sé í eitt ævintýrið. Hæll er höggvin hér
og tá þar. En það á ekki við um þessa grein. Hér
hefurtekistveltil.
„Hver á sér fegra föðurland nefnist ritgerð
eftir Guðmund Hálfdánarson. I henni færir
hann rök fyrir því hvernig hlutverki náttúran
hefur gegnt í þjóðemishyggju íslendinga. Á
fyrri hluta 19. aldar var náttúrusýnin bundin
nytjahyggju sem síðar dagaði uppi með vaxandi
borgmenningu. Athygli vert er þó að stjórn-
málaumræða samtímans er enn á ný mótuð af
orðræðu sjálfstæðisbaráttunnar. Samkvæmt
Guðmundi hefur hin seinni ár náttúran tekið við
af tungunni sem meginvaki þjóðernislegrar um-
ræðu og nytjahyggja tengst náttúrusýninni á ný
og nú á kapítalískum forsendum. Hin óspjallaða
náttúra Islands hefur sölugildi og aðdráttarafl
fyrir erlenda túrista.
Vafalaust hefur Guðmundur margt til síns
máls en því er þó ekki að neita að tungan hefur
enn þá þjóðemislega skírskotun. Það sést á
grein Kristjáns Amasonar Landið, þjóðin, tung-
an - og fræðin. Hann telur einmitt að málpólitík
sé og verði „veigamildll þáttur í stjómmálum
hér á landi. Hann bendir hins vegar á að fræði-
menn verði að gæta sérstakrar varúðar og mis-
nota ekki fræðikenningamar til framdráttar
stjórnmálaskoðunum eða beinum hagsmunum.
Þannig varar hann við þeim öfgum sem hann
telur birtast í málpólitík annars vegar reiða-
reksmanna sem telja best að láta málþróun með
öllu afskiptalausa og svo málvefrumanna sem
leita uppi málgalla manna. Báða hópana telur
hann hafa tilhneigingu til að þykjast vita betui-.
Hin sanna fræðimennska sé hins vegar hlutlaus.
Róbert H. Haraldsson reynfr að nálgast
merkingu þein-ar frægu setningar Nietzsches
að guð sé dauður út frá öðm sjónarhomi en
margir þeir sem það hafa gert. Grein hans nefn-
ist Hlæjandi guðir og helgir menn. Hann styður
það rökum að ekki beri að skoða þessa fullyrð-
ingu þeim frumspekilegum skilningi að í kjölfai-
dauða guðs komi óreiðan, tómið og neindin.
Nietzsche hafi litið á óreiðuna og nauðsynina
sem tvær hliðar tilvemnnar. Óreiðan var því
ekki afleiðing heldur forsenda. Guðstrú samtím-
ans hafi aftur á móti mótast af gömlum, einráð-
um guði sem hafi kæft hlátra annarra guða með
einstefnu sinni. Ofurmenni Nietzsches sem
hann hefði stillt upp sem arftaka guðs væri í
raun sjálfstæð einstaklingsvitund andspænis of-
ríki einnar háleitrar fyrirmyndar. Mér þykh-
Róbert færa góð rök fyrir máli sínu og óneitan-
lega er það algengt að frelsarar manna hneppi
þá í andlega fjötra.
Jón Hnefill Aðalsteinsson hefur verið drjúgur
við það að undanfömu að rita um foma blótsiði.
Hann þykist sjá líkindi milli blótsiða Þórsnes-
inga og Semnóna. í grein sem hann nefnir
Mannblót í Semnónalundi og á Þórsnesþingi
bendfr hann á að orðalagið „bmtu þá menn um
er þeir blótuðu úr Landnámabók bendi til þess
að mannblótið hafi haft líkt og mannblót í Sem-
nónalundi írumblótið, sköpunarblót guðanna
þar sem fmmveranni, Ými, var fómað sem fyr-
irmynd. Fómarmenn hafi því bókstaflega verið
brotnir á blótstallinum líkt og Ýmir var bútaður
í sundur við sköpun heimsins. Ef satt er hafa
blót á Islandi verið jafnvillimannleg og blót
Semnóna sem einmitt bratu sína fórnarmenn á
stalli.
Sveinbjöm Rafnsson leiðir að því rök í grein
sem hann nefnir Meriínusspá og Völuspá I sögu-
legu samhengi að Völuspá hafi ekki verið til fyr-
ir ritunartíma Merlínusspár þrátt fyrir að kvæð-
in séu náskyld hvað varðar orðalagslíkindi og
merkilega lík hvað varðar efnisatriði. Hann ýjar
jafnvel að því að Völuspá hafi verið ort líkt og
Merlínusspá sem innlegg í siðvæðingu á 12. öld.
Hér er merkileg hugmynd á ferð og athyglivert
hversu hugmyndir manna um hin fornu kvæði
og fomrit almennt hafa breyst að undanförnu.
Loftkennt fólk á staðlausum tímum? nefnist
grein um áhrif netsins á fjölmiðlanotkun. Höf-
undur er Lóa Aldísardóttir. Það er tímanna
tákn að slík grein skuli birt í Skími. í greininni
er m.a. greint frá könnun á vefsíðum dagblað-
anna á Islandi. Það hefur verið skoðun ýmissa
að netvæðing og alþjóðlegri fjölmiðlun leiði til
rneiri alþjóðavæðingar og jafnvel afmáun þjóð-
menningar. Móti þessu mælir ýmislegt og Lóa
hafnar því að hnattvæðing fjölmiðla og sérstak-
lega veffjölmiðla mái út menningai-leg landa-
mæri. Notendur Nets og annarra fjölmiðla em
hluti af ákveðnu menningarsámfélagi „ sem hef-
ur mun sterkari ítök í fólki en fjölþjóðafyrirtæki.
Grein Lóu er um margt fróðleg en mér ftnnst
henni stundum hætta til fullmikilla alhæfinga.
Þannig segir m.a.: Póstmódemisminn tvístraði
heimsmyndinni á níunda áratugnum ... Ég held
raunar að póstmódemisminn eigi ekki þann
heiður heldur margir, ólíkir þróunarþættir sam-
félags og vitundar en póstmódemisminn er svo
að sönnu ein birtingarmynd þeirra.
Ágúst Þór Árnason ritar grein um nauðsyn
þess að festa í stjþmarskrá ýmis þau mannrétt-
indaákvæði sem Islendingar hafa skrifað undir.
Lýðræðið sé ófullkomið og vilji meirihlutans sé
ekki alltaf réttur. Stjórnarskrárbundin réttindi
verði síðui- tekin af fólki en önnur. Ábendingar
Ágústs em tímanlegar og löngu tímabært að ís-
lendingar sem ekki em beint þekktir fyrir al-
varleg mannréttindabrot festi shka réttinda-
skrá í stjómarskrá sína.
Auk þessa efnis era nokki-ar bókaumsagnir í
Skírni, m.a. fjallar Jón Karl Helgason um Borg
eftir Rögnu Sigurðardóttur með hliðsjón af
Stálnótt Sjóns, Byggingunni eftir Jóhamar og
Miðnætursþlborginni pftir Jón Gnarr. Skáld
Skírnis er Óskai- Ami Óskarsson og myndlistar-
maður Ragnhildur Stefánsdóttir. Þetta hefti
Skírnis bendir til mikillai- grósku í fræðiheimin-
um enda geta höfundar þess að aðsendum
greinum fjölgi jafnt og þétt. Raunar minnist ég
þess ekki heldur að jafnmargar bækur um húm-
anísk og fræðileg efni hafi komið út og að undan-
förnu og er það vel.
Skafti Þ. Halldórsson
Óöinsgötu 1 s:562 3220
www.guerlain.is
Telina
Laugavegi 4, sími 551 4473
Hvað leynist
í kjallaranum?
LEYNDARMÁLIÐ í kjallaranum
heitir fyrsta bók Steinunnar
Hreinsdóttur, magisters í norræn-
um bókmenntum og flugfreyju.
Hún er skreytt myndum eftir tví-
burasystur Steinunnar, Jóhönnu.
„Þetta er spennusaga um fimm
krakka sem gætu átt heima í hvaða
hverfi sem er í Reykjavík," segir
Steinunn. „Þetta eru tvær stelpur
og þrír strákar. Stúlka segir sög-
una og ætti sagan að höfða bæði til
drengja og stúlkna. Aðalsöguhetjan
er leiðtoginn í hópnum; Baddi berj-
ari, sem er kallaður það þar sem
hann er harður og gjarn á að lúskra
á skólafélögum sínum ef svo ber
undir. Hann býr einn með pabba
sínum, sem er fiugmaður og því oft
fjarverandi, og undir stóra húsinu
þeirra er dimmur og dularfullur
kjallari sem hefur mikið að-
dráttarafl fyrir krakkana. Þar er
enda margt skrítið og skemmtilegt
að finna. Þau koma þess vegna oft
þangað niður og í lok sögunnar
kemur í Ijós hvert leyndarmálið er
og um leið leyndarmál Badda berj-
ara,“ segir Steinunn, spurð um sög-
uþráð bókarinnar. „Ég held að
megi fullyrða að þessi sögulok
koma á óvart - séu ekki fyrirsjáan-
leg,“ bætir hún við.
Steinunn kenndi dönsku í Há-
skólanum um árabil og vann að
kennslubók í málvísindum. „Það
gekk mjög vel en mér leiddist hvað
markhópur bókarinnar var í raun
lítill. Þess vegna datt mér í hug að
skrifa eitthvað skemmtilegt með.
Ur varð þessi barnabók sem nú
kemur út. Það er raunar nokkuð
siðan hún var tilbúin, en það var
erfitt að finna útgefanda; þeir taka
víst ekki nýtt fólk.“
En mun hún halda skriftunum
áfram?
„Það er aldrei að vita. Mér finnst
þetta mjög skemmtilegt. Viðbrögð-
Steinunn Hreinsdóttir
in hafa verið jákvæð og það er
hvetjandi fyrir mig.“
Krakkamir vom búnir að vera
dágóða stund hjá Badda
þegar talið barst að kjallar-
anum. Hugrún var ekkert spennt
fyrir að fara aftur niður í kjallarann.
Henni fannst kjallarinn óhugguleg-
ur. En eftir smástund létu vinkon-
urnar samt tilleiðast.
Kiddi var þegar kominn fram á
gang með vasaljósið hans Badda.
Hann var alltaf svo ákafur. Hann
flýtti sér að rúlla upp teppinu og
hjálpaði Badda að lyfta upp hleran-
um. Það ískraði í lömunum.
Kiddi beindi vasaljósinu niður
tréstigann á meðan Baddi fór niður.
Baddi kveikti ljósið í kjallaranum og
dauf, gulleit birtan kom á móti þeim.
Baddi kom aftur upp stigann og
skaut höfðinu rétt upp um kjallara-
opið.
„Þið þekkið reglurnar," sagði
hann ákveðið, „þið fylgið mér og ekki
hafa hátt.“
Ur Leyndarmálið í kjallaranum
Lát hjarta
ráða för
BÆKUR
Þýdd skáldsaga
ALKEMISTINN
eftir Paulo Coelho. Thor Vilhjálms-
son þýddi úr portúgölsku. Mál og
menning, Reykjavík 1999. Prentun
og bókband: Prentsmiðjan Oddi hf.
186 bls. Leiðb. verð: 3.680 kr.
BÓK brasflska rit-
höfundarins, Paulo
Coelho, Alkemistinn, er
dæmisaga og ævintýri,
og ekki hægt að lesa
hana sem neitt annað.
Sem skáldsaga væri
hún ekki nægilega um-
brotasöm í forminu. En
hvað um það, svo fallegt
og skemmtilegt ævin-
týri sem hún er þá er
hún mannbætandi lesn-
ing á dimmu vetrar-
kvöldi þegar tákn-
stormurinn á skjánum
verður hvað svartastur.
Sagt er frá dreng
sem ákveður að fórna öllu sínu til að
geta lagt upp í leit að Örlagakosti sín-
um. Hann er fjárhirðir í Andalúsíu og
dreymir sífellt sama drauminn um
fjársjóð sem bíður hans við pýramíða
í Egyptalandi. Öldungur, sem reynist
vera konungur fornrar þjóðar, telur
hann á að leita fjársjóðsins í krafti
þess að „þegar þú þráir eitthvað, þá
stuðlar alheimurinn að því að það
megi eftir ganga“. Konungurinn sel-
ur honum tvo steina sem eiga að vera
honum til leiðbeiningar fyrir kindur
hans. Ferðin sem drengurinn tekur á
sig yfir haf, lönd og eyðimörk verður
honum löng en lærdómsrík. Hann
ratar í ólfldegustu raunir sem kenna
honum að það eina rétta sé að láta
hjarta ráða för, að fylgja rödd hjart-
ans. Á vegi hans verða bæði ræningj-
ar og stríðsmenn með dauðann í aug-
unum en það er Alkemistinn sem
kennir honum að fylgja hjarta sínu,
„því að þar sem það er fyrir, þar er
fjársjóðinn þinn að ftnna.“ Drengur-
inn lærir Allsheijarmál Heimsins, að
skilja órjúfanlegt samhengi hlutanna,
órofa tengsl manns og náttúm, mátt
ástarinnar og traustsins og vindsins
og tmarinnar á forsjón hins góða.
Boðskapur sögunnar er einfaldur
og skýr, eins og hann á
að vera í dæmisögu, eða
eins og drengurinn
ályktar: „Sannarlega er
lífið rausnarlegt við
þann sem lifír sam-
kvæmt Örlagakosti sín-
um.“ Lát hjarta ráða
för, fylgdu draumum
þínum. I raun drýpur
lífsspekin af hverju
strái í bókinni en
gmnnurinn er sá að
maður á að vera heill og
sannur í orðum sínum
og gjörðum.
Bygging sögunnar
lýtur hinum hefð-
bundnu frásagnarlög-
málum ævintýra sem hafa leitina að
þema. Hún endurspeglast best í orð-
um sögunnar sjálfrar: „Leit hefst
ætíð með Glópaláni. Og endar ætíð
með Prófraun Sigurvegarans.11 Það
er því í sjálfu sér ekkert sem kemur á
óvart í sögunni en það er jú eitt af
grannlögmálum ævintýranna, við vit-
um hvernig þau enda.
Það þarf ekki að koma á óvart að
þessi fallega og skemmtilega saga
hefur náð metsölu viða um heim, æv-
intýrin gera sig enn. Ekki veit ég
hvernig sagan er aflestrar á fram-
málinu en hin íslenska þýðing Thors
Vilhjálmssonar er hreint fyrirtak,
málsniðið og tónninn eins og beint út
úr klassísku ævintýri.
Þröstur Helgason
Thor Vilhjálmsson