Morgunblaðið - 31.12.1999, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 31. DESEMBER 1999 47
rra,
ns
einangrast þar sem ísland hefur ekki sótt um aðild að
Evrópusambandinu. í rauninni er þessi kenning löngu úrelt.
Hitt er rétt að aldrei er hægt að útiloka Evrópusam-
bandsaðild um ókomna tíð. Því er jákvætt að umræða um
þessi mál heldur áfram, jafnframt því sem Evrópusamband-
ið sjálft þróast og breytist. En alþjóðavæðingin sem áður
var rædd, felur í raun í sér að einangrun hefur ekki lengur
haldbæra merkingu í utanríkismálum og á því ekki erindi í
umræðu um þau. Við höfum í þessu máli sem öðrum aðeins
eina skyldu. Hún er að setja langtímahagsmuni íslensku
þjóðarinnar í öndvegi og annað ekki. Þegar þeir hagsmunir
eru vegnir og metnir nú, kemur á daginn að hverfandi
kostnaður er við að standa utan við Evrópusambandið, en á
hinn bóginn blasir við, að aðild yrði dýru verði keypt.
íslendingar vita að forsenda hagkvæms sjávarútvegs er
að frjálsræði og samkeppni ríki, og markaðsaðstæður séu
eðlilegar. Ofveiði á ýmsum fískistofnum víða um heim skýr-
ist ekki síst af gríðarlegum ríkisstyrkjum í sjávarútvegi sem
leitt hafa til offjárfestinga í fiskiskipaflotanum. ísland hefur
beitt sér fyrir afnámi ríkisstyrkja í sjávarútvegi. Sú barátta
á ennþá langt í land, en töluverður árangur hefur þó náðst
og öflugir bandamenn hafa gengið til liðs við okkar málstað.
En andstaðan er enn mjög mikil, ekki síst frá Evrópusam-
bandinu.
II
IÐ ÍSLENDINGAR höfum ekki alltaf tekið nægjan-
legt tillit til umhverfis og náttúru. Slík framganga
kemur mönnum í koll fyrr eða síðar. En nú eru allir
íslendingar umhverfisverndarmenn. Umhverfisverndin ein
getur á hinn bóginn aldrei sagt alla söguna. Forsenda lífs í
þessu landi er skynsamleg nýting náttúrugæða. Alls staðar
er aðgátar þörf í nærveru náttúru svo að leitað sé í orðafar
mesta virkjunarmanns þessarar aldar. Umræða um íyrir-
hugaða Fljótsdalsvirkjun hefur því miður farið út í ómál-
efnaleg áróðurshróp og hafa ómerkilegir lýðskrumarar þar
leikið fullstór hlutverk. Staðreyndin er hins vegar sú, að
ekki var hægt að bera á borð að áhrif þeirrar virkjunar á
umhverfi séu með einhverjum hætti óljós. Ekki er heldur
hægt að halda fram að umhverfismat eftir öðrum for-
mreglum en það sem þegar hefur farið fram, sé líklegt til að
leiða nokkuð nýtt í ljós. Það eru sjónhverfingar einar að
halda því fram að deilan snúist um kröfuna um það sem
kallað er lögformlegt umhverfismat. Allir sem þekkja til
vita að deilan getur nú ekki staðið um annað en þekkt áhrif
mannvirkisins á náttúruna annars vegar og hins vegar efna-
hagslegan ávinning af gerð þess. Þeir sem hengja sig í talið
um lögformlegt umhverfismat eru að skjóta sér undan
ábyrgð á að taka ákvörðun. Aldrei hafa fyllri upplýsingar
legið fyrir við ákvarðanatöku af þessu tagi en nú. Þetta vita
stjórnarandstæðingarnir auðvitað. Margt annað í þessum
málflutningi öllum mætti gera langar og strangar athuga-
semdir við. Það skal ekki gert að sinni. Hitt þarf að undir-
strika að hugsanlegir samningar við Norsk Hydro eða aðra
aðila verða eingöngu gerðir á viðskiptagrundvelli. Þeir
fylgja tilteknu umsömdu ferli sem nær fram á mitt næsta
ár. Náist viðunandi samningur fyrh' báða aðila, hefjast
framkvæmdir, annars ekki.
III
GAMLA Stjórnarráðshúsið við Lækjargötu angar allt
af sögu innan þykkra veggja. Þetta gamla hús hafa
margir gist um lengri eða skemmri tíma og hafa
þeir komið úr næsta ólíkum áttum. Sumir komu og fóru
glaðir, en aðrir áttu þar sinn versta tíma. Húsið var í upp-
þafi ætlað íslenskum sakamönnum sem fyrir kóngsins makt
áttu að taka út refsingu fyrir brot sín sem mörg voru ekki
merkileg. Fangelsinu var síðan lokað vegna fjárskorts og
húsið, eitt það glæsilegasta í landinu, fékk síðar nýtt og
virðulegra hlutverk. Þar sátu landshöfðingjar og síðan ís-
lenskir ráðherrar er þefrra tími kom. Hannes Hafstein
skáld og skörungur var fyrstur og síðan hver af öðrum.
Ungt fólk hefur stundum í seinni tíð sótt þetta hús heim og
ég get ekki neitað þvi að það kemur á óvart, hvað jafnvel
gervilegt og gáfað fólk úr þeim hópi hefur lítið kynnt sér
sögu þeirrar aldar sem nú er að líða. Á veggjum hússins
hanga myndir af fjölmörgum þeim sem verið hafa í forystu
á þessum árum. Það er viðburður ef þetta unga fólk þekkir
nokkurn þeirra sem á myndum sjást og eru þó sumir þeirra
aðeins nýlega horfnir úr sínum ábyrgðarstörfum. Hef ég þá
trú að kennsla og þekking yngri kynslóðarinnar á síðari
tíma sögu þjóðarinnar sé í molum.
Þegar málstaðurinn hefur verið hvað tæpastur í stjóm-
málaumræðunni, hefur stundum verið hrópað að nú sé svo
komið að tvær þjóðir búi í landinu og er þá vísað til efna-
hags manna. I vanþróuðum löndum er hægt að tala þannig
með réttu, en það er fráleitt á íslandi, eins og allir í raun-
inni vita. Fram á síðustu ár hafa þeir verið fáir sem teldust
ríkir menn á mælikvarða flestra hinna stærri þjóða. Það
sem skiptir sköpum er hitt, að fátækt á borð við það sem
þar gerist og áður þekktist hér á landi, er úr sögunni. Hins
vegar er þjóðin ekki eins einsleit og hún áður var. Það
hlusta ekki allir á sömu fréttfrnar, eins og áður gerðist.
Menn skipast ekki í fylkingar af sömu hörku og forðum var
og menn eru ótrúlega fljótir að gleyma því sem áður þótti
skipta höfuðmáli. Þetta hefur orðið til þess að sumir stjórn-
málamenn fara óhikað fram með fullyrðingar sem eiga enga
stoð og eru stundum augljóslega settar fram gegn betri vit-
und. Þeir vita sem er að verði þeim ekki fyrirgefið frum-
hlaupið, þá gleymist hinn vondi málstaður fljótt og verður
því ekki dragbítur á pólitískan framgang. Og þeir geta
furðu lengi verið í slíkum skollaleik. Segja má að skil séu
með þjóðinni, hvað þetta varðar og eldra fólk varara um sig
en hið yngra. Sumum er þetta land lífsakkerið sjálft. Saga
þjóðarinnar og sameiginleg reynsla hennar er mörgum enn
megingrundvöllurinn og tungan, íslenskan, haldreipið sem
aldrei má bregðast. Síðan er annar hópur sem fer stækk-
andi og ótækt að halda því fram að þar fari lakari fslend-
ingar en í hinum fyrri. Honum er þessi afstaða framandi. í
hans augum er sagan ekki fyrirferðarmikill hluti af nauð-
synlegasta veganesti til veglegra lifskjara. Landið er flest-
um fagurt og kært, en þó eru ýmsir sem telja sig ekki hafa
neinar skuldbindingar gagnvart því og þykir sumt af því
sem áður hefur verið talið séríslensk fyrirbæri og menn
verið stoltir af, lítið annað en óhagnýtt hjal. Tungan sé
vissulega ágæt svo langt sem hún nái, en þó aðeins svo
langt sem hún nái. Að svo miklu leyti sem hún þvælist fyrir
mikilvægum markmiðum í lífinu, verði hún að víkja og muni
hvort sem er gera það, hvað sem allri viðspyrnu líður. Því
sé rétt að stuðla að því að sú breyting verði með snyrtileg-
um hætti og með sem minnstum skaða. Hér er mikið álita-
efni á ferðinni sem óhjákvæmilegt er að taka til skoðunar.
Er hugsanlegt að hreintungustefnan, orðasmíði í útlensku
stað, sé í besta tilviki þrái og þvermóðska og heimóttarhátt-
ur sem dæmdur sé til að mistakast og sé jafnvel til þess
fallinn að þrengja að tungunni svo að hún týnist að lokum?
„If you cant beat them, join them,“ er sagt á heimsmálinu.
Er það þá eina hjálpræðið að hætta að smíða nýyrði en
koma sér upp forriti sem setur útlend nýyrði frá 1950 eða
svo og síðar inn í íslenska beygingafræði og hnýtir á þau ís-
lenskum endingum? Hafa tölvan, Netið og þær tækninýj-
ungar allar, með þeim óendanlegu möguleikum og mikla
hjálpræði sem í því undri öllu felst, í raun tekið völdin hvað
þetta varðar? Lýtur þetta sömu lögmálum og aldamótaá-
kvörðunin sem áðan var nefnd? Þegar er til orðin einhvers
konar hraðritunarenska sem fólk verður að tileinka sér og
kunna ef það á að geta tekið þátt í þeim ljóshraða samskipt-
um sem fara fram á Netinu. Ég fyrir mitt leyti vil ekki gef-
ast upp baráttulaust að óathuguðu máH þegar jafnmikið er í
húfi og hér.
IV
KOSNINGARNAR síðastliðið vor voru sögulegar af
mörgum ástæðum. Sjálfstæðisflokkurinn kom mjög
vel frá þeim kosningum. Kosningabaráttan var var-
færin af hálfu flokksins og leitast var við að koma fram með
ábyrgum hætti og kosta sem minnstu til auglýsingaskrums
og áróðurs. Kjósendur kunnu augljóslega að meta þá fram-
göngu. Ríkisstjórnin hélt velli eftir heilt kjörtímabil og end-
urnýjaði stjómarsáttmála sinn. Slíkt er sjaldgæfara á ís-
landi en menn mundu ætla. Margt í aðdraganda
kosninganna gerði niðurstöðu þeirra enn athyglisverðari en
ella. Meginhluta kjörtímabilsins á undan fór fram fjöl-
miðlakynt umræða um svokallaða sameiningu vinstri
manna. Var gagnrýnislaust eða gagnrýnislítið tuggið upp
hvaðeina sem forystumenn hinnar miklu sameiningar létu
frá sér fara og fjölmiðlar brugðust skyldum sínum og virt-
ust forðast að spyrja gagnrýninna spurninga sem lágu þó
bersýnilega í lofti. Voru fjölmiðlarnir flestir afar jákvæðir
gagnvart þessu mikla framtaki og sumir beinHnis heillaðir
og tók ákafi þeirra stundum fram ákafa viðmælendanna.
Var því löngum spáð að þetta nýja afl yrði þegar í stað hið
voldugasta í landinu og allt fram til síðustu áramóta voru
spekingar að spá því yfir 40% fylgi. Úrslitin urðu mjög á
annan veg og eftir rétta átta mánuði sem leiðandi afl í
stjórnarandstöðu var fylgið komið niður í 12 tii 13%. Og
hver er skýringin? Við höfum heyrt þær margar, meðal
annars af spekingunum sem spáðu 40% fylgi í fyrra. Skýr-
ingar hafa verið þessar helstar; forystuleysi, stefnuleysi,
sundurþykkja og hugmyndafátækt. Þetta eru skýringar
sem ættu að duga til fylgishruns, að minnsta kosti niður
fyrir 10%. En eins og oftast nær er skýringin sennilega
mjög einföld. Ég tel að skýringin sé sú að það átti sér ekki
stað nein sameining. Kvennalistinn var látinn þegar þama
var komið og gat ekki sameinast öðru en fortíð sinni í gröf-
inni. Alþýðubandalagið og Alþýðuflokkurinn voru bersýni-
lega ekki málefnalega tilbúnir til samninga, en forystumenn
þeirra breiddu yfir þann ágreining. Fólk, sem komið hafði
til fylgis við Alþýðubandalagið til að styrkja stöðu Ólafs
Ragnars innan þess og hefði ella farið beint í Alþýðuflokk-
inn, fór þangað flest. Þetta var þó afmarkaður hópur og
hefði fyrr eða síðar farið þá leið hvað sem sameiningartali
leið. Alþýðuflokksfólk margt var ekki tilbúið að fara í kosn-
ingar undir forystu formanns Alþýðubandalagsins, en hún
var gerð að talsmanni kosningabandalagsins í einhverri ör-
væntingartilraun til að breiða yfir þann mikla flótta sem
varð úr því liði sem hún átti að mæta með til samstarfsins.
Var það undarleg ráðstöfun. Nú er svo komið að Al-
þýðubandalagið undir nýju nafni mæUst með 20% fylgi og
AJþýðuflokkurinn, einnig undir nýju nafni, mælist með 12-
13% fylgi. Þess háttar tölur höfum við oft áður séð og lík-
legt er að þær eigi eftir að sveiflast til og frá á næstu mis-
serum á milli þessara flokka. En svo lengi sem forystumenn
Samfylkingarinnar svonefndrar eiga í útistöðum við stað-
reyndir og halda í þá loftbólu að þeir hafi í raun sameinað
vinstri menn í einn flokk, þurfa kollegar þeirra í öðrum
flokkum engu að kvíða.
V
TJÓRNARSAMSTARFIÐ hefur verið prýðilegt í
hinni endurnýjuðu ríkisstjórn og ótrúlega miklu kom-
ið í verk á aðeins átta mánuðum. Alþingi hefur tekið
af skarið um Fljótsdalsvirkjun með meiri stuðningi en ríkis-
stjómin nýtur á þingi. Fjárlög næsta árs hafa verið sam-
þykkt með meiri afgangi en nokkru sinni fyrr, til viðbótar
myndarlegum afgangi á þessu ári. Getur fjármálaráðherr-
ann verið stoltur af verki sínu. Skuldir rítósins minnka
hratt. Einkavæðing hefur aldrei fyrr verið jafnumfangsmik-
il og á þessu tímabili og gríðarlegir fjármunir hafa leyst úr
læðingi, sem munu fara í að greiða niður skuldir en auk
þess verða settir fjármunir til hliðar til að fara í brýn verk-
efni þegar dregur úr þenslu. Frá því að markviss einka-
væðing hófst hefur rítóð selt eignir fyrir tæplega 25 millj-
arða króna, þar af á árinu sem er að Uða fyrir 16,5 milljarð
króna. Þessar tölur einar og sér hafa á tímabilinu sparað
rítóssjóði mikla fjármuni í vaxtagreiðslur, bæði í innlendum
og þó ekki síst erlendum vöxtum. Er það mitóð fagnaðar-
efni, auk þess sem fjárlagaafgangurinn og þá einkum láns-
fjárafgangurinn hefur bætt þar verulegu við. Þannig er rík-
isvaldið að fá miklu fleiri krónur til þarfra verkefna án þess
að hækka skatta. Þessi ávinningur er varanlegur og mun
aukast ár frá ári ef rétt er haldið á spilunum. Þetta er
hagnýt hagfræði sem sérhver fyrirvinna á íslandi skilur. Á
næsta ári verður haldið áfram á braut einkavæðingar og lit-
ið til þátta eins og Landsbankans, Búnaðarbankans, ís-
lenska járnblendifélagsins og íslenskra aðalverktaka. Þá
hefur einnig verið unnið að undirbúningi á sölu hlutabréfa í
Landssímanum.
VI
EINS OG áður sagði, eigum við samleið með ýmsum
öðrum þjóðum og gerum okkur glaðan dag í tilefni
hinna miklu margnefndu tímamóta. En við höfum
einnig okkar sérstöðu vegna þess að svo vill til að saga okk-
ar gefur okkur tvöfalt tilefni til upprifjunar og fagnaðar.
Þúsund ára kristni í landinu, aðdragandinn og aðferðin, er
einstæð og vert að minnast og er hátíð í þeim tilgangi þegar
hafín. Með sama hætti hafa verið stópulagðir á þriðja
hundrað viðburðir á tæplega sjötíu stöðum i Bandaríkjunum
og Kanada á næsta ári til að minnast islenskra afreka í
landafundum og ýta undir og efla tengsl við íslendinga i
Vesturheimi og kynningu á íslenskri menningu þar. Það er
síðan skemmtileg tilviljun að Reykjavík, höfuðborg lands-
ins, er ein af níu menningarborgum Evrópu árið 2000 og
verða fjölmargir viðburðir hér á borgarinnar vegum af því
tilefni. Allt er þetta til þess fallið að gera árið 2000 eftir-
minnilegra en ella, fyrir Islendinga heima og heiman og þá
aðra sem áhuga hafa á sögu landsins og farsæld þess.
Á árinu 2000 verða viðfangsefnin mörg, sum fyrirsjáan-
leg, önnur óvænt eins og jafnan er og breytir þá engu hvort
tölusetningin á árinu er tilkomumitól eða ektó. Framundan
eru kjaraviðræður og vonandi kjarasamningar. Flestum er
ljóst að sá mikli árangur sem orðið hefur á undanförnum
árum, hefði farið forgörðum ef illa hefði tetóst til í samn-
ingagerð. Forystumenn þar á bæjum þekkja þetta betur en
aðrir svo að þeim er í mun að missa árangurinn ekki niður,
eins og svo oft áður hefur gerst. En það er hægara sagt en
gert þegar vel gengur að sannfæra menn um að aðhalds sé
þörf, ef tryggja eigi að árangurinn haldi áfram að fljóta til
fjölskyldnanna í landinu. Samanburðarsálfræðin í samn-
ingaviðræðum er eitthvert erfiðasta og ægilegasta fyrir-
brigði sem við er að eiga. Skal vissulega ektó Htið úr því
gert hér að um sumt hefur rítónu tetóst verr á vinnumar-
kaði en forráðamönnum atvinnulífsins. Það er áríðandi að
búa svo um hnúta nú við þá samningagerð sem framundan
er að slíkt verði ektó endurtetóð. Ríkið beitti sér fyrir því
að lögum er varða samstópti opinberra starfsmanna og rík-
isvaldsins yrði breytt í sambærilegt horf og gerist á hinum
almenna vinnumarkaði. Vonandi verður þá úr sögunni sá
grófi leikur að horfa framhjá gildandi kjarasamningum og
taka viðkvæma þætti ríkisreksturs í gíslingu til að knýja í
gegn launahækkanir umfram samninga. Verðbólgan hefur
farið upp og þótt við vitum að snar þáttur í þeirri breytingu
sé utanaðkomandi, vegna mikillar hækkunar á olíuvörum og
mitóllar erlendrar fjárfestingar, sem nú mun draga úr, þá
væri glapræði að viðurkenna ektó að undirliggjandi innlend
verðbólga er einnig til. Og kostnaður sem verðbólgan veld-
ur hefur þegar komið við buddur landsmanna. Með verð-
bólgunni vefjast vextirnir upp og sá kostnaðarauki lendir
fyrr eða síðar á almenningi. í kjarasamningum mun þess
vegna reyna mjög á staðfestu og styrk forystumanna á
vinnumarkaði. Ektó er á þessari stundu séð hvort eða með
hvaða hætti ríkið mun koma að málinu. Heillavænlegast er
að þau afstópti verði sem minnst, en rítóð hefur auðvitað
hagsmuni af því, eins og fólkið í landinu, að sú festa sem við
höfum búið við rastóst ektó og hagvöxturinn stóli sér áfram
út í þjóðfélagið. Það fer ekkert á milli mála að tatóst vel til
með samningagerðina eru yfirgnæfandi líkur til þess að hið
langa hagvaxtarskeið og hin mikla kaupmáttaraukning fest-
ist í sessi um fyrirsjáanlega framtíð. Það er því að miklu að
keppa. Markmiðið er að hinn stórkostlegi árangur sem varð
á síðasta áratug tuttugustu aldarinnar verði einnig ein-
kennandi fyrir fyrsta áratug næstu aldar.
Ég óska landsmönnum öllum gleðilegs nýs árs og þakka
góða samfylgd á árinu sem var að líða.