Morgunblaðið - 08.07.2000, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 8. JÚLÍ 2000
FRETTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Nokkrir tugir starfslokasamninga gerðir á vinnumarkaði hér á landi á ári hverju
Fallhlífarsamningar
ríkisins á gráu svæði
Starfslokasamningar hafa verið til umræðu
upp á síðkastið í tengslum við starfslok
tveggja formanna verkalýðsfélaga.
Björn Ingi Hrafnsson ræðir við aðila
vinnumarkaðarins um slíka samninga,
efni þeirra og umfang og beinir svo kast-
ljósinu að stöðu þeirra gagnvart lögum,
sem um margt virðist æði óljós.
STARFSLOK verkalýðsfor-
ingjanna tveggja, Bjöms
Grétars Sveinssonar, for-
manns Verkamannasam-
bands íslands, og Sigurðar Ingvars-
sonar, formanns Alþýðusambands
Austurlands, bar að með bráðum
hætti og var tilkynnt um starfslok
Bjöms Grétars um leið og greint var
frá starfslokasamningi við hann. Efni
þess samnings hefur ekki verið upp-
geíið, en miklar deilur hafa blossað
upp innan verkalýðshreyfmgarinnar í
kjölfarið. Svo miklar, að Sigurður
Ingvarsson, einn þeirra sem stóð að
gerð starfslokasamningsins við Bjöm
Grétar, fór í liðinni viku sjálfur fram á
að gerður væri við sig slíkur samning-
ur. Enn mun ekki hafa verið tekin af-
staða til þeirrar beiðni.
Ekki mun algengt að starfsloka-
samningar séu gerðir við launþega
hér á landi, hvorki á hinum almenna
vinnumarkaði né hjá hinu opinbera -
ríki og sveitarfélögum. Þeir munu þó
vera nokkrir á hverju ári og af viðtöl-
um við lögfróða menn má ráða að í
þessum efnum séu opinberir aðilar á
heldur gráu svæði. Engar heimildir
em enda í lögum iyrir samningum af
þessu tagi og því erfitt að gæta sam-
ræmis, ekki aðeins milli ólíkra starfa
heldur einnig einstakra starfsmanna.
Á hinn bóginn virðast aðilar sammála
um að á almenna vinnumarkaðnum
mæli ekkert móti gerð slíkra samn-
inga, slíkt sé einfaldlega mál hvers og
eins fyrirtækis.
Hefðbundinn starfslokasamningur
tekur, skv. heimildum Morgunblaðs-
ins, til nokkurra mánaða, oftast sex
mánaða eða tvöfalt þess sem hefð-
bundinn uppsagnarfrestur segir til
um. Aukinheldur er algengt að í hon-
um sé kveðið á um einhver sérverk-
efni á vegum vinnuveitandans og sér-
staklega samið um þóknun fyrir þau.
Lítt rætt hér á Iandi
Ari Skúlason, framkvæmdastjóri
ASÍ, segir að starfslokasamningar
hafi sem slíkir lítið verið ræddir innan
herbúða sambandsins.
Bjöm Grétar og Sigurður Ingvars-
son voru báðir kjömir til forystu í
samtökum sínum á aðalfundi og höfðu
umboð sitt frá honum. Hins vegar
vom þeir einnig launaðir
starfsmenn sinna sam-
taka og gerðu sem slíkir
persónulegan samning
við stjómina. Á þeim
grundvelli gerði Bjöm
Grétar sinn starfsloka-
samning og líklegt má telja að Sigurð-
ur óski eftir samningi sínum á sömu
forsendum.
Ari segir afar óvenjulegt að starfs-
maður fari sjálfur fram á slíkan samn-
ing. Þar sé vafalaust um nýmæli að
ræða, að minnsta kosti innan verka-
lýðshreyfingarinnar. Hann á ekki von
á fleiri starfslokasamningum innan
hreyfingarinnar, en bendir þó á að
mjög miklar skipulagsbreytingar eigi
sér nú stað innan hennar og því þurfi
þetta e.t.v. ekki að koma á óvart.
„Við höfum hins vegar fylgst með
Ekkert eins
dýrt fyrir ríkið
og óhæfir
stjórnendur
býsna líflegri umræðu um þessi mál á
hinum Norðurlöndunum," segir Ari.
„Þar hafa menn skipst mjög í afstöðu
sinni til starfslokasamninga og Svíar
og Norðmenn tekið fremur harða af-
stöðu gegn þeim, en Danir líta hins
vegar mildari augum á þá.“
Ari bendir á að fyrir fáum árum
hafi forseti sænska alþýðusambands-
ins orðið að segja af sér í kjölfar stórs
starfslokasamnings sem hann gerði
sem stjómarformaður byggingafyrir-
tækis við framkvæmdastjóra þess.
Slíkt þótti ótækt, en forsetinn bar því
við að hann hefði orðið að fara eftir
því sem gerðist hjá sambærilegum
íyrirtækjum.
„Svíar kalla þessa samninga „fall-
hlífarsamninga", væntanlega í Ijósi
þess að þeir eru gerðir til að létta
mönnum fallið úr einhvem stöðu,“
segir Ari.
I Noregi hefur almenningsálitið
heldur ekki verið með slíkum samn-
ingum. „Þar hefur mikið borið á um-
ræðunni um geysihá laun stjómenda
fyrirtækja. Rökin fyrir háum launum
hafa snúið að mikilli ábyrgð og
áhættu sem slíkum störfum sé sam-
fara - menn geti misst vinnuna hve-
nær sem er. Síðan fór að tíðkast að
gera starfslokasamninga við þessa
sömu stjómendur þegar þeir hættu
störfum og það þótti mörgum skrítið,
enda komin tvöföld trygging til þess-
ara manna,“ segir hann, en bætir við
að Danir hafi margir hverjir orðið
undrandi á hneykslun frænda sinna
Svía og Norðmanna á slíkum samn-
ingum. „Þar kippa menn sér ekki upp
við þetta. Danir telja eðlilegt að nokk-
ur kostnaður fylgi því að losa sig við
starfsmann. Það eigi einfaldlega að
vera dýrt,“ segir Ari Skúlason.
Uppsaguarfrestur
meginreglau
Nafni hans hjá Samtökum atvinnu-
lífsins, Ari Edwald, framkvæmda-
stjóri SA, segist ekki hafa merkt sér-
staka aukningu á gerð
starfslokasamninga upp á síðkastið.
„Ég held að meginreglan sé og eigi að
vera sú í þjóðfélaginu að menn njóti
þess uppsagnarfrests sem samið hef-
ur verið um í almennum kjarasamn-
ingum og persónubundnum samning-
_________ um,“ segir hann. „Hins
vegar hafa sérstök lög um
biðlaun átt við um alþing-
ismenn og embættismenn
sem ráðnir eru tímabund-
ið og að mínu mati á slíkt
rétt á sér. Hið sama gæti
átt við um störf leiðtoga félagasam-
taka eins og verkalýðshreyfingarinn-
ar. Þar er um að ræða störf sem eru
krefjandi og áberandi og getur jafn-
framt lokið mjög skyndilega, eins og
fréttir síðustu daga sýna vel.“
Framkvæmdastjóri SA segir sam-
tökin reglulega fá fyrirspurnir frá að-
ildarfyrirtækjum um slíka samninga,
hvernig ganga skuli frá þeim og fleira
í þeim dúr. „Við erum ekki spurðir um
upphæðir í slíkum samningum eða
beðnir um að skera úr um hvort
starfsmanni beri slíkur samningur.
Páll Hreinsson
Sigurður Líndal
Ari Skúlason
Ari Edwald
Þetta eru frekar spurningar um
formsatriði," segir hann.
Heimildir Morgunblaðsins herma
að á hverju ári séu gerðh- nokkrir tug-
ir starfslokasamninga á hinum al-
menna vinnumarkaði, en slíkir samn-
ingar séu eitthvað færri hjá hinu
opinbera. Þeim mun þó hafa fjölgað á
síðustu árum, ekki síst hjá sveitarfé-
lögum eftir að þau tóku yfir rekstur
grunnskólanna. Á undanfömum ár-
um mun hafa verið samið um starfs-
lok nokkurra kennara og skólastjóra
með þeim hætti.
Sigurður Óli Kolbeinsson, lögfræð-
ingur hjá Sambandi íslenskra sveitar-
félaga, segir koma fyrir að einstök
sveitarfélög leiti til samtakanna um
ráðgjöf þegar gera á starfslokasamn-
ing. Þá sé hvort tveggja um að ræða
spumingar um form slíkra samninga
og innihald.
,jUltaf er nokkuð um að slíkir
samningar séu gerðir, einkum við
hærra setta starfsmenn og kennara,"
segir Sigurður Óli og bendir á að
komið geti fyrir að svo mikil vandræði
verði með starfsfólk að ekki sé verj-
andi að hafa það í vinnu. Réttindamál
opinberra starfsmanna séu hins veg-
ar þess eðlis að afar erfitt sé að segja
starfsmönnum upp störfum án eftir-
mála. Því sé stundum gripið til starfs-
lokasamninga - menn semji sig frá
vandanum, eins og hann orðar það.
Samið um hálft annað ár
- jafnvel lengur
Sigurður Óli segir að lengsti starfs-
lokasamningur sem hann hafi heyrt
að sveitarfélag hafr gert hafi hljóðað
upp á laun íyrir hálft annað ár. Hann
þekki einnig dæmi um sambærilega
samninga ríkisins til enn lengri tíma.
Sigurðir Óli telur þó ekki að setja
þurfi sérstakar reglur um slfka samn-
inga og gerð þeirra, nær sé að rýmka
lög þannig að unnt sé að segja upp því
fólki sem sannanlega valdi ekki sínu
starfi.
„Það getur verið afar erfitt að losna
við starfsfólk eftir verijulegum leið-
um. Lögin sem gilda um réttindi þess
eru þess eðlis að vart er hægt að segja
t.d. kennurum eða skólastjórum upp
störfum, jafnvel þó fullreynt sé að
vinnuveitendur þeirra geti starfað
með þeim,“ segir hann.
Gunnar Bjömsson, skrifstofustjóri
starfsmannaskrifstofu fjármálaráðu-
Gunnar Bjömsson
neytisins og formaður samninga-
nefndar ríkisins, segir ekki algengt að
hið opinbera bjóði starfslokasamning.
Þau tilfelli þar sem slíkt hafi gerst
megi telja á fingrum annarrar handar
þau ár sem hann hafi komið að starfs-
mannamálum hjá ríkinu.
Samið í undantekningar-
tilfellum
„Ég held að slíldr samningar séu
gerðir í undantekningatilfellum. Al-
mennt má segja að ekki sé gripið til
þessa úrræðis oftar þar sem form-
legar heimildir til þess finnast ekki í
lögum. Þess vegna hafa menn farið
mjög varlega í að fara út á þessa
braut,“ segir Gunnar.
Gunnar segir að til bóta yrði að fá
einhveijar viðmiðunarreglur um
starfslokasamninga, til hverra þeir
eigi að ná og undir hvaða kringum-
stæðum. „Ætli menn sér á annað borð
að beita þessu úrræði á vinnumarkaði
er æskilegra að gera það innan ákveð-
ins ramma. Frá sjónarmiði
stjómsýslunnar er eðlilegra að við-
komandi yfirmenn eða jafnvel ráð-
herrar fari eftir ákveðnum starfsregl-
um í þessum efnum eins og öðrum.
Þannig er unnt að vinna eftir ein-
hverjum meginlínum, svo ekki þurfi
að finna upp hjólið í hvert skipti," seg-
ir hann.
Gagnrýnendur starfslokasamn-
inga, t.d. á Norðurlöndum, hafa bent
á að þeim fylgi jafnan mikil leynd,
jafnvel pukur. „Ég veit ekki hvort er
rétt að kalla þetta pukur,“ segir
Gunnar, spurður um ________________
þetta. Hann telur fremui'
að um sé að ræða tilraunir
til að hlífa viðkomandi,
enda geti oft verið um
mjög viðkvæmar ástæður
að ræða.
„Ég held þannig að einkalíf og frið-
helgi ráði meiru en að menn séu að
reyna að fela eitthvað," segir hann, en
viðurkennir jafnframt að gerð samn-
inga af þessu tagi á vegum hins opin-
bera sé á gráu svæði.
Sigurður Líndal, prófessor við
lagadeild Háskólans, er sammála því.
Hann sér hins vegar ekkert athuga-
vert við að slíkir samningar séu gerð-
ir við starfsmenn einkafyrirtækja.
„Þetta er tiltölulega nýtt fyrirbæri
á vinnumarkaði og þess sér stað, því
engar reglur kveða á um beitingu
Leynd
fylgir samning-
um, jafnvel
pukur
slíkra samninga," segir Sigurður.
Hann telur hins vegar að með rýmk-
uðum heimildum forstöðumanna rík-
isstofnana til að fara með starfs-
mannamál sinna stofnana hafi falist
nægilegt svigrúm til að gerð slíkra
samninga fái staðist.
„Ég get því ímyndað mér að gerð
slíkra samninga fái staðist, innan
marka þessara laga.“
Hann segir þó að um álitamál sé að
ræða og í raun verði að meta hvert og
eitt tilfelli íyrir sig. Mikilvægt sé að
gæta eðlilegra sjónarmiða varðandi
laun og lengd samninga.
Sigui-ður telur að færist gerð
starfslokasamninga á vegum ríkisins
í vöxt sé Ijóst að gefa verði út ein-
hveijar leiðbeiningai- varðandi gerð
þeirra. „Það þarf að vera nokkuð
skýi-t til hverra samningar af þessum
toga eiga að ná, svo ekki ráði aðeins
geðþóttaákvarðanir stjómenda."
Svo kann að fara að
einhver leiti réttar síns
Aðspurður sagði Sigurður að svo
kunni að fara að einhver leiti réttai’
síns fyrir dómstólum vegna gerðar
starfslokasamnings. „Núverandi
ástand býður upp á að einum sé boð-
inn samningur en öðrum ekki. Á með-
an er hættan auðvitað fyrir hendi á að
einhver telji á rétti sínum brotið."
Páll Hreinsson, prófessor við laga-
deild Háskóla Islands, er hins vegar
ekki sammála því að þessi mál séu á
gráu svæði hvað hið opinbera áhærir.
Hann segir í sjálfu sér löglegt að ríki
eða sveitárfélög geri starfslokasamn-
inga, en hins vegar geti efni einstakra
samninga orðið ólögmætt að efni til.
„Efni slíkra samninga verður auð-
vitað að vera lögmætt. Það að gera
starfslokasamning er eitt og sér ekki
ólöglegt, en það sem samið er um get-
ur á hinn bóginn brotið í bága við lög.
Þá er vandinn einnig sá að menn gæta
ekki samræmis við úrlausn sambæri-
legra tilvika," segir hann og bætir við
að vandinn sé sá að í lögum um rétt-
indi og skyldur starfsmanna ríkisins
sé fjallað um hvemig menn verða
leystir frá embætti og hvemig starfs-
lok að öðm leyti bera að höndum. Þar
séu taldar upp margar leiðir, en í
engu minnst á starfslokasamninga.
Hætta á ósamræmi
Páll segir að vandinn við beitingu
þessa úrræðis sé því sá að ekki séu til
reglur um þau skilyrði sem þurfa að
vera fyrir hendi svo heimilt sé að
beita því og um það efni sem slíkir
starfslokasamningar eiga að hafa. Því
sé alltaf fyrir hendi sú hætta að ósam-
ræmi verði í framkvæmd.
„Þetta ósamræmi getur verið ákaf-
lega ósanngjamt, sérstaklega í ljósi
þess að efni slíkra samninga er oftast
meira ívilnandi fyrir launþegann
heldur en ef beitt væri lögum um rétt-
indi og skyldur starfsmanna ríkisins
um lausn frá starfi," segir Páll.
Sú spurning vaknar því, hveijir
eigi í raun rétt á að gerðir séu við þá
starfslokasamningar.
„Meðan við höfum ekki lög um
þetta atriði er ákaflega erfitt að svara
þessu. Hið eina sem unnt er að beita
fyrir sig em jafnræðisreglur. Þar er
um mjög erfitt úrlausnarefni að ræða;
hvenær sé unnt að h'ta svo á að um tvö
öldungis sambærileg tilvik sé að ræða
svo forsendur séu fyrir beitingu
hennar, að menn geti beitt fyiir sig
henni,“ segir Páll.
En standast þeir starfslokasamn-
ingar sem gerðir hafa ver-
ið á vegum hins opinbera?
„Því er ekki hægt að
svara einhlítt í eitt skipti
fyrir öll, enda era þeir
margir og ólíkir að efni til.
Hins vegar er ljóst að í
einhveijum tilfellum hafa slíkir samn-
ingai- falið í sér meiri bætur fyrir
starfsmenn hins opinbera en þeim
ber samkvæmt lögum. Með öðrum
orðum era sumir leystfr frá starfi með
betri kjöram en mælt er fyrir um í 6.
og 9. kafla starfsmannalaganna."
Páll leggur hins vegar áherslu á að
málið eigi sér einnig aðra hlið. Nefni-
lega þá að ekkert sé eins dýrt í opin-
berri stjórnsýslu eins og að ríki eða
sveitarfélög sitji uppi með stjórnend-
ur sem séu hættir að ráða við þau
verkefni sem undir þá heyra.