Morgunblaðið - 22.09.2000, Blaðsíða 36

36 FÖSTUDAGUR 22. SEPTEMBER 2000
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Hvert er hlutverk
vísindamanna í mati
á umhverfisáhrifum?
í GREIN sem birtist
19. júlí sl. í Morgun-
blaðinu og bar heitið
Hvers vii’ði eru rann-
sóknir, þekking og
reynsla? benti ég á ým-
islegt athugavert við yf-
irferð Skipulagsstofn-
unar á mati á um-
hveríísáhrifum. Bar þar
hæst að Skipulags-
stofnun gerði ekki
greinarmun á niður-
stöðum úr áratuga
rannsóknum, sem birt-
ar höfðu verið í virtum
alþjóðlegum vísindarit-
um, og bréfum skrifuð-
um af reynslulitlum
skrifstofumanni Olíudreiíingar ehf.
þegar hún kvað upp úrskurð um áhrif
kísilgúmáms á nýju svæði í Mývatni.
Par var allt lagt að jöfnu og ekki met-
in gæði gagnanna.
I framhaldi af íyrri grein minni
finnst mér nauðsynlegt að benda á
úrbætur og skoða hvaða hlutverki
vísindamenn ættu að gegna við undir-
búning, gerð og yfirferð á mati á um-
hverfisáhrifum. Petta er gert í þeirri
von að Skipulagsstofnun taki upp ný
og betri vinnubrögð, svo að ekki leiki
vafi á trúverðugleika stofnunarinnar í
úrskurðum sínum.
Skipulagsstofnun á í matsáætlun-
um að gera grein íyrir því hvaða gögn
þurfa að liggja fyrir og hvaða spum-
ingum á að svara. Stofnunin getur og
á að leita til annarra aðila til að móta
kröfur til matsins vegna þess að
matsáætlun markar í raun upphaf
máls og mótar að miklu leyti þann
farveg sem það fer í. Petta á alveg
sérstaklega við ef framkvæmdir eru
umfangsmiklar, umdeildar eða á
friðlýstum svæðum. Jafnframt þarf
að tryggja að framkvæmdaraðilinn
gæti hlutleysis við framsetningu á
matinu og að öll gögn sem snerta
málið verði notuð og að öllum spum-
ingum sem nauðsynlegt er að svara
verði svarað. Einnig þarf að vera
tryggt að allar fullyrðingar og niður-
stöður í matsskýrslum
séu studdar gögnum og
heimildum. Hlutverk
mats á umhverfisáhrif-
um er ekki og á aldrei
að vera að finna „vin-
sælustu" niðurstöðuna
sem er þægilegust frá
sjónarhóli stjórnmála-
manna, Mat á umhverf-
isáhrifum á og verður
að sýna á hlutlausan
hátt fram á áhrif fram-
kvæmda, hvort sem
áhrifin eru ömgg, lík-
leg, ólíkleg, langtíma,
Gísli Már skammtíma, óaftur-
Gíslason kræf o.s.frv. Ef þetta er
ekki gert hefur matið
engan tfigang. Ákvarðanataka í sam-
ræmi við sjálfbæra þróun er ein leið
af nokkrum til að gæta hagsmuna
komandi kynslóða.
Umhverfisáhrif
Finnst mér nauðsyn-
legt að benda á úrbæt-
ur, segir Gísli Már
Gíslason, og skoða
hvaða hlutverki vísinda-
menn ættu að gegna
við undirbúning, gerð
og yfirferð á mati á
umhverfisáhrifum.
Við skoðun á mati framkvæmda-
raðilans á umhverfisáhrifum fram-
kvæmdar þarf að leita sérfræðiáhta
um matið en þá þarf jafnframt að
vera tryggt að viðkomandi sérfræð-
ingar séu þekktir vísindamenn sem
njóta trausts á alþjóðlegum vett-
vangi. Algerlega óverjandi er að
reynslulitlir sérfræðingar séu kvadd-
ir til að gefa álit þannig að finna megi
vinsæla lausn sem kann að vera tekin
úr samhengi við fyrirliggjandi gögn
en gengið sé fram hjá viðurkenndum
séi-fræðingum á viðkomandi sviðum.
Það er hins vegar Ijóst að fámenn
stofnun eins og Skipulagsstofnun
getur ekki haft sérfræðingum á að
skipa sem ná til allra íræðasviða. Því
er mikilvægt að stofnunin kalli að
jafnaði til 3-5 vísindamenn sem ekki
tengjast framkvæmdaaðilum eða öðr-
um hagsmunaaðilum sem hafa fjár-
hagslegan ávinning af væntanlegri
framkvæmd. Best væri að þessir
starfsmenn væru starfsmenn fræða-
setra þar sem miklar kröfur eru gerð-
ar til þeirra við ráðningu, t.d. vel skil-
greint hæfnismat. Þessir
vísindamenn eiga síðan að vera
starfsmönnum Skipulagsstofnunar til
ráðgjafar. Peir ættu að rökræða með
starfsmönnum stofnunarinnar inni-
hald matsins, benda á vankanta á því
og fjalla gagnrýnið um umsagnir, at-
hugasemdir og álitsgerðir. Þeir verða
jafnframt að leggja mat á gæði gagn-
anna og styrk röksemdafærslna í
matskýrsium, áhtsgerðum og um-
sögnum. Álit þeirra á að ráða þegar
úrskurður er felldur. Ef sú staða
kemur upp að vísindamenn ná ekki
samstöðu er að sjálfsögðu réttast að
fallast ekki á viðkomandi framkvæmd
vegna óvissu um afleiðingarnar.
Með þessum hætti ætti að vera
tryggt að Skipulagsstofnun byggi
mat sitt eingöngu á fræðilegum
greinargerðum og að gerður sé grein-
armunur á visindalegri vinnu og
fúski.
Starfsmenn Skipulagsstofnunar
ættu að gera sér grein fyrir því að ór-
ökstuddur úrskurður, eða úrskurður
sem byggður er á litlum eða lélegum
áhtsgerðum, grefur undan trúverð-
ugleika stofnunarinnar og leiðir til
þess að hún verður leiksoppur hagsj
munaaðila og stjómmálamanna. I
framtíðinni má ekki minnsti grunur
um slíkt koma upp.
Höfundur er prófessor i
vatnalíffræði við Háskóla íslands.
Hvenær er
komið nóg?
ÞEGAR ég leit
dagsins ljós var
áfengisbölið, sem tröll-
reið íslenskri þjóð á
19. öldinni, að fjara út.
Aldamótakynslóðin þá
reis upp gegn þeirri
eymd sem áfengis-
neyslan olli, tók málin
föstum tökum og tókst
sem næst að útrýma
áfengisbölinu. Þessi
stefna í áfengismálun-
um hafði m.a. þau
áhrif að eina fangelsið
í Reykjavík stóð autt
og var lánað húsnæðis-
lausu fólki.
Sú einbeitni sem
þjóðin sýndi í þessum málum mun
m.a.hafa átt drjúgan þátt í því að
fullveldissamningurinn 1918 náðist.
Áfengisauðvaldið
í gang
En áfengisauðvaldið þoldi þetta
ekki. Það gat orðið hættulegt for-
Áfengi
Stórverslunin, segir
Páll Y. Daníelsson,
krefst frjálsræðis í
markaðssetningu
áfengis.
dæmi á heimsmælikvarða ef einni
smáþjóð tækist að losna úr viðjum
áfengisneyslunnar. Læknabrenni-
vínið 1917 ruddi brautina svo og
Spánarvínin 1922. í skjóli þessa
hófst svo hið umtalaða heimabrugg,
sem mikið hefur verið gert úr en er
meira sögusagnir sem þótti gott að
magna upp til að brjóta niður þær
varnir sem byggðar höfðu verið upp
í áfengismálum.
Blekkingum beitt
Áfengisbölið hélt innreið sína að
nýju. Alltaf var verið að leysa vax-
andi drykkjuvanda og þá óáran sem
af honum leiddi með undanhaldi frá
öllum raunhæfum vörnum. Allar til-
Slöpp löggiöf - aukið böl
ENN sígur á
ógæfuhliðina. Áfengis-
sala hefur aldrei verið
meiri en nú enda bjór-
æði runnið á marga og
varla verður lengur
þverfótað fyrir
drykkjukrám og
meira að segja hafa
Alþingishúsið og
dómkirkjan verið um-
kringd þessum
óþverra. Raunar
þurfti ekki nema
ósköp venjulega skyn-
semi til að segja sér
að svona færi. Flestir
vita að því víðar sem
vara er á boðstólum
Árni
Helgason
þeim mun meira selst af henni að
öðru jöfnu. þó hafa ekki allir skilið
þetta. Lúðvík nokkur, sem slysað-
ist inn á Alþingi sem fylgihnöttur
Margrétar Frímannsdóttur, vill
láta „rannsaka“ hvort það myndi
ekki bæta ástandið að dreifa áfengi
víðar en nú er gert, til dæmis í
matvörubúðum. Reynsla síðasta
áratugar bendir okkur á hvert
stefnir ef áfengisdreifingarstöðum
er fjölgað. Slíkt þarf engrar rann-
sóknar við. Og skýrslur Evrópu-
ráðsins sýna okkur að dönsk börn
drekka ekki einungis meira en
börn annars staðar á Norðurlönd-
um heldur eiga þau Evrópumet í
drykkju. Þarf að rannsaka eitthvað
á íslandi til að skilja
þau einföldu sannindi?
Eða langar fleiri en
sjoppugreifa og áfeng-
isinnflytjendur til að
skjóta Dönum ref fyr-
ir rass á þessu sviði?
Kannski væri ekki úr
vegi að „rannsaka"
fyrir áfengisgróðalýð-
inn hvort ekki myndi
rétt að koma upp
áfengissölubúðum í
tengslum við grunn-
skólana? Og ef fjölgun
dreifingarstaða þessa
vímuefnis stuðlar ekki
að aukinni neyslu
heldur þvert á móti þá
Áfengi
Þegar bindindisfólki
fækkar verður lög-
gjöfin slappari, segir
Árni Helgason, áhrif
gróðapunga meiri og
bölið eykst.
hlýtur snjallasta bragðið í barátt-
unni við ólögleg eiturefni að vera
að hafa þau sem víðast á boðstól-
um. Þeir hugsa sem sé rökrétt
sumir á Alþingi eða hitt þó heldur.
Eða eins og segir í þjóðvísunni:
„Braskaralýðurinn lifir á bjánum
sem lúta honum síð og ár.
Með stuttbuxnaliðinu liggja á hnjánum
Lúðvík og kerlingar þrjár.“
(Lech Walesa.)
Auðvitað varðar þetta lið ekkert
um að Lekk Valesa, pólski verka-
lýðsleiðtoginn, sagði í ræðu:
„Minnumst þess að það þýðir lítið
að berjast fyrir bættum kjörum ef
við látum áfengi og önnur eiturefni
eyðileggja fyrir okkur árangur-
inn.“
Og var það ekki höfuðsnillingur-
inn Edison sem sagði að áfengi í
heila manns væri eins og sandur í
kúlulegu?
Ýmsir hneyksluðust á kostnaði
við kristnihátíð. Hvað skyldi þurfa
margar helgar og margar „menn-
ingar“-nætur til að kostnaður al-
mennings við þær nemi svo sem
einni kristnihátíð? Borga sjoppu-
greifarnir kostnað við löggæslu og
hreinsun borgarinnar og allt það
tjón, sem söluvarningur þeirra
veldur, á mannfólki og öðrum verð-
mætum? Hvar er gagnrýni vand-
lætaranna á þessa sóun á almanna-
fé?
þegar ég vann hjá sýslumanni
fyrir 40-60 árum voru engir lög-
regluþjónar hér í sýslunni. Nú eru
þeir 9 eða 10 og hafa ekki undan og
talað er um að fjölga þeim. Ekki
leikur á tveim tungum að þörfin
fyrir aukna löggæslu stafar af auk-
inni áfengisneyslu.
Albert Schweitzer sagði að for-
dæmið væri besta kennsluaðferðin,
kannski eina kennsluaðferðin.
Hvernig væri að þeir sem vilja
koma í veg fyrir drykkju barna og
unglinga gættu að hvert fordæmi
þeir gefa?
Áfengi er viðhafnardrykkur hjá
stjórnendum ríkis og margra sveit-
arfélaga. Börnin fá þau skilaboð að
þetta vímuefni sé ómissandi í góð-
um mannfagnaði. Og þegar ÁTVR
byrjar áfengissölu á Netinu tekur
sjálfur fjármálaráðherrann við
fyrstu sendingunni á heimili sínu.
Fjölmiðlar birta myndir af þeim
merka atburði og engum dettur í
hug að gera athugasemd.
Hvað er til ráða? Eins og ég hef
oft áður bent á var áfengisneysla í
lágmarki meðan bindindishreyfing-
in var sterk og á Alþingi sátu menn
sem höfðu siðferðisþrek til að setja
skynsamleg áfengislög. Þegar
bindindisfólki fækkar verður lög-
gjöfin slappari, áhrif gróðapunga
meiri og bölið eykst. Það er stað-
reynd.
Höfundur er búsettur f
Stykkishóimi.
lögur sem náð hafa
fram að ganga í 70-80
ár hafa verið í þá átt
að slaka á. Allar hafa
þær orðið til að auka
áfengisneysluna og
auka vandann. Allar
aðvaranir hafa verið
lítils metnar. Ég efast
um að í nokkrum
málaflokki hafi verið
beitt eins miklum
ósannindum og blekk-
ingum til að koma mál-
um fram. Þar var
sannarlega beitt að-
Páll V. ferðum alkóhólistans
Danfelsson sem þekktur er fyrir
það að skrökva bæði
að sjálfum sér og öðrum.
Hver borgar?
Ein lygin er sú að áfengi sé svo
dýrt að ríkið græði á því. Sannleik-
urinn er sá að kostnaðurinn er svo
mikill í þjóðfélaginu að það er eins
og að stjórnvöld þori ekki að láta
reikna hann út. Þessi kostnaður
kemur fram í flestum greinum þjóð-
lífsins. Hann dregur stóriega úr
þjóðarframleiðslu, framleiðni og
arðsemi. En hörmulegust eru
dauðsföllin, örorkan, sjúkdómarnir,
afbrotin, ofbeldið, og önnur vímu-
efni sem fylgja í kjölfarið. Það er
lítill vafi á því að viðskiptin með áf-
engi kosta þjóðfélagið það mikið
umfram það sem þau gefa af sér að
þau eru langstærsti ómagi þjóðar-
innar. Þeir sem eru að tala um
styrki til annarra greina atvinnu-
lífsins, beina eða óbeina, ættu að
hafa manndóm til að kanna efna-
legt, líkamlegt og andlegt tjón sem
áfengisneyslan veldur. Lítill vafi er
á því að koma bjórsins hefur aukið
mjög kostnað í heilbrigðiskerfinu
og 7,8% aukning hreins vínanda á
hvern mann 15 ára og eldri árið
1999 veldur, auk annars tjóns, millj-
arða króna kostnaðaraukningu í
heilbrigðismálum.
Helstefnan
Helstefnan á að halda áfram. Mér
skilst að stjórnmálaflokkur hafi
boðað það að lækka skuli aldurs-
mörk til áfengiskaupa um tvö ár frá
því sem nú er. Þar með er sam-
keppnisaðilum í markaðssetningu
áfengis gefinn enn lausari taumur
en áður og þá til að ráðast að enn
yngra fólki. Mörg fylki Bandaríkj-
anna lækkuðu áfengiskaupaaldur-
inn fyrir nokkrum árum úr 21 ári í
18 ára aldur og slysum á ungu fólki
fjölgaði þá gífurlega. Mæðurnar
sem misstu börnin sín í stórum stíl
risu upp og kröfðust lagfæringar.
Alríkisstjórnin hlustaði og tók mark
á fólki og knúði fylkin til að ganga
til baka með því að veita ekki vega-
fé úr alríkissjóði nema áfengis-
kaaupaaldurinn væri færður aftur
upp í 21 ár. En helstefnan okkar
virðist reiðubúin til að taka þá
áhættu að bæta við slysafjöldann.
Það virðist ekki komið nóg.
Stórverslunin krefst frjálsræðis í
markaðssetningu áfengis. Þar á
einnig að keyra helstefnufákinn
hraðar og hraðar.
Peningar, peningar þeir eru jafn-
góðir þótt þeir séu týndir upp á slóð
slysa, sjúkdóma, ofbeldis og afbrota
sem áfengisneyslan veldur. Okkar
stefna í áfengismálum hefur í stöð-
ugt vaxandi mæli í 80 ár aukið
áfengisvandann og nú skal beina
helreiðinni að síðustu vörnunum og
brjóta þær niður til grunna þrátt
fyrir aðvaranir Alþjóðaheilbrigðis-
stofnunarinnar og gegn blóðugri
reynslu þjóðar okkar. Ætlar núver-
andi aldamótakynslóð að drekka út
sjálfstæði þjóðarinnar og leiða yfir
hana eymd og volæði? Höfum það
hugfast að frelsi og mannréttindi
sækja ekki kraft sinn og dáð í áf-
engisdrykkju.
Höfundur er viðskiptafræðingur.