Morgunblaðið - 22.10.2000, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 2000 B 15
■
Wg$M
i:-1
Húskarl reiðir exi utan við skáiadymar.
Nokkrir íslenskir jaspissteinar, sem reyndust ættaðir úr Borgarfirði, fundust
í rústum Leifsbúða. Benda þeir til veru íslenskra manna þar um árið 1000.
á gróðurfari við þessi tímamörk fyrir
þúsund árum. Enda búðimar um
skamma hríð í notkun. Pegar menn
bera upp búfjárfóður úr skipum, fer
ekki hjá því, að eitthvað slæðist á land
af fræi aðkomuplantna. Þegar ég
gekk þama um búðasvæðið í L’Anse
aux Meadows, skoðaði ég gróðurinn
og lét mér detta í hug, að einhverjar
þær slæðingsplöntur, sem nú vaxa
þar á svæðinu og eru fylgjendur
manna, hefðu borist þangað með
frændum okkar fyrir þúsund ámm.
Af þeim tæpum 80 tegundum, sem
greina mátti þarna í fljótu bragði, var
hugsanlegt að þeir Leifur og karls-
efni hefðu slætt með sér fræjum af
haugarfa, hjartarfa, njóla og hunda-
súra, brennisóley og túnfífli eða jafn-
vel hefði Guðríður Þorbjamardóttir
haft með sér fræ af kúmeni og vall-
humli, til þess að sá í beð fyrir utan
nýja bæinn sinn þar vestra. Hefði
hún þá geta haft svolítið kúmenkrydd
í matinn og fengið sér vallhum-
alsseyði til hressingai-. Þessar teg-
undir era nú áberandi þama á staðn-
um og að vísu einnig víðar á
Nýfundnalandi og sunnar í Nýja
Skotlandi. Gætu þær allt eins hafa
borist með fyrstu Vínlandsföranum
eins og með seinni tíma mönnum, og
væra þessar plöntur þá vottur um
varanleg áhrif norrænna landnáms-
manna þar vestra. Þarna finnast átta
berjategundir, en vínviður vex ekki
svo norðarlega.
Ekki verður sagt að búsældarlegt
sé úti á þessu nesi og kaldranalegt
mun vera þar á vetram. Hins vegar
var þar góður áningastaður í upphafi
landaleita og hentugt að eiga þama
athvarf, þegar illfært var orðið að
hausti að komast til Grænlands
vegna ísa. Og einnig hentugt að vori
að geta strax hafið landkönnun frá
þessum stað en ekki frá Grænlandi.
Til bóta var, að þama mun ekki hafa
verið byggð skrælingja á þessum
tíma
Að svo stöddu era Leifsbúðir eini
staðurinn í Vesturheimi, þar sem ör-
ugglega hefur verið dvalarstaður
norrænna manna. Um legu annarra
staða og könnunarleiðir, sem getið er
um í skráðum heimildum: Grænlend-
inga sögu og Eiríks sögu rauða, hafa
komið fram ýmsar getgátur, og
kunna sumar að vera sennilegri en
aðrar.3 Áhugamannahópminn ferð-
aðist með rútu og á feijum um hálfs
mánaðar skeið, til þess að kynna sér
staðhætti og sannreyna kosti og galla
í hugmyndum ýmissa fræðimanna
um einstök ömefni, leiðir og vera;
staði víkinga, sem lýst er í sögunum. í
Vínlandsgátu Páls Bergþórssonar er
þessu viðfangsefni gerð góð skil9 og
einnig í The Viking Settlement of
North America eftir Frederick J.
Pohl en margir forverar í fræðun-
um hafa áður reynt að leysa gátuna
um Vínlandsferðir. Ef til vill má með
nútíma tækni gefa tölvu allar tiltækar
upplýsingar og láta hana finna líkleg-
ustu leiðir víkinganna og dvalarstaði
þeirra. Það væri þarft viðfangsefni og
gæti orðið góður tölvuleikur.
Við ferðafélagar höfðum farið um
Nýja Skotland, til þess að skoða
framhald af leið þeirra Þorvaldar
Eiríkssonar, bróður Leifs, og síðar
leið karlsefnis. Menn Þorvaldar
sigldu í eftirbáti frá Leifsbúðum, til
að kanna landið í vestri og „sýndist
landið fagurt og skógótt... og hvítir
sandar“ líkt og víða má sjá á norður-
strönd Játvarðareyjar. Þeir fundu
þar „kornhjálm úr tré“, en til var
hjálmlaga ílát úr leir, er indíánar vora
famir að gera fyrir um 2000 áram.
Sumarið eftir sigldi Þorvaldur hins
vegar kaupskipi sínu fyrir austan
land. A Kjalamesi braut hann kjöl á
skipi sínu og gerði við skemmdina þar
á staðnum. Þetta Kjalarnes vilja
sumir láta vera Cape North á Breton-
eyju12, en aðrir nefna Cape Cod11.
Hins vegar telur Matthías Þórðarson
nesið vera Gaspé-skaga sunnan við
St. Lawrence-flóa.8 Mörg nes með
höfða líta út sem bátur væri á hvolfi
og mætti kalla þau Kjalames, en
Cape North á Bretoneyju er vissu-
lega vænlegur staður, einkum hefði
Þorvaldur farið fyrir austan
Nýfundnaland á leið sinni suður. Á
Játvarðareyju er að vísu annar Cape
North, sem eins mætti kalla Kjalar-
nes, en þaðan má sigla í suður og
austur og hafa Furðustrandir á
stjómborða, eins og þeir karlsefni
höfðu, því þat- era „öræfi og strandir
langar og sandar". Er þar víða „vog-
skorið landið“ og kjörið skipaíægi.
Þar era nú þjóðgarðar og eftirsókn-
arverð útivistarsvæði. Suður af Kjal-
amesi var Krossanes, sem við félagar
Micmaq-indíánar gerðu hjálm-
laga krukkur úr leir.
vildum víða hafa, því á svo mörgum
slóðum þótti okkur „fagurt" land og
vildum við þar bæ vom reisa, eins og
Þorvaldur hafði kosið sér að gera.
Hins vegar urðu örlög hans önnur,
því þar var hann grafinn eftir að hafa
fallið fyrir örvarskoti skrælingja.
Við héldum hins vegar áfram í
kjölfar karlsefnis í leit að Straum-
firði. Gat hann sem best verið Mir-
amichi-flói, en við héldum nokkra
sunnar til Saint John við Fundy-flóa,
því þar era fallstraumar hinir mestu.
Nutum við þess að sjá beljandi
strauminn ryðjast þar ýmist út eða
inn um sundið í fossafollum. Sigldum
við síðan út á Fundy-flóann að eynni
Grand Manan, sem sumir áh'ta
Straumsey.2 Þar átti Þorvaldur karls-
efni og fólk hans að hafa haft vetur-
setu, og gekk fé þeirra vel í eynni.
Flúðu þau þangað, því uppi á landi
„gerðist illt til matar og tókust af
veiðamar". Manan er stór, skógivax-
in eyja svo óhentugt væri að sleppa
þar búfé, því litlar líkur væra á að það
fyndist aftur. Sagan segir, að í
Straumsey hafi varla mátt drepa nið-
ur fæti fyrir eggjum, því svo mikil
hefði fuglsmergðin verið, en slíkt má
telja nær óhugsandi í svo stórri og
skógiþakinni ey sem Manan er. Þó
sáum við þar eina æðarkollu með
unga. Þar vora einnig breiður af
húsapunti innan um dúnmel, sem
með góðu móti gat minnt á sjálfsána
hveitiakra, þótt lítið væri gildi þeirra
til komgjafar. Vel kann samt að vera,
að þessir víkingar hafi ekki áður séð
húsapunt í þess konar breiðum. Þá
uxu þama í skóginum hlynir, sem
flestir tejja, að verið hafi þau tré er
mösur hétu og Leifur fann í leiðangri
sínum (hlynur hét maser á fom-
ensku), en sumir ætla að um pappfrs-
björk hafi verið að ræða.1 Ur sykm--
hlyni fæst góður smíðaviður, og auk
þess má á vorin tappa undan berki
hans Ijúffengu sírópi (maple syrap). í
Straumsey rak forðum torkennilegan
hval á land fyrir áheit Þórhalls veiði-
manns á Þór, hinn rauðskeggjaða
guð. Ekki þótti öðram í hópnum þetta
hoUur fengur og þekkti enginn þessa
skepnu. Hér gæti styrju hafa skolað á
land, en sá furðufiskur gekk í nær-
liggjandi ár og var nýttur af indíán-
um. Margar smærri eyjar koma til
greina sem Straumsey vesturfara. Sé
Utan um skálann er reist gerði og við það er bátur á hvolfi sem verið er
að dytta að. I hlaðvarpanum vex illgresi, svo sem njóli og sigurskúfur.
Á hlaðinu milli skála og skemmu er soðið og bakað yfir eldi.
◄ Smjörhnot, sem einnig fannst
í Leifsbúðum, er af tré sem ekki
vex norðar en við St. Lawrence-
flóa og sýnir það að norrænir
menn hafa farið þangað suður
frá búðunum og komið aftur.
leitað örlítið sunnar, væri unnt að
finna ægifagran Straumfjörð og ýms-
ar Straumseyjar við Penobscot-flóa
og við Acadia-þjóðgarðinn, en þar
höfum við Sigrún, kona mín, áður
verið og notið þar gæða Vínlands. Svo
viH til, að einmitt á því svæði hefur
fundist í fornum byggðum inth'ána
norskur peningur frá dögum Ólafs
kyrra (1065-1080). Getur því vel ver-
ið, að norrænir menn hafi leitað þang-
að suður oftar en á dögum karlsefnis.
Ekki komumst við að Hópi í þess-
ari ferð. Er karlsefni var þar um vet-
ur féll þar enginn snjór, og gat fénað-
ur gengið þar úti sjálfala. Menn hafa
látið sér til hugar koma, að Hóp hafi
verið við Hudson-ána hjá New York,
en þar fellur að vísu snjór á vetrum. 6
Aðrir hafa þá leitað allt suður til Jam-
es-ár, sem rennur í Chesapeake-flóa
við Washington-borg, en þai- era
menn lausir við snjó á vetrum 10. Við
Hóp og víðar komust Vínlandsfarar i
kast við skrælingja, sem sigldu að
þeim á húðkeipum eða öllu heldur á
barkarbátum (kanú). í strandhérað-
um Kanada voru á þessum tíma
indíánar af svo nefndum Mikmaq-
þjóðflokki. Rauðskinnar höfðu raun-
verulega hafið búsetu á þessu svæði
fyrir 11.000 áram og höfðu verið þar í
friði fyrir ásælni Evrópubúa allan
þennan tíma. Viðskiptin við norrænu
innflytjenduma gengu ekki snurðu-
laust fyrir sig, enda höfðu þeir nor-
rænu ekki nógu góðan söluvaming tíl
að skipta á fyrir skinnfeldi þeirra inn-
fæddu.
Við ferðalangar fengum svolítið að
kynnast indíánum í þessari ferð.
Komum við á svæði þeirra allnokkra
sunnan við Miramichi, en það er einn
sá staður, sem menn geta sér til að sé
Hóp þeirra karlsefnismanna. Við
þáðum að skoða ýmsar forminjar
þeirra og síðan snæða nýveiddan lax
og bláberjabökur við Árbugðu
(Oxbow). Að lokum var haldið með
hópinn að fljótinu og öllum boðið að
sigla í barkarbátum að indíanasið nið-
ur eftir straumnum. Hver bátur tók
tvo ræðara, svo hér fór vígalegur flotí
af stað í róður niður flúðir og lygnur.
Á leiðinni voram við frædd um stað,
þar sem uppgröftur hefur farið fram,
tíl að varpa ljósi á tilvist og menningu
indíána á svæðinu í þijú þúsund ár.4
Við skyggndumst eftir vínviði á þess-
ari leið, en okkur varð ekki ágengt
með að finna neinar árbakkaþrúgur,
sem eiga samt að vera tegund villi-
vínviðar þessa svæðis.
í leit okkar að hinu eiginlega Vín-
landi, þótti leiðsögumönnum samt
rétt að sýna fram á, að vínviður og
þroskuð vinber gætu vaxið á þessum
slóðum. Þess vegna var sóttur heim
víngarður, þar sem aðfluttar vínvið-
artegundir era ræktaðar. í Josh Win-
yard í Malagash skammt frá Am-
herst era þessir víngarðar og þar
framleiddar ýmsar víntegundir. Villt-
ur vínviður reyndist okkur hins vegar
vandfundinn. Var því líkt farið fyrir
okkur og ÞórhalH veiðimanni. Okkur
þóttí h'tið koma til vínbeijagnægðar-
innar á Vínlandi, en Þórhallur fyllti
skipkúta sína með vatni og fór háðug-
legum orðum um víngnótt landsins
áður en hann kvaddi félaga sína,
sigldi til hafs og hvarf. Sennilega ber
Vínlandsnafnið aðeins vott um sölu-
mennskueðli Leifs heppna, en þeir
feðgar Leifur og Eiríkur rauði áttu
það sameiginlegt að gefa nýftmdnum
löndum sínum nöfn, sem gerðu þau
eftirsóknarverð til búsetu.
Heimildir
1. Áskell Löve 1951.The Plants of Wineland
the Good. The lcelandic Canadian 10.2
2. William H. Babcock 1913. Early Norse Visit
to North America. Smithsonian Institution.
Washington D. C.
3. Eiríks saga rauða og Grænlendinga saga.
4. Robert Ferguson. Munnleg heimild.
5. G. M. Gathome-Hardy 1921. The Norse
Discovers of America. The Wineland Sagas.
Clarendon. Oxford.
6. Jón Böðvarsson. Munníeg heimild.
7. Magnús Jónsson. Munnleg hcimild og Vín-
land hið góða, Leiðarvísir. Utg: Vesturvíking-
ar 2000.
8. Matthías Þórðarson 1929. Vínlandsferðirn-
ar. Safn til sögu íslands og íslenskra bók-
mennta VI, Rvík.
9. Páll Bergþórsson 1997. Vfnlandsgátan. Mál
og menning, Rvík.
10. Frederick J. Pohl 1972. The Viking Settle-
ment of North America. Clarkson N. Potter,
Inc. New York.
11. C.C. Rafn 1837. Antiquitates Americanae.
Khöfn.
12. Gustav Storm 1887. Studier over Vinlands-
reiserae, Vinlands geografi og etnografí. Aar-
böger for nordisk Oldkyndighct og Historic,
2.2 Khöfn.
13. Birgitta Wallace 1989. Norrænar fora-
minjar í L’ Anse aux Meadows. Árbók hins ís-
lenska foraleifafólags. Rvík. Og munnlegar
heimildir.
14. Birgitta Wallace 2000. The Viking Settle-
ment at Í/Ase aux Meadows 208-224. í bók-
inni Vikings. The Horth Atlantic Saga. Smith-
soniav Institution Press.