Morgunblaðið - 22.10.2000, Page 18

18 B SUNNUDAGUK 22. OKTÓBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
I afskekktum dalverpum á öræfum er víða fjölbreytt gróðurlendi. Myndin er tekin í Fagradal á Brúaröræfum.
Ljósmynd/Guðmundur Páll Ólafsson

Morgunblaðið/RAX
Dætur Guðmundar og eiginkona fletta Hálendinu í fyrsta sinn. F.v.: Blær, Halla Bryn-
hildur, Ingibjörg Snædal og Ingunn Kristín iakobsdóttir.
ar / náttúru íslands, 312 bls., árið
1990 komu Perlur í náttúru íslands,
420 bls., árið 1995 kom Ströndin í
náttúru íslands, 462 bls. og nú nýver-
ið Hálendið, 440 bls. Samtals eru
þetta meira en 1.600 blaðsíður þar
' sem fléttað er saman margvíslegum
fróðleik úr heimi náttúruvísinda,
þjóðfræði, sögu og bókmenntum. Fal-
legar Ijósmyndir, kort og teikningar,
bera vitni smekk og listfengi höfund-
arins og gera bækurnar mjög glæsi-
legar.
Guðmundur fékk tvö ár til að skrifa
Fugla ínáttúru íslands og segist hafa
verið blankur eins og venjulega. Átti
hvorki tölvu né almennilegar mynda-
vélar. „Eftir dvölina í Ohio fluttum við
frá Flatey og til Stokkseyrar. Við
fengum ágætan kennarabústað, en
lítinn. Ég fann svo húsnæði sem ég
ætlaði að leigja fyrir vinnustofu, en
. þegar við fluttum var búið að selja
vinnuaðstöðuna. Ég var húsnæðis-
laus í miðju kafi við að teikna kápu á
íslenzka sjávarhætti og í vændum var
að skrifa Fuglana. Þá brugðust
Stokkseyringar mjög drengilega við
og útveguðu mér herbergi í frystihús-
inu. Þar fékk ég að vera leigulaust í
fimm ár - og geri aðrir betur! Ég man
ekki eftir að hafa mætt jafnmiklum
skilningi neins staðar annars staðar
frá hinu opinbera og hjá hreppsnefnd
og stjóm frystihússins á Stokkseyri.
Hingað til hef ég talið þetta með
mestu menningarstofnunum."
Hvers vegna byrjaði Guðmundur
ritröðina á að skrifa um fugla?
„Ég gerði hugmyndaramma að því
hvað mætti taka fyrir í svona bókum.
Reyndar var ég ekki að hugsa um al-
veg svona stórar hlussur, en ég gerði
drög að bókaflokki. Mér sýndist að
fuglamir kæmu allstaðar við sögu og
væra sennilega erfiðastir. Þess vegna
væri best að byija á þeim og svo yrði
hitt auðvelt.“
Tilgagns - ekkigráðu
Perlur í náttúru Islands komu út
þremur áram eftir Fuglunum. Guð-
mundur segir að hugmyndina að
Perlunum hafi Ami Kr. Einarsson
framkvæmdastjóri átt. Bókin átti að
íjalla um fallega staði, margar Ijós-
myndir og lítill texti. Henni átti að
* ljúka á einu ári. Guðmundur segir að
efnið hafi allt bólgnað í meðförum.
Er Ströndin í náttúru íslands að
einhverju leyti doktorsritgerðin sem
átti að skrifa um Flateyjarfjörar?
„Hún er alla vega ávöxtur þess
náms en það verður að viðurkennast
líka, að þegar ég kvaddi hugmyndina
um dýralækninn, þá ákvað ég að læra
' framvegis mér til gagns en ekki
gráðu,“ segir Guðmundur. „Ég hef
aldrei hugsað um neitt embætti tengt
gráðu. Þegar ég var í þessu svokall-
aða doktorsnámi spurðu félagar mín-
ir oft hvað ég ætlaði að gera að þvi
loknu. Ég gat ekki svarað því, ætlaði
bara að nota þetta í einhverjum til-
gangi sem ég vissi ekki fyrir víst hver
yrði. Þetta var ekki mjög sænsk af-
staða.
Þegar upp er staðið er ég með
nokkuð heillegan menntunarbak-
grann til að vinna þá vinnu sem ég
vinn. Ég get ekki skilgreint hvað und-
irmeðvitundin, eða meðvitundin, hef-
ur verið mikið með á nótunum. Mér
hefur samt alltaf fundist ég vera að
vinna að ákveðnu settu marki.“
Guðmundur tekur undir það að í
ritröðinni sé stígandi og hver bókin
styðji aðra. „Ég held það megi segja
að Ströndin sé bókin sem ég ætlaði að
skrifa í upphafi. Um tíma var ég
þeirrar trúar að ég myndi ekki skrifa
aðra bók eftir hana; mér myndi ekki
auðnast tími til þess - ekki lifa það.“
Hugleiðingar á hálendi
Líkt og í fyrri bókum í ritröðinni er
spannað vítt svið í bókinni um hálend-
ið. Guðmundur Páll íjallar um svo ólík
efni sem jarðfræði og myndun há-
lendisins, jökla og fallvötn, lífríkið,
gróður og dýralíf, dulheima fjallanna,
útilegumenn, fomar þjóðleiðir, um-
gengni okkar við hálendið og framtið
þess. Verlrið er ríkulega mynd-
skreytt, kortum, teikningum og ljós-
myndum, sem koma flestar úr smiðju
Guðmundar. Hann kryddar textann
með ljóðum margra skálda, þjóð-
fræði, þjóðsögum, hugleiðingum og
dagbókarbrotum. Það leynir sér ekki
að höfundurinn er gagntekinn af við-
fangsefninu, hann elskar það og ótt-
ast um framtíð þessa þjóðararfs og
fjöreggs íslands.
Við lestur bókarinnar vekur at-
hygli að höfundurinn er óragur við að
birta eigin hugleiðingar, jafnvel
sendibréf til konu sinnar.
„Það er rétt að ég leyfi mér þetta,
og í því felst bæði ögran og einlægni.
Mörg þessi skrif ijalla um tilfinningar
sem era í raun og vera dýpstu rök
mannsins við landið sitt. Það era eng-
indýprirök.
Einkabréfið er aftur á móti stíl-
bragð og það hentaði þama að ávarpa
konuna mína. Þetta er einfaldlega
minning og hugleiðing sem heitir
Bréf til Ingu. Ég birti hins vegar úr-
drátt úr mörgum bréfum félaga
minna í fræðunum vegna þess að þau
era upplýsandi. Það geri ég auðvitað
með leyfi þeirra."
Verkið er búið að eiga huga Guð-
mundar allan í á fimmta ár og fæðing-
in var strembin.
„Ég gaf mér þann tima sem ég
þurfti. Vann 16 tíma á dag í sumar,
alla daga við að brjóta um verkið.
Þetta var í lagi, ef ég gætti þess að of-
keyra mig ekki. Maður mátti hvorki
missa svefn né drekka vín.
Ég fylgdi veririnu eftir á öllum stig-
um í Odda og þegar kom að prentun
bókarinnar var fyrst unnið á tveimur
átta tíma vöktum. Svo tók við hálfur
mánuður þegar prentað var allan sól-
arhringinn."
Guðmundur á pallbíl með svefn-
húsi. Hann lagði bílnum utan við
prentsmiðjuna og reisti húsið. Þar
lagði hann sig með farsíma á milli
þess að byijað var á nýjum prent-
formum. Þá var hringt og hann ræst-
ur í prentsalinn. Svefnlotumar vora
oft ekki nema rúmur klukkutími,
nema þegar eitthvað fór úrskeiðis. Þá
gat svefninn orðið allt að fimm tímar.
„Það tók mig heila viku að ná mér eft-
ir að þessu lauk,“ segir Guðmundur.
„Ég var alltaf úrvinda af þreytu og
svaf 9-10 tíma í senn, sem ég hef ekki
gert frá því ég var unglingur í fom-
öld.“
Latur og hæggengur
Af afköstunum að dæma hefur
Guðmundur ekki slegið slöku við und-
anfarin ár. Samt hefur hann lýst sér
sem lötum og hæggengum?
„Ég fékk þetta sem veganesti þeg-
ar ég var krakki. Var öragglega lat-
astur systkina minna. Mér finnst ég
allavega vera hæggengur,“ segir
Guðmundur. „Ég held að ég sé af-
skaplega rólegur í eðli mínu. Get
dundað mér alveg ótrúlega og hef
alltaf verið sjálfum mér nógur. Það
var alltaf verið að reka á eftir mér
þegar ég var bam og unglingur. Ég
vildi ekki láta trafla mig í sífellu tU að
fara einhveijar sendiferðir. Var stað-
ur og alltaf svo seinn! Alltaf síðastur
og ávallt þrælupptekinn!“
Guðmundur segir að það hafi verið
fastmótað í félaga hans á Húsavík að
hann væri alltaf síðastur í hlaupi og
skíðagöngu. „Ég var alltaf á stóram
svigskíðum þegar ég keppti í skíða-
göngu þar tU einu sinni að ég fékk
lánuð gönguskíði. Þá brá svo við að ég
var fyrstur og uppskar ómælda reiði
vina minna og félaga. Þeir vora lengi
að fyrirgefa mér!“
Stríð gegn hálendinu
Guðmundur segir að af bókunum í
ritröðinni hafi hálendisbókin Uklega
verið erfiðust, þótt glíman við fuglana
hafi verið strembin. Hann segist ekki
hafa óttast að veririð um hálendið
myndi falla um sjálft sig, eins og hann
óttaðist með fuglana á sínum tíma.
Áhyggjuefnið var annað og meira.
„Það var hálendið sjálft sem kom
inn í myndina. Stjómvöld sögðu því
stríð á hendur og um leið vistkerfi
landsins og öllum sem hafa atvinnu af
hálendinu á einhvem máta. Þetta
varð til þess að ég hafði óskaplegar
áhyggjur á meðan ég skrifaði þetta
verk. Áhyggjur af því að ég væri of
seinn, áhyggjur af því að það væri
verið að eyðileggja mjög stóran hluta
þess þjóðararfs sem við eigum að eiga
saman og gæta í sameiningu."
Guðmundur hellti sér út í baráttu
fyrir vemdun hálendisins og segir
hafa verið erfitt að festa hugann við
skriftir um leið. „Mér létti feikilega
mikið þegar Eyjabökkunum var
þyrmt. Þá gat ég loksins á heilum mér
tekið og unnið alveg miskunnarlaust.
Mér fannst ég fá smátíma og notaði
hann eins og ég gat. Ég kem fullfrísk-
ur frá Hálendinu sem verkefni, samt
er naflastrengurinn ef til vill ekki slit-
inn að fullu. Ég kem betur undan
þeim vetri en öllum öðram bókum, af
einhveijum ástæðum sem ég hvorki
veit né skil. Líklega er það vegna þess
að ég gaf mér tíma og fékk tima til að
þroska verlrið textalega og mynd-
rænt. Þetta tók fjögur og hálft ár.“
Mikilvægur þjóðararfur
Þegar Guðmundur fór að kynna
sér hálendið og fyrirhugaðar frarn-
kvæmdir þar segist hann fyrst hafa
orðið ákaflega vonsvikinn og síðan
óttasleginn um að í uppsiglingu væri
hreinlega umhverfisglæpur.
„Öll mín nálgun held ég hafi breyst
þegar ég áttaði mig á því að hálendið
allt var í hættu. Ég varð að búa til um-
gjörð sem sýndi á trúverðugan hátt
hvað hálendið er merkilegt. Hvað það
er gífurlega mikilvægt bakland fyrir
okkur sem þjóð og að þetta væri sam-
eiginlegur þjóðararfur sem enginn
mætti skerða, hvorki stjómmála-
menn, ifidsstjómir eða erlend fyrir-
tæki. Að hálendið skipti okkur sem
þjóð öllu máli, rétt eins og tungumál-
ið. Það er í kringum þetta viðhorf sem
ég pijóna þetta verk og ég gef því allt
sem ég á, bæði tilfinningalega og vits-
munalega.“
Þrjár meginspumingar
Fæstir velkjast í vafa um að fleiri
raforkuver verði reist hér á landi.
Eins er víst að svo lengi sem menn
byggja þetta land þá setja þeir sitt
mark á landið. Guðmundur skrifar á
einum stað í Hálendinu að fræðileg
ábyrgð framkvæmdaraðila á hálend-
inu sé mikil. Hvað á hann við?
„í öllum framkvæmdum þarf að
svara þremur meginspurningum, um
aðferð, tilgang og afleiðingar. Við höf-
um eiginlega aldrei lagt okkur fram
um að svara neinni þessara spuminga
til hlítar. Þær snúast allar um viðhorf
okkar til móður náttúra og um sið-
ferði. Verklag stjómvalda og stefna
bendir til alvarlegra bresta gagnvart
náttúra landsins.
Spuming þín varðar einkum síð-
asta þáttinn, afleiðingarnar. Við eram
ekki komin svo langt í fræðilegri út-
tekt á hálendinu að við höfum þar
vistfræðilega yfirsýn. Þar af leiðandi
vitum við ekki hvað við eram að gera.
Úttektir sem hafa verið gerðar era