Morgunblaðið - 22.10.2000, Blaðsíða 20

MORGUNBLAÐIÐ
20 B SUNNUDAGUR 22. OKTÓBER 2000
Guðmundur Páll stóð fyrir mótmælaaðgerðum þegar Fögruhverum var sökkt í Hágöngulón í júlí 1998. Morgunbiaðið/RAX
þótt gengið falli eða ál verði gamal-
dags framleiðsla og hætti að seljast.
Að búa til þjóðgarð er aðferðafræði
sem hentar mjög vel í heimi þar sem
náttúruauðæfum fer hnignandi.
Þama erum við með einstakt land og
, ótrúlegt ríkidæmi ef við spOlum því
ekki frekar.“
Risastíflur varasamar
Guðmundur segir reynslu annarra
þjóða sýna að það geti verið varasamt
að hrófla við frumkröftum náttúrunn-
ar með risastíflum og breytingum á
farvegum fljóta. Þetta hafi margsinn-
is verið gert, t.d. í Bandaríkjunum,
Evrópu, Sovétríkjunum, Indlandi,
Kína, Egyptalandi, írak og víðar með
skelfilegum afleiðingum.
„Nú eru stórvirkjanir álitnar vist-
fræðOeg nátttröll. Þetta er ekki eitt-
hvað sem virkjanaandstæðingar á Is-
landi eru að finna upp. Verkin tala.
Stórvirkjanir hafa eyðilagt vistkerfi
margra landa og eru taldar með
mestu náttúruspjöllum sem maður-
inn hefur unnið. Hugmyndir um stór-
virkjanir voru lifandi í upphafi 20. ald-
ar og allir féllu fyrir þeim, kristnir
menn, músh'mar, búddistar, komm-
únistar og kapítaUstar. Sumir halda
þessu áfram. Aðrir, eins og Banda-
ríkjamenn, eru famir að sprengja
stíflur en hafa niglað svo vistkerfi
landsins að það verður mjög erfitt að
snúa við. Kannski ekki hægt.“
Guðmundur segir að ameríski
skógfræðingurinn Aldo Leopold, sem
nefndur hefur verið faðir vistíræði
vOltrar náttúru, hafi sett fram reglu
sem sé í hávegum höfð hjá þeim sem
sé annt um umhverfið: Það sem stuðl-
ar að fjölbreytni, fegurð og stöðug-
leika er góð framkvæmd. Það sem
rýrir þetta er vond framkvæmd.
„Ef við höfum þetta sem leikreglu
skulum við líta á stórvirkjanir og til-
færslu vatnsfalla. Menn leyfa sér yfir-
leitt ekki lengur að haga sér þannig í
vistkerfum að færa vatnsföll. Evrópu-
búar eru tO dæmis búnir að breyta
rennsli fljóta, stytta rennslisleiðir,
byggja flóðgarða og eru nú víða að
súpa seyðið af því með öllum þessum
flóðum og Rússland brauðfæðir ekki
bömin sín lengur.“
Stóriðjulandið ísland
•
Guðmundur telur að það sé löngu
tímabært að íslendingar svari grund-
vallarspumingum um nýtingu nátt-
úruaflanna til raforkuframleiðslu.
Hann segir að þjóðin hafi aldrei mót-
að svör við því hvar eigi að virkja, hve
mikið og hvernig við viljum hafa þetta
land tfl frambúðar.
■r „Þaðeralvegljóstaðviðþurfumað
framleiða meira rafmagn þegar fram
í sækir. Spumingin er hvemig við
geram það,“ segir Guðmundur. „VOj-
um við fóma vistkerfi, auðlindum
vatnsfaUanna, trufla sjávarlíf, eyði-
leggja öræfadýrðina, ferðaþjónust-
una, bakland íslendinga, listamanna,
Ijósmyndara, málara og skálda? Hvað
vOjum við ganga langt?
Stjómmálamenn hafa ekki einu
sinni gefið færi á að ræða þessa
spumingu til hhtar. Þar virðist koma
fram það siðleysi sem boðað er í
stjómmálum nú; að halda áfram hvað
sem tautar og raular. Hlusta ekki á
fólkið sem býr í landinu."
Guðmundur telur að mönnum verði
að vera ljóst tfl hvers verið er að
virkja. „Ef við ætlum að gera þetta að
stóriðjulandi þá munum við fljótlega
klára vatnsfóllin. Er það sýnin sem
við vOjum hafa til frambúðar? Stór-
iðjulandið ísland? Ég held að það sé
komið meira en nóg af stóriðju og tel
að meiri stóriðja muni stórskaða
framtíð landsmanna og sjálfstæði. Að
ég tali ekki um svona einsleita málm-
bræðslustóriðju, sem við erum sér-
fræðingar í núna.
Það kemur eflaust að vetnisfram-
leiðslu á Islandi. Það er hægt að gera
án þess að byggja óhugnanlegar risa-
stíflur eins og við Kárahnjúka. Við
höfum ekki nýtt okkur vindorku neitt
sem heitið getur og ekki rennslis-
virkjanir. Báðir kostir era afar fýsi-
legir fyrir vetnisframleiðslu því þar
þarf ekki alltaf að vera stöðugt raf-
magn. Það framleiðist meira ef er
mikið rennsh og vindur eða öfugt.“
Guðmundur segist telja að snjall-
asta póhtíska leiðin nú væri að staldra
við í virkjanamálum. Koma á sátt,
ekki um hvar á að virkja næst, heldur
hvemig samfélag við viljum. „Það er
betra að staldra aðeins við heldur en
að gera vitleysu eins og verið er að
efna til á Austurlandi ogNorðaustur-
landi. í raun er verið að stofna til alls-
heijarstríðs gegn náttúi-u íslands.“
Framkvæmdir og framfarir
Nú er óspillt náttúra víðar á íslandi
en fyrir austan. Hvað gerir þetta
landsvæði svona mikilvægt?
„Þetta er fyrsta stórvirkjunin á
Norðausturlandi og meiri náttúra-
spjöU af henni en dæmi era um í ís-
landssögunni. Það era möguleikar á
atvinnustarfsemi sem fela í sér miklu
minni áhættu og fjárfestingu, sem
felst í stóram þjóðgarði án virkjana.
Við megum ekki líta svo á að fram-
kvæmdir séu framfarir. Það hefur
komið fram hjá talsmönnum eins
stjómmálaflokks að það sé eðlflegt að
fóma landi fyrir framkvæmdir og
framfarir. Slíkur málflutningur er
eitthvað meira og alvarlegra en hugs-
anaskekkja. Það geta ekki verið
framfarir að eyðfleggja land.“
Guðmundur telur verðmæti há-
lendis Austurlands og Norðaustur-
lands felast í því að hér um bO aUt í
kringum Vatnajökul sé ómanngert
land, þegar Hágöngulón er frátalið.
„Þetta gefur okkur sem þjóð alveg
gífurlega möguleika. Við eram að
uppgötva þennan arf og við eigum að
gefa okkur tíma til að skoða hvað við
eigum að gera við hann, áður en við
sólundum honum.“
Varnariína hálendisins
Guðmundur telur að Kárahnjúka-
virkjun sé bara forsmekkur að því
sem koma skal, ef af virkjuninni verð-
ur. Þá takist ríkisvaldinu sennilega að
brjóta á bak aftur alla andstöðu við
virkjanir og við munum sjá mannvirki
á hveiju strái á öræfum. Deilan um
Eyjabakka og Kárahnjúka snúist því
um óheftan aðgang stjómvalda að ör-
æfanáttúranni. „Það hefur ekki enn
tekist að fá stjómvöld tfl þess að ræða
virkjanir og stóriðju af neinni skyn-
semi. Þetta er einsleit umræða í
stjómarflokkum og þar er ákveðið
hvað gera skuli. Fólkið á ekki að fá að
segja neitt um þjóðararfinn. Það er
búið þannig um hnútana að andmæh
faUa eiginlega dauð.“
- Hvað um andmælarétt við mat á
umhverfisáhrifum?
„Mat á umhverfisáhrifum er af-
skaplega léttvægur þröskuldur fyrir
stjómvöld. Það er sama þótt menn
komi með þung rök gegn ákveðnum
niðurstöðum matskannanna, þá eru
oft á tíðum búnar tfl nýjar leikreglur
um að þetta og hitt vegi meira en
þessi og hinn skaðinn. Ráðherrar
hafa jafnvel veitt leyfi fyrir stóriðju
og brotið með því lög. í raun er hægt
að keyra eiginlega hvaða mat sem er í
gegn. Það er jafnvel búið að taka
stofnanir, sem eiga að vakta náttúr-
una, að sumu leyti úr sambandi eða
rýra getu þeirra. Náttúraverndarlög
era gloppóttur fagurgaU. Þau verða
að vera náttúranni í hag, vegna þess
að hún er undirstaða framtíðarbúsetu
á íslandi. En nú era náttúraverndar-
lögin sérstaklega hagstæð fram-
kvæmdum.“
Guðmundur á sæti í Náttúravemd-
arráði. Hann segir að ráðið sé ekki
lengur tfl mikilla afreka, máttur þess
og vigt lítfl vegna þess að það hafi
hvorki mannafla né fjármagn. ísland
sé sennflega eina landið í Evrópu þar
sem svo flla sé staðið að þessum mál-
um. „Ráðið á að vera ríkisstjóm og
umhverfisráðherra til ráðgjafar en
rfkisstjómin hefur ekki vfljað hlusta á
ráðgjöfina og taUð hana trafla störf
sín,“ segir Guðmundur. Hann segir
ennfremur að Náttúravemd ríkisins,
sem er faglegur framkvæmdaaðOi
fyrir náttúravemd á landinu, sé
hlægflega undirmönnuð og í fjár-
svelti. Því hafi stofnunin takmarkaða
getu til að gegna lögskipuðu hlut-
verki. „Enn hóta sumir ráðherrar að
veikja þessa yfirumsjón og ráðgjöf
enn meir og kalla hana því fáránlega
nafni „miðstýringu“.
Nú virðist stefna stjórnvalda sú að
hrúga fram ótal verkefnum, sem ekki
er hægt að anna vegna manneklu.
Þetta eru alvarlegar veflur og gerðar
að því er virðist af ráðnum hug til
þess að taka þessar mikflvægu stofn-
anir úr sambandi. Umhverfisráðu-
neytið er máttvana og manni kemur
helst tfl hugar að stjómvöld vflji ekki
fara varlega í þessum efnum.“
Að bjarga dreifbýlinu
Guðmundur bjó í Flatey þegar
byggð lagðist þar næstum af og býr
nú í Stykkishólmi. Hann þekkir af
eigin raun hvaða áhrif flóttinn af
landsbyggðinni hefur. Er ekki ein-
hveiju fómandi tfl að spoma við þess-
um fólksflótta?
„Ég held að það sé ekki hægt að
bjarga dreifbýli landsins með svona
ofboðslegum framkvæmdum," segir
Guðmundur. „Ég er sannfærður um
að þetta era síðustu patent-lausnir
sem stjómmálamenn hafa tO að
bjarga sér úr ógöngum. Stóriðja get-
ur sjálfsagt kveikt í atvinnumálum
einstakra staða meðan á framkvæmd-
um stendur. En með henni erum við
að gjörbreyta félagslegu og samfé-
lagslegu munstri landsins og vitum
ekkert hvaða afleiðingar það hefur.
Við vitum ekkert hvort dreifbýlingar
vilja þessa vinnu eða ekki. Ég minnist
þess að eina leiðinlega vinnan sem ég
hef imnið á ævinni var verksmiðju-
vinna, hún var andlegt fangelsi. Þá er
nú ólflct skemmtilegra að þvo diska
eða gólfl En hvað ætlumst við fyrir í
dreifbýlinu? Ætlum við að flytja inn
þúsundir verkamanna, eins og
Evrópuþjóðir gerðu fyrripart 20. ald-
ar, til að vinna í álbransanum? Sitja
svo uppi með alls konar vandamál
sem stafa af því að við sinnum ekki
skyldum okkar við útlendingana?
Ég óttast að það sé verið að gera
dreifbýlið að blóraböggli fyrir þessari
framkvæmdagleði stjómvalda, sem
byggist fyrst og fremst á því að moka
erlendu fjármagni í efnahagslífið og
halda því þannig gangandi."
- En hvað um unga fólkið utan af
landi sem fer til að mennta sig og hef-
ur ekki að neinu að hverfa í heima-
byggð að loknu námi?
„Menntun er aðferðafræði til að
þjálfa fólk tfl þess að vinna, vera frjótt
og nýta hæfileika sína betur en efla.
Ef dreifbýlið væri með opinn faðminn
fyrir ýmsum nýjungum, hversu smá-
vægflegar sem þær kunna að sýnast,
ef menntunin snerist um að kenna
fólki að skapa eigin starfsgrundvöll,
væri margt öðra vísi en nú er. Það
virðist vera einhver sjálfskipuð aðferð
stjómmálamanna að skapa fólki at-
vinnu í stað þess að skapa grundvöll
til þess að fólk geti stundað atvinnu. Á
þessu er gríðarlegur munur. Það er
þessi forræðishyggja sem m.a. felst í
stóriðjustefnunni. Þú skalt vinna í
stóriðju þegar þú verður stór!“
Guðmundur segir að dreifbýlið hafi
upp á ákaflega margt að bjóða. „Við
eram tíl dæmis rétt að byrja að læra á
landið, nýta gróður og dýralíf. Ferða-
mennskan er rétt að mótast. Við eig-
um eftir að sjá gríðarlegar breytingar
í því hvemig við förum með landið og
ferðumst um það.
Ég get nefnt að ísland er drauma-
land ljósmyndara. Hér ætti að vera
mjög öflug starfsemi tengd fagljós-
myndun. Þetta er atvinnustarfsemi á
heimsmælflcvarða sem menn sækjast
eftir í öllum löndum. Það er ekki til
betra ævintýraland í þetta en Island.
Þannig á að virkja landið.
Annað væri jarðfræðigeiri, eða
jarðfræðisögugeiri. Möguleikamir
eru í raun ótæmandi ef menn fá frið
tO að þroska þetta og þróa. En með
því að standa í stríði við yfirvöld um
náttúragæðin þá verður miklu minna
úr verki. Ef tO vill verða þessi auðæfi
horfin þegar við verðum loksins búin
að átta okkur. Það er óþolandi."
Hálendisperlur í hættu
Guðmundur segir að því miður séu
flestar hálendisgersemar okkar í
hættu vegna framkvæmdagleði
stjómvalda. „Þar er fyrst að taka
Þjórsárver, Langasjó og Skaftár-
svæðið, en ég hef einnig heyrt nefnda
Öskju og Kverkfjöll. Ég held að þetta
séu þau svæði sem ef til vOl era í
mestri hættu núna auk norð-
austurhomsins með öllu bramboltinu
sem þar er fyrirhugað.
Landsvirkjun er með eins konar
hálstak á Þjórsárveram. Annars veg-
ar er fyrirhuguð stífla fyrir neðan
Þjórsárver, sem mun sökkva stóram
hluta þeirra. Hins vegar vOl Lands-
virkjun taka vatn úr efstu kvíslum
Þjórsárvera. Hvor aðferðin sem væri
myndi eyðOeggja Þjórsárver, sem
alltaf hefur verið á stefnuskrá
Landsvirkjunar. Þau vora upphaf-
lega hugsuð sem dæld fyrir risastíflu.
Ef hægt er að tala um einstök dýr-
mæt svæði á hálendinu þá era það
Þjórsárver, vegna gróðurfars, dýra-
lífs, vatnafars, fegurðar og alls. Hins
vegar ef við horfum tfl þjóðgarðs elds
og íss með Vatnajökli og stórri um-
gjörð þá er sú heild öllum öðram
hagsmunum dýrmætari. Hún er með
fágætustu auðæfum á jörðunni."
Ástfanginn aflandinu
Guðmundur segist vera ástfanginn
af landinu. „Þetta ástarsamband hef-
ur varað alveg frá bemsku. Þegar ég
var lengst í útlöndum saknaði ég
einkum tvenns: Fjallanna og sjávar-
ins. Ég fann tO þessa saknaðar dag-
lega, ekki síst eftir fjöllunum. Ég hef
átt yndislega fjölskyldu og saknaði
hennar einnig. En landið, fjöllin og
sjórinn viku aldrei frá mér.“
Guðmundur viðurkennir að hann
hverfi stundum tfl landsins í di-aum-
um. „Það era yfirleitt sæludraumar
þar sem ég er einn á gangi um
óbyggðir og sé eitt og annað sem
gleður hug og hjarta. Það er eins og
landið haldi utan um mig, ég sé í eins
konar móðurfaðmi - alltaf öruggur.“
Guðmundur segist upplifa landið
sem eins konar lifandi eind, en þó
ekki lífvera. Hann segist ekki vera
neitt sérstaklega gefinn fyrir að
hugsa um huldar vættir, miklu frekar
finnst honum að í landinu búi sérstök
andagift. „Hún veitir manni unað,
gefur nýjar forsendur, skapar vitund
og ftjósemi hugans. Ég er frekar
hlynntur því að líta á jörðina sem lif-
andi fyrirbæri. Á þann hátt skilur
maður mikilvægi þess að æðakerfi
hennar fái að valsa um að vild og
frumkraftamir að falla óhamdir. Að-
eins þannig verður maður hluti af
hefld, í stað þess að vera hinn drottn-
unargjami sem vfll gína yfir öllu og
sést ekki fyrir.“