Morgunblaðið - 16.11.2000, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 16. NÓVEMBER 2000 43
Morgunblaðið/RAX
Bein fjárfesting á íslandi
1990 - 1999
í milljónum kr. á verðlagi hvers árs
10.265 10.395
1.281 1.073
1990 1991 -40 -109 L^r 1996 1997 1998 1999
1992 1993 1994 1995
Heimild: Þjóðhagsstofnun
af vöm-
útflutningi
Hlutfall áls í útflutningi 1991 - 2002
af öllum —
útflutningi
%
20
15
10
5
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Hagvöxtur á Islandi og í OECP 1991 - 2002
Hlutfallsleg aukning vergrar landsframleiðslu frá fyrra ári
að örvænta í þessum efnum og stilla þeim upp
þannig að ef beðið verði niðurstöðu Reyðaráls
geti það orðið til þess að Norðurál falli frá sín-
um áformum.
„Óskastaðan er að sigla báðum þessum
framkvæmdum í höfn. Ég get ekki séð að í því
felist einhver áhætta gagnvart Norðuráli, því
verkefnin eru gjörólík. Aðstæður til stækkun-
ar eru mjög hagstæðar á Grundartanga, en
aðstæður til uppbyggingar álvers frá grunni
eru hins vegar líklega hvergi í Evrópu hag-
stæðari en í Reyðarfirði. Aætlað álver þar yrði
hið stærsta í Évrópu og má með góðum og
gildum rökum segja að þar verði hugsanlega
byggt síðasta álverið í Evrópu.“
Útflutningstekjur af áli 50
eða 100 milljatðar árið 2010
Pórður nefnir ennfremur að ýmis gnmd-
vallaratriði séu enn ekki frágengin í Reyðar-
álsverkefninu og því sé sú tímaáætlun sem
unnið er eftir, afar þröng. Það gæti á hinn bóg-
inn orðið til þess að auðvelda samþættingu
verkefnanna.
„Hér er mjög mikið í húfi. í stærra sam-
hengi stendur valið um að framleiða 400 þús-
und tonn árið 2010 eða 800 þúsund tonn. Að
útflutningstekjur af áli verði 50 milljarðar eft-
ir tíu ár eða 100 milljarðar. Að ál verði fjórð-
ungur alls útflutnings okkar, rétt á eftir sjáv-
arafurðum. Um þetta snýst málið.“
Jón Ingimarsson bendir á að í gegnum árin
hafi stjórnvöld og aðilar tengdir þeim lagt
mikið á sig til að laða hingað erlent fjármagn.
Nú hafi dæmið hins vegar snúist við og fjár-
magnið leiti hingað.
Sú spurning hlýtur þá að vakna hvort Is-
lendingar geti fallið á því prófi að veita er-
lendu fjármagni brautargengi aðeins þegar
þeim hentar?
„Ég held að við ættum ekki að þurfa að falla
á því prófi. Það er miklu fremur ákjósanleg
staða sem nú er komin upp, að fleiri en einn
aðili hafi áhuga á að ræða þessi mál við okk-
ur,“ svarar Jón.
Hydro ekki hér á ferð í fyrsta sinn
Verði þeim hins vegar ekki veitt heimild til
stækkunar, gæti það haft neikvæð áhrif er-
lendis?
„Við vitum að Norðurálsmenn og aðstand-
endur fyrirtækisins í Bandaríkjunum hafa tal-
að mjög vel um íslenskt samfélag. Hér sé hægt
að fá tiltölulega skjót svör. Það er þó ekki þar
með sagt að þeir setji ósanngjarnar kröfur um
gang mála, heldur hafa þeir lofað hversu skil-
virkt kerfið sé í þessum efnum. Verði þeir fyr-
ir miklum mótbyr kann eflaust eitthvað að
breytast, en frekar þá með óbeinum hætti.
Þeir myndu varla fara að auglýsa það. Þeir eru
ekki þeirrar gerðar.“
34 ár eru nú liðin frá því samkomulag
stjómvalda og svissneska fyrirtækisins Alusu-
isse tókst um byggingu álvers síðarnefnda fyr-
irtækisins hér á landi, nánar tiltekið í
Straumsvík. Þar er álverið enn, hefur að vísu
bólgnað hressilega út síðan, en engum vafa er
undirorpið að með komu Alusuisse hingað til
lands og stofnun íslenska álfélagsins, var ís-
inn brotinn og tónninn gefinn í stóriðjustefnu
stjómvalda.
Jóhannes Nordal, fv. seðlabankastjóri og
formaður stóriðjunefndar ríkisstjórnarinnar
um áratugaskeið, segir að nokkum tíma hafi
tekið í upphafi að bijóta ísinn og sannfæra er-
lendu fyrirtækin um skynsemi þess að fjár-
festa hér á landi.
„Nokkur fyrirtæki sýndu áhuga á þessum
fyrstu áram, en eftir að samningar tókust við
svissneska fyrirtækið Alusuisse árið 1966 var
ísinn brotinn og framhaldið varð auðveldara
að ýmsu leyti,“ segir hann.
Stundum hefur verið sagt að nærri láti að öll
fyrirtæki sem tengst hafa áliðnaði á einhvern
hátt í heiminum á undanförnum áratugum,
hafi á einhverjum tímapunkti rennt hýra auga
til íslands með staðsetningu álvers í huga.
„Það er rétt að frá upphafi lætur nærri að
flestöll hin stærri álfyrirtæki í heiminum hafi
litið hingað til lands með einum eða öðram
hætti. Þessi alþjóðlegu fyrirtæki era enda
ekki svo mörg og þau líta á allan heiminn sem
einn markað, ekki aðeins hvað varðar sölu
heldur einnig fjárfestingu. Af þeim sökum era
fyrirtækin sífellt að bera saman mismunandi
fjárfestingarkosti í heiminum. Hins vegar
hafa ekki nema nokkur þessara fyrirtækja
komist svo langt að sýna beinan áhuga á að
hefja hér á landi beinar viðræður um fjárfest-
ingar,“ segir Jóhannes um þetta.
Athyglisvert er í þessu sambandi að nefna,
að Norsk Hydro er ekki fyrst núna að sýna
áhuga á uppbyggingu stóriðju hér á landi.
,,Það er ekki fyrst nú sem Norsk Hydro sýn-
ir Islandi áhuga. Strax á áttunda áratugnum
viðraði það áhuga sinn á fjárfestingum hér eft-
ir að hafa sjálft kannað aðstæður að einhverju
leyti. í samráði við íslensk stjómvöld gerði
fyrirtækið þá sérstaka athugun á mismunandi
staðsetningarmöguleikum fyrir stóriðju, ann-
ars vegar á Reyðarfirði og hins vegar í Eyja-
firði. A þessum árum komust málin þó aldrei
svo langt að úr yrðu alvarlegar viðræður eða
beinn áhugi á fjárfestingum af þeirra hálfu.
Núvirði heildarávinnings um 90 milljarðar
Þess ber enda að geta að á þeim áram var
Hydro enn tiltölulega lítið í álframleiðslu. Það
breyttist hins vegar við kaupin á norsku rfkis-
verksmiðjunum og Hydro varð eitt af stærstu
álframleiðendum heims. Það er því mikill
munur á viðræðum stjómvalda við Hydro þá
og nú, alvaran er miklu meiri að þessu sinni,“
bætir hann við.
Jóhannes segist ekki í vafa um að stóriðja
hafi lagt mikið til þjóðarframleiðslu okkar á
þessu tímabili og atvinnustarfsemi hér á landi.
Hún hafi skipt miklu fyrir tækniþróun og orð-
ið til þess að byggja upp sterka verktakaþjón-
ustu.
„Ekki má heldur vanmeta hversu stóriðja
hjálpaði til við að breyta ímynd landsins sem
veiðistöðvar eingöngu. Þær sveiflur og þau
vandamál sem fylgja því að vera eingöngu
háðir fiskveiðum höfðu ýmis áhrif, til dæmis á
lánstraust íslendinga og yfirleitt traust er-
lendra aðila til efnahagslegs samstarfs við
okkur.“
En hvað hefur stóriðja í raun og veru gert
fyrir íslenska þjóðarbúið? Páll Harðarson,
sérfræðingur á Þjóðhagsstofnun, vann árið
1998 athugun um efnahagsleg áhrif stóriðju á
íslenskan þjóðarbúskap undanfarin þrjátíu ár.
Sé tekið mið af niðurstöðum þeirrar könnunar
kemur í Ijós að stóriðjan hefur aukið hagsæld
þjóðarinnar á þessu tímabili. Núvirði heildar-
ávinningsins á áranum 1966-1997 var um 90
milljarðar kr. á verðlagi ársins 1997. Þetta
samsvarar árlegum ávinningi sem nemur um
0,5% þjóðarframleiðslu á hverjum tíma. í út-
tekt Páls segir að þetta séu mjög mikil áhrif sé
tekið tillit til þess að hlutur stóriðju í lands-
framleiðslu á sama tímabili hafi jafnan verið
undir 1%.
Framkvæmdir byggðar eingöngu
á hagnaðarsjónarmiðum
Páll hélt erindi um sama mál á ráðstefnu
Verkfræðingafélagsins og Tæknifræðingafé-
lagsins í fyrra. Þar sagði hann þjóðhagslegt
mat benda til þess að frekari stóriðja kunni að
vera þjóðhagslega arðsöm. Hins vegar sé tölu-
verð óvissa í því mati og niðurstöðurnar velti
mjög á þeim forsendum sem gefnar séu. Að
auki taki það ekki tillit til alls kostnaðar við
nýtingu auðlinda.
„Farsælast er að stjórnvöld leggi sig fram
um að allur kostnaður verði tekinn til greina í
framtíðinni og að þau fyrirtæki sem koma að
fjárfestingum beri þann kostnað og taki síðan
ákvarðanir um framkvæmdir byggðar ein-
göngu á hagnaðarsjónarmiði. Þetta er rök-
stutt með því að miðað við fullt atvinnustig í
hagkerfinu eru allar líkur á því að ávinningur
Landsvirkjunar og annarra innlendra fjár-
festa ákvarði að stórum hluta þjóðhagslega
arðsemi séu markaðsbrestir leiðréttir á þann
hátt sem um var rætt hér á undan. Mat á þjóð-
hagslegum áhrifum ætti af sömu ástæðu ekki
að hafa nein bein áhrif á ákvörðunartöku um
stóriðju og virkjanir við þessar aðstæður
fremur en í annarri atvinnustarfsemi þó vissu-
lega gefi það ákveðnar vísbendingar. Ákvörð-
unum markaðarins er best treystandi í þess-
um efnum þegar áðurnefndir markaðsbrestir
hafa verið leiðréttir,“ sagði Páll ennfremur.
Arðsemi virkjana Landsvirkjunar komst
einmitt nokkuð í umræðuna í tengslum við
Fljótsdalsvirkjun í fyrra og Friðrik Sophus-
son, forstjóri Landsvirkjunar, hefur marglýst
því yfir að arðsemi sé algjör forsenda þess að
ráðist verði í byggingu Kárahnjúkavirkjunar.
Því er við hæfi að enda úttekt um þjóðhags-
legar afleiðingar stóriðju með því að velta
þeim málum örlítið fyrir sér.
Sigurður Jóhannesson, hagfræðingur, er
einn þeirra sem hafa kannað þessi mál. í félagi
við fleiri hagfræðinga stendur hann fyrir vef
(www.byrja.is/fl/raforka_.html) þar sem þessi
mál era brotin til mergjar.
Sigurður telur að 5,5% sé mjög lág ávöxtun-
arkrafa þegar virkjað er fyrir einn stóran
kaupanda og taxtinn sveiflist að auki með ál-
verði. Hann segist líka telja að Landsvirkjun
vanmeti rekstrarkostnað vegna stóriðju í út-
reikningum sínum.
„Hún telur aðeins kostnað við að reka virkj-
anirnar sjálfar, spennustöðvar og línur, en
ekki kostnað við rekstur höfuðstöðvanna í
Reykjavík, sem eykst með hverri virkjun. En
þó að reiknað sé eins og Landsvirkjun gerir
lítur dæmið ekki of vel út,“ segir hann.
Sigurður bendir á að í bæklingi
iðnaðarráðuneytisins frá 1996 um framtíðar-
skipan raforkumála komi fram að verð til al-
mennra rafveitna sé 45% hærra en langtíma-
kostnaður. í greinargerð Landsvirkjunar frá
1990 komi svipaðar tölur fyrir.
Almennir notendur greiða
rafmagnsverð niður fyrir stóriðjuna
„Þar kemur líka fram að rafmagnsverð til
stóriðju sé 25% undir langtímakostnaði. Verð-
hlutföll til stóriðju og almenningsveitna hafa
lítið breyst undanfarin tíu ár. Ég held að þetta
verði ekki skilið öðravísi en að ég og aðrir al-
mennir notendur greiðum rafmagnsverðið
niður fyrir stóriðjuna."
Sigurður heldur því fram að í ársskýrslu
Landsvirkjunar fyrir árið 1999 megi sjá að
Orkuveita Reykjavíkur selji Landsvirkjun
Nesjavallarafmagn á 74 aura kílówattstundina
og kaupi það svo aftur á 286. Hitaveita Suður-
nesja njóti nú þessara sömu kjara. Hann segir
að þetta fyrirkomulag sé einkennilegt, en það
sé komið til vegna stofnunar Norðuráls á
Grundartanga.
„Orkuveitunni og Hitaveitu Suðurnesja var
meinað að selja almennum notendum hið
ódýra rafmagn beint. En nú fer þetta allt að
breytast. Eftir eitt og hálft ár eða svo geta all-
ir sem standast lágmarksskilyrði selt rafmagn
hér á landi. Ég held að best sé að virkjunum
fyrir stóriðju sé slegið á frest þangað til,“ seg-
ir Sigurður.
Því hefur verið fleygt fram að tilburðir stór-
iðjufyrirtækjanna nú geti leitt til samkeppni
þeirra um orku og þar með hærra verðs til
Landsvirkjunar. Undir þetta hafa margir við-
mælendur Morgunblaðsins tekið, t.d. Jóhann
Ársælsson alþingismaður og Ari Edwald,
framkvæmdastjóri Samtaka atvinnuh'fsins.
„Nú hlýtur orkusalinn að vera í þeirri
skemmtilegu stöðu að vera í betri samnings-
stöðu og getur selt þeim sem tilbúinn er að
greiða hærra verð, ímynda ég mér. Þar með er
komin á samkeppni um orkuna og það er af
hinu góða,“ segir Ari Edwald.
Jóhannes Nordal á hins vegar ekki von á því
að samkeppnin leiði til hærra orkuverðs.
„Ég efast um það. í raun og veru er ekki
verið að keppa um sömu orkuna. Til stækkun-
ar Grundartanga verður að fá orku héðan af
suðvesturhorninu og þar kemur ekki aðeins
vatnsorka til, heldur einnig jarðvarmaorka til
greina. En Reyðarálsverkefnið myndi aðeins
nýta raforku af Austurlandi. Ég held því að
orkuverðið hljóti að ráðast af þessum aðstæð-
um, frekar en beinni samkeppni þarna á milli.“
Samhengi og stjórnmái
Allt lagt undir í byggðamálunum? Varaáætlun
gagnvart stóriðjumálum á Austurlandi? Áhrif
kjördæmabreytingar og baksvið stjórnmál-
anna. Er samstaða um frekari uppbyggingu
stóriðju?