Morgunblaðið - 10.12.2000, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Garðar Jónsson sér um að bræða mörinn sem konur úr sveitinni hafa brytjaö.
Morgunblaðið/RAX
MORINN ER TIL
MARGS NÝTUR
eftir Guðna Einarsson
GARÐAR og Jóhanna
tóku við búi að Stóru-
völlum í Bárðardal
1982. Þar var rekinn
hefðbundinn kúabú-
skapur til ársins 1987. Þá lá fyrir að
ef halda átti áfram með kúabúið
þurfti að endumýja fjós og fleiri
byggingar. Það var kostnaðarsöm
framkvæmd og voru hjónin eindreg-
ið hvött til að fara frekar út í loðdýra-
eldi. í framhaldinu var sett upp
minkabú að Stóruvöllum samkvæmt
þágildandi uppskrift stjórnvalda. Á
fundum með bændum á þessum ár-
um var staðhæft að vísitölufjölskylda
ætti að lifa vel af búi með 400 minka-
læðum, en raunin varð allt önnur.
Hjónin urðu bæði að leita vinnu utan
búsins til að framfleyta sér. Garðar
vann m.a. við jarðboranir víða um
land og Jóhanna í banka.
Eftir fjögurra ára basl í loðdýra-
rækt var minkunum lógað. Garðar
segir að síðar hafi hann heyrt dansk-
an ráðunaut tala um að í Danmörku
væri miðað við 1.100 til 1.200 læður
þyrfti til að framfleyta fjölskyldu.
Almennileg hamsatólg
Garðar og Jóhanna vildu skapa
sér atvinnu heima fyrir og leituðu
nýrra atvinnutækifæra. Að loknu
landsprófi hafði Garðar verið til sjós
fyrir sunnan og meðal annars róið
þrjár vetrarvertíðir á Álaborginni
frá Þorlákshöfn. Það rifjaðist upp
fyrir honum hvað það hafði verið
slæmt að fá ekki almennilega hamsa-
tólg með saltfiskinum á laugardög-
um. Garðari og Jóhönnu datt í hug
hvort ekki væri markaður fyrir
hamsatólg sem stæði undir nafni.
Ekki vantaði að nóg féll til af mör í
sláturtíðinni, en honum var að mestu
hent á þessum árum. Það var því líka
umhverfisvænt að nýta þetta hráefni
og koma þannig í veg fyrir að mörinn
væri urðaður.
Upphafið í eldhúsinu
Þau Jóhanna og Garðar byrjuðu
að bræða mör í eldhúsinu heima á
Stóruvöllum árið 1991. „Við brædd-
um í nokkrar dósir að gamni okkar
og færðum félaga okkar sem vann í
fiskbúð fyrir sunnan,“ segir Garðar.
„Svo fórum við að reikna út hvað
þetta þyrfti að kosta og það var auð-
vitað helmingi dýrara en nokkur
hamsatólg sem þá var í boði. Við urð-
VEDSKQTIMVINNULÍF
Á SUNNUDEGI
► Garðar Jónsson, framkvæmdastjóri Stóruvalla ehf,, fæddist
á Stóruvöllum 1958 og ólst þar upp. Hann lauk landsprófi frá
Laugum í Reykjadal 1973 og starfaði síðan til sjós og lands,
m.a. á þungavinnuvélum þar til hann tók við búi á Stóruvöllum
1982. Fyrirtækið Stóruvellir ehf. var stofnað 1995.
► Jóhanna Rögnvaldsdóttir fæddist á Húsavík 1960 en fluttist
með foreldrum sínum að Mývatni sex ára gömul og ólst þar
upp. Hún lauk viðskipta- og rekstrarnámi hjá Viðskipta- og
tölvuskólanum í Reykjavík 1996. Jóhanna er hreppstjóri Bárð-
dælahrepps, i sveitarstjórn og fleiri nefndum. Hún rekur eigin
bókhaldsstofu. Þau eiga tvo syni.
Morgunblaðið/RAX
Sigri'ður Baldursdóttir í Víðikeri, Kristín Ketilsdóttir á Lækjavöllum og
Garðar Jónsson á Stóruvöllum við sýnishorn af framleiðslunni. Hamsa-
tólg, útikerti og steikingartólg. Fylgt er ströngum hreinlætiskröfum í
verksmiðjunni og skal þess getið að starfsfólkið tók ofan hámetin rótt á
meðan myndin var tekin.
Morgunblaðið/RAX
Jóhanna Rögnvaldsdóttir rekur eigin bókhaldsstofu á Stóruvöllum og
annast meðal annars bókhald mörbræðslunnar.
um því að lækka verðið verulega.
Nokkrum dögum seinna hringdi
fisksalinn og vildi fá viðbót. Við vor-
um á leið til útlanda og létum hann fá
nokkrar dósir þegar við komum til
Reykjavíkur. Þegar við komum heim
aftur biðu skilaboð um að hann vildi
meira!“
Þau Garðar og Jóhanna keyptu
sér litla veltipönnu sem sett var upp í
þvottahúsinu og þar var haldið
áfram að bræða mör. Nú segjast þau
ekkert botna í því hvernig þau fóru
að við svo frumstæð skilyrði.
Mörbræðsla í mjólkurhúsi
Gamla mjólkurhúsinu að Stóru-
völlum var breytt í mörbræðslu árið
1994. Gerð var áætlun um framtíð
fyrirtækisins og húsnæðið miðað við
að þar yrði unnið úr 10 tonnum af
mör á ári. „Við höfðum samráð við
heilbrigðisfulltrúann. Þetta var allt
samþykkt,“ segir Garðar.
Til að byrja með var byggður sjö
rúmmetra frystiklefi og talið að hann
myndi nægja fyrir starfsemina.
Fljótlega þurfti að bæta við 40 feta
frystigámi undir hráefnið. Garðar
segir að þegar þau hófu að bræða
mörinn hafi þetta hráefni lítið verið
notað en samt erfitt að fá það.
„Maður kom alls staðar að lokuð-
um dyrum. Þessu var öllu hent nema
því sem fór í slátur. Mönnum fannst
það tímasóun að hirða mör og litu á
hann sem hvern annan úrgang.
Þetta er mikið breytt. Menn eru líka
orðnir miklu fúsari að hirða mörinn
fyrir okkur og við getum jafnvel haft
áhrif á það hvernig honum er pakk-
að. Þetta er orðið allt annað - en það
kostaði töluvert nöldur!“ Garðar tel-
ur að nú sé mör óvíða hent, nema þá
af fullorðnu fé.
Fimmtíu tonn af mör
Á Stóruvöllum er nú unnið úr um
50 tonnum af mör á ári. Það er mör
úr um 50 þúsund lömbum.
Aðalframleiðsluvaran er hamsa-
tólg. Einnig hrein steikingartólg
sem er vinsæl til að steikja úr kleinur
að ekki sé talað um laufabrauð. Þá er
unnin sáputólg fyrir S. Hólm í
Reykjanesbæ sem býr úr henni um-
hverfisvænar hreinsivörur, m.a.
penslasápu, tjöruhreinsi og línusápu
svo nokkuð sé nefnt.
Fyrir nokkrum árum hófst fram-
leiðsla á útikertum sem steypt eru úr
Aðalframleiðsluvaran
er hamsatólg. Einnig
hrein steikingartólg
sem er vinsæl til að
steikja úr kleinur að
ekki sé talað um
laufabrauð. Þá er unn-
in sáputólg fyrir S.
Hólm í Reykjanesbæ
sem býr til úr henni
umhverfisvænar
hreinsivörur.
hreinni tólg. Þessi kerti eru dýrari
en innflutt fjöldaframleidd vaxkerti,
en hafa einnig ýmsa kosti umfram
þau, að sögn þeirra Garðars og Jó-
hönnu. Útikertin loga lengur en
vaxkerti, allt að tíu klukkustundir,
að sögn Garðars. Þá hafa þau þann I,
kost að auðvelt er að þrífa tólgina af
fötum, skóm og húsveggjum. Til
þess nægir að skola með heitu vatni.
Garðar segir að þeir sem hafa orðið
fyrir því að fá rautt kertavax í fötin
sín kunni að meta þenna kost tólgar-
kertanna.
„Það var hringt til okkar nokkrum
sinnum í fyrra vegna þess að hundar
eru svo sólgnir í útikertin. Fólk var
að spyrja hvort við blönduðum ein-
hverju í tólgina sem hundarnir
sæktu svona í. Það er ekki svo, þetta
er hrein tólg og því hættulaus.“ Jó-
hanna nefnir að ein kona hafi hringt
vegna þess að hundurinn hennar
hafði hámað í sig tvö kerti.
Það sem afgangs verður við fram-
leiðsluna fer í svínafóður. Hráefnið
gengur því alveg upp.
Þau á Stóruvöllum hafa gert til-
raunir með framleiðslu á dýfðum
tólgarkertum og hafa áhuga á að feta
sig lengra á þeirri braut. Til þess
þarf þróunarvinnu sem hvorki hefur ’
gefist tími né fjármagn til. „Það er
líka of lítil velta á fyrirtækinu til að
geta kostað mikla þróunarvinnu,"
segir Garðar. „Við fáum til dæmis
enga búsetustyrki eins og sauðfjár-
bændur, fyrir að eiga heima hér. Við
eigum engar rollur, en þær eru skil-
yrði fyrir því að fá búsetustyrk.“
Lélegt rafmagn og sími
Kaupa verður allt hráefnið fyrir
mörvinnsluna á haustin, því slátur-
húsin kæra sig ekki um að geyma
það. Hráefnið er nú geymt í tveimur
40-feta frystigámum sem knúnir eru
þriggja fasa rafmagni. Annar gám-
urinn er geymdur á Húsavík og hinn
á nágrannabænum Engi, þar sem er
heimarafstöð og þriggja fasa raf-
magn. Ekki er hægt að fá þriggja
fasa rafmagn að Stóruvöllum.
Garðar segir að það standi starf-
seminni fyrir þrifum að hafa ekki f
þriggja fasa iðnaðarrafmagn og ef
ekki verið breyting á því þá verði að
flytja starfsemina. Öll tæki sem not-
uð eru við framleiðsluna eru gerð
fyrir þriggja fasa straum og verður
að breyta þeim fyrir einfasa straum.
Þetta er töluverður kostnaðarauki.
Tæki sem eru smíðuð fyrir einfasa
straum eru yfirleitt tómstundatæki
eða gerð fyrir heimilisnot en ekki til
iðnaðamota. Garðar segist ekki eiga
von á að fá þriggja fasa straum frá j
veitu. „Þeir sjá þetta byggðarlag I
ekki fyrir sér öðruvísi en svo að það
sé að fara,“ segir Garðar. Hann seg-
ist skilja að það sé of dýrt að leggja
þriggja fasa rafmagn um alla króka
og kima landsins.
Eigin virkjun
Til að starfsemin að Stóruvöllum
eigi einhverja framtíð fyrir sér verð-
ur Garðar því að grípa til eigin ráða. |
„Ég hef áhuga á að virkja sjálfur, \
setja upp heimarafstöð og fá þannig
þriggja fasa straum," segir Garðar.
Hann telur að það sé hægt að fram-
leiða mikið rafmagn hér á landi án
þess að leggja stór flæmi undir uppi-
stöðulón og breyta farvegum vatna.
Þessar litlu rennslisvirkjanir séu
ekki áberandi og hægt að leiða raf-
magn frá þeim um jarðstrengi. „Það
er engin framtíð í landbúnaði hér.
Það er miklu nær að verða raforku- |
bóndi, setja upp heimarafstöð og |
selja rafmagn út á dreifikerfið," seg- |
ir Garðar. Hann segir að stóru orku-