Morgunblaðið - 10.12.2000, Blaðsíða 34

34 SUNNUDAGUR 10. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Menning og mennt-
un á nýrri öld
í GREIN minni hér
í blaðinu í gær gerði
ég lífsgæði og lífskjör
að umræðuefni, enda
er það þegar upp er
staðið meginverkefni
opinberra yfirvalda að
stuðla að bættum lífs-
gæðum í samfélaginu
og tryggja jöfnuð og
lífskjör borgaranna. I
'þessu felst m.a. það
hlutverk yfirvalda að
treysta undirstöður
samfélagsins og búa í
haginn fyrir framtíð-
ina.
Sú skoðun hefur
lengi átt nokkurn
hljómgrunn að opinber framlög til
menningarmála séu í besta falli
skemmtilegur lúxus en í versta falli
ófyrirgefanleg eyðsla. Það má hins
vegar færa sterk rök fyrir því að
öflugt lista- og menningarlíf sé
mikilvæg forsenda þess að borgir
samtímans nái að halda sínum hlut
- og helst auka hann - í ört vax-
andi samkeppni um nýsköpun í at-
•vinnulífi, arðbær fyrirtæki og vel
menntað vinnuafl. Ég hyggst í
þessari grein fjalla um menningu
og menntun sem eru nátengd hug-
tök. I hagkerfi framtíðarinnar eru
menntun og menning lykilhugtök. í
báðum þessum málaflokkum hefur
Reykjavíkurborg fjárfest á síðustu
árum og þar með fjárfest í framtíð-
inni.
Menning - í víðu samhengi
Menningarborgarárinu er nú að
ljúka og það er engum vafa undir-
' orpið að menningarlíf borgarinnar
er mun auðugra og fjölbreyttara
eftir menningarborgarárið 2000 en
það var áður. Hefur árið nýst mjög
vel til að styrkja menningarsam-
starf borgarinnar við ríkið, við önn-
ur sveitarfélög á landinu og við
borgir erlendis. Gróska og nýsköp-
un í listum hefur einkennt árið og
hún skilar sér í öflugra og
skemmtilegra borgarsamfélagi. Þá
hefur Reykjavík verið í brennidepli
í menningarumræðu víða um heim
þar sem athyglin hefur beinst að
fjölbreyttu menningar- og mannlífi
borgarinnar. Hugtakið menning
hefur nú mun víðtækari skírskotun
en áður tíðkaðist og um leið hefur
-listastarfsemi af ýmsum toga feng-
ið nýtt félagslegt, efnahagslegt og
jafnvel pólitískt hlutverk. Þetta
nýja hlutverk birtist m.a. í því að
fjölbreytni í lista- og menningarlífi
hefur aukist verulega í Evrópu í
kjölfar þeirra fólksflutninga sem
átt hafa sér stað milli landa á und-
anfornum áratugum. Hið fjölmenn-
ingarlega samfélag er orðið að
veruleika í flestum löndum álfunn-
ar og 1 stað þess að líta á nýja
menningarstrauma sem ógnun við
ríkjandi þjóðmenningu er í auknum
mæli farið að nýta þann kraft og þá
nýsköpun sem þeir bera með sér.
íslendingar geta margt af öðrum
FERSKT • FRftMflNDI • FRUMLEGT
La Espanola
Olívuolía
þjóðum lært í þessu
efni, bæði til góðs og
ills. Það er mín skoð-
un að tímabært sé að
við tökumst á við þau
verkefni sem fylgja
fj ölmenningarlegu
samfélagi og liður í
því er stofnun og
starfræksla alþjóða-
húss hér á höfuðborg-
arsvæðinu. Húsið
myndi þjóna því tví-
þætta hlutverki að
miðla öflugum nýjum
menningarstraumum
inn í íslenskt samfé-
lag og um leið vera
miðstöð hvers kyns
þjónustu við nýbúa. Öll sveitarfé-
lögin á höfuðborgarsvæðinu hafa
lýst áhuga sínum á því að taka þátt
í rekstri slíks húss en mörg hafa
gert þann fyrirvara að ríkið komi
að rekstrinum ásamt sveitarfélög-
unum. Ríkisvaldið, ekki síður en
sveitarfélögin, hefur ríkum skyld-
um að gegna við það fólk sem hing-
að hefur flust á umliðnum árum -
oftar en ekki fyrir tilstuðlan at-
vinnufyrirtækjanna og með sam-
þykki ríkisins. Nú búa ríflega 7
þúsund einstaklingar með erlent
ríkisfang á íslandi og að auki eru
15 þúsund íslenskir ríkisborgarar
fæddir erlendis. Hið nýja hlutverk
lista endurspeglast í áherslu á
tengsl lýðræðis og menningar, þ.e.
að listin og menningin séu fyrir alla
en ekki fáa útvalda. í því sambandi
skiptir verulegu máli að auka að-
gang fólks að hvers kyns listastarf-
semi, ekki bara sem neytendum
heldur sem virkum þátttakendum.
Menningarnótt í Reykjavík og
fjölmargir atburðir tengdir menn-
ingarborgarárinu hafa fært okkur
heim sanninn um að hjá borgar-
búum er mikill og einlægur áhugi á
að taka þátt í lista- og menningar-
starfsemi. Sá áhugi vex eftir því
sem fjölbreytnin er meiri og kostn-
aður þátttakenda minni. Aukinn
stuðningur fyrirtækja við listastarf-
semi átti drjúgan þátt í að á þessu
ári var unnt að bjóða upp á fjöl-
marga menningarviðburði sem fjöl-
skyldur gátu notið saman, sér nán-
ast að kostnaðarlausu.
Efnahagslegt
hlutverk menningar
Mikilvægt er að hafa í huga að
listir og menning stuðla að frjóu og
kraftmiklu efnahagslífi. í þekking-
arsamfélaginu, sem m.a. byggist á
örri þróun í upplýsinga- og sam-
skiptatækni, skiptir öllu máli að
hafa aðgang að vel menntuðu,
framsýnu og skapandi fólki. Slíkt
fólk mótast ekki í ládeyðu og logn-
mollu heldur þar sem ólíkir
straumar mætast í öflugu menning-
arlífi. Hið efnahagslega hlutverk
menningar verður sjaldan jafnsýni-
legt og í menningartengdri ferða-
þjónustu sem er einn helsti vaxtar-
broddur ferðaþjónustunnar um
I hagkerfi framtíðarinn-
ar eru menntun og
menning lykilhugtök.
Ingibjörg Sólrún Gfsla-
dóttir segir að Reykja-
víkurborg hafí fjárfest í
báðum þessum mála-
flokkum á síðustu árum
og þar með fjárfest í
framtíðinni.
allan heim. Er óhætt að fullyrða að
á því sviði, sem og í heilsutengdri
ferðaþjónustu, eiga íslendingar
mikla möguleika. Borgin vill leggja
sitt af mörkum í því sambandi og á
næsta ári verður lokið við fram-
kvæmdir í menningarmálum sem
staðið hafa yfir á undanfömum ár-
um. En um leið verður hafist handa
við verulega uppbyggingu íþrótta-
mannvirkja. Þau mannvirki gagn-
ast borgarbúum öðrum fremur en
það eru sígild sannindi að það sem
heimamönnum hugnast vel hefur
líka aðdráttarafl fyrir gesti þeirra.
Er næsta víst að baðaðstaðan í
Nauthólsvík, en þar verður opnað
nýtt þjónustuhús á næsta ári, og 50
m yfirbyggð sundlaug í tengslum
við heilsuþjónustu í Laugardal, á
eftir að laða að sér marga ferða-
menn á komandi árum.
Staða Reykjavíkur í ferðaþjón-
ustu er tvímælalaust sterk en í því
sambandi er ástæða til að minna á
að fyrir nokkrum árum þótti varla
taka því að minnast á Reykjavík í
landkynningarefni. Núna er
Reykjavík í hópi þeirra borga sem
áhugaverðast þykir að heimsækja
og er nú svo komið að borgin getur
tæpast hýst alla þá fjölmörgu
ferðamenn sem hingað vilja koma.
Mikilvægt er því að fjölga hótelher-
bergjum í borginni og eru nú þegar
í undirbúningi verkefni á því sviði,
m.a. í miðborginni þar sem fyrir-
hugað er að reisa nýtt hótel á horni
Túngötu og Aðalstrætis.
Ný viðhorf til menntunar
í fjárhagsáætlun borgarinnar á
þessu ári, og enn frekar á því
næsta, má glöggt sjá þá áherslu
sem lögð er á að styrkja stoðir
undir menntun og menningu í
borginni. Hækkun rekstrarútgjalda
borgarinnar frá þessu ári fer að
stærstum hluta til fræðslumála -
bæði leik- og grunnskóla - og full-
yrða má að í stofnunum sem sinna
þessum málaflokkum fari fram öfl-
ugt mennta- og menningarstarf.
Alþjóðlegar kannanir benda til
þess að við íslendingar verjum
talsvert minna fé til menntamála
en þær þjóðir sem við viljum gjarn-
an bera okkur saman við. Framlög
okkar til menntamála eru 5,1% af
landsframleiðslunni en þetta hlut-
fall er 6,3% til 6,8% annars staðar á
Norðurlöndum. Ef við ætlum að
halda í við aðrar þjóðir í samkeppni
um fólk og fyrirtæki verða opinber-
ir aðilar, bæði ríki og sveitarfélög,
að auka verulega framlög sín til
menntamála á komandi árum.
Þekking, menntun, rannsóknir,
upplýsingar og færni eru horn-
steinar hins alþjóðlega samfélags
og skapandi hugsun eða hugvit
verður sú auðlind sem mestu máli
skiptir á 21. öldinni. Ný viðhorf til
menntunar munu án efa leiða til
talsverðra breytinga á hefðbundn-
um menntastofnunum á komandi
árum. Hið gamla máltæki að svo
lengi lærir sem lifir fær nýja merk-
ingu og menntun mun í auknum
mæli verða stunduð samhliða starfi.
Þá verður nám, á öllum skólastig-
um, eflaust einstaklingsmiðaðra en
verið hefur og skólastofan og
bekkjarkerfið verður ekki sú um-
gjörð um námið sem áður tíðkaðist.
Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir
Grunnskólastigið
Fræðsluráð og Fræðslumiðstöð
Reykjavíkur eru þegar farin að að-
laga sig þessum nýja veruleika og
hafa sett sér það markmið að á
næstu árum verði unnið að þróun
kennsluhátta þannig að skipulag
námsins verði nemendamiðaðra en
nú er og aukin áhersla verði lögð á
gerð námsáætlana fyrir einstakl-
inga. Til að hægt verði að ná ár-
angri á þessu sviði er mikilvægt að
tryggja gott aðgengi að tölvum í
öllum skólum borgarinnar og hefur
verið mótuð sú stefna að allir kenn-
arar hafi eigin tölvu til umráða, all-
ar skólastofur verði nettengdar og
aðeins fimm grunnskólanemendur
verði að meðaltali um hverja tölvu.
Þessi breyting sem er að verða á
náminu mun að sjálfsögðu hafa
áhrif á skipulag skólastarfsins og
þar með kennaramenntunina og
kennarastarfið. Þetta verða menn
að hafa í huga þegar kjarasamn-
inga kennara ber á góma. Að
mörgu leyti eru gildandi samningar
sniðnir að skólastarfi gærdagsins
og þeir bjóða ekki upp á þann
sveigjanleika sem nauðsynlegur er
til að hægt sé að aðlaga grunnskól-
ann nýjum kröfum. Mikilvægt er
að í kjarasamningum nú finni sveit-
arfélögin og kennarar sameiginleg-
ar leiðir til að bæta kjör kennara
en sem um leið búa til nauðsynlegt
svigrúm fyrir nútíma skólastarf.
Það þarf kerfisbreytingu en það
þarf væntanlega líka að finna að-
ferð sem auðveldar öllum sem hlut
eiga að máli breytinguna úr einu
kerfi yfir í annað. I samfélagi fram-
tíðarinnar getur skortur á menntun
haft alvarlegar afleiðingar fyrir
stöðu einstaklingsins og takmarkað
aðgang hans að góðri vinnu og við-
urkenningu. Því er mjög mikilvægt
að skólakerfið leggi sig fram um að
hjálpa öllum nemendum til að
þroska hæfileika sína þannig að
þeir fái notið þeirra til fulls. Sér-
kennsla og sérúrræði af ýmsu tagi
hafa færst mjög í vöxt á umliðnum
árum - bæði í leik- og grunnskólum
- og á næsta ári er ráðgert að
verja um 600 m.kr. til sérskóla ým-
iss konar sem og sérúrræða og
nýbúafræðslu í almennum grunn-
skólum. A leikskólum borgarinnar
er áætlað að kostnaður vegna
slíkra sérúrræða og sálfræðiþjón-
ustu verði 110 m.kr. á næsta ári.
Borgaryfirvöld hafa metnað til
að hlúa að öllum skólastigum en
skyldur þeirra eru öðru fremur við
leik- og grunnskólann. Borgin hef-
ur m.a. sett sér það markmið að
grunnskólar borgarinnar verði í
hópi bestu skóla innanlands og ut-
an á nýrri öld. Til að stuðla að
þessu hefur þjónusta borgarinnar í
grunnskólunum aukist verulega á
umliðnum árum. Kostnaður vegna
þessarar þjónustuaukningar er var-
lega áætlaður 500-600 m.kr. á ári.
Á árunum 1995-2001 hafa heildar-
framlög til bygginga grunnskólans
numið 7.737 m.kr.
Leikskólastigið
í lögum um leikskóla er kveðið á
um að leikskólinn sé fyrsta stig í
skólakerfinu. Starfsemi hans hefur
þó víðast hvar á landinu verið því
marki brennd að talsvert vantar
upp á að nægilega greiður aðgang-
ur sé að þessu fyrsta skólastigi fyr-
ir öll börn. Reykjavíkurborg hefur
á umliðnum árum lyft grettistaki í
því að fjölga leikskólaplássum og
koma til móts við óskir foreldra um
dagvistun fyrir börn sín. I þessu
sambandi ætla ég að leyfa mér að
fara aftur til ársins 1994 þegar
ákveðinn vendipunktur varð í
stefnu og starfi í þessum mála-
flokki. Samanburður á árunum
1994 og 2000 sýnir best þá geysi-
legu uppbyggingu sem hefur átt
sér stað hjá Leikskólum Reykjavík-
ur og hvernig þjónustugeta hefur
aukist. I stað þess að vera úrræði
fyrir fáa og leysa aðeins hluta þess
vanda sem það fólk stóð frammi
fyrir varðandi dagvistun fyrir börn
sín var mörkuð sú stefna að leik-
skóladvöl væri hluti af sjálfsagðri
þjónustu sem borginni bæri að
veita fjölskyldum, án tillits til hjú-
skaparstöðu foreldra. Dvalarstund-
um barna á leikskólum borgarinnar
hefur fjölgað um 40% á sex ára
tímabili, úr 28.900 í desember 1994,
í rúmlega 40.000 nú. Árið 1994 nutu
um 1.500 börn heilsdagsþjónustu
en nú er fjöldi þeirra barna að
nálgast 4.000. Ef litið er til saman-
burðar milli ára þá er hlutfall heils-
dagsvistunar orðið 72% nú miðað
við 65% á sama tíma í fyrra.
Tæp 90% barna á aldrinum 1-5
ára í Reykjavík eru í öruggri vist á
leikskólum borgarinnar eða njóta
niðurgreiddrar dagvistunar af hálfu
borgarinnar hjá dagmæðrum eða á
einkareknum leikskólum. Nánar til-
tekið er skiptingin sú að 67% barna
1-5 ára eru í leikskólum Reykjavík-
urborgar og 21% í niðurgreiddri
vistun annars staðar.
Framhaldsskóla-
og háskólastigið
Framhaldsskólarnir í borginni
eru reknir á kostnað og ábyrgð rík-
isins. Lög kveða þó á um að við
stofnun nýrra framhaldsskóla geti
ríki og sveitarfélög gert með sér
samning um framlög til stofnkostn-
aðar. Skiptast þau þá þannig að
ríkið greiðir 60% en sveitarfélagið
40%. I Reykjavík hafa slíkir samn-
ingar verið gerðir um Fjölbrauta-
skólann í Breiðholti, Fjölbrauta-
skólann við Ármúla, Iðnskólann,
Kvennaskólann og Borgarholts-
skóla. Engir slíkir samningar eru
til um gömlu menntaskólana, þ.e.
MR, MH og MS, og eru þeir að
öllu leyti í eigu ríkisins. Hefur
menntamálaráðuneytið árum sam-
an haft uppi kröfur um að borgin
greiði 40% í byggingarkostnaði
þessara skóla en því hefur ávallt
verið hafnað af borgaryfirvöldum
með tilvísun til framhaldsskólalaga.
Hefur borgin m.a. aflað álits Sig-
urðar Líndal lagaprófessors á
þessu máli og staðfestir hann sjón-
armið borgarinnar. Álitið hefur
verið kynnt ráðuneytinu og hefur
því ekki verið andmælt. Ef frá er
talinn Borgarholtsskóli búa allir
framhaldsskólar borgarinnar við
þröngan kost í húsnæðismálum og
er mikilvægt að ráðast í endur-
bætur á húsnæði þeirra hið fyrsta.
Til að vinna áætlun um forgangs-
röðun þeirra framkvæmda var að
minni beiðni settur á laggirnar
vinnuhópur í samstarfi borgarinnar
og menntamálaráðuneytisins. Hóp-
urinn hefur enn ekki skilað af sér
en vonandi verður þess ekki langt
að bíða. Háskólar eru án efa ein
mikilvægasta fjárfesting nútíma-
samfélags. Það er því áhyggjuefni
hversu framlög til háskólastigsins
eru lág hérlendis miðað við aðrar
þjóðir eða aðeins um 0,7% af lands-
framleiðslu en meðaltal 28 viðmið-
unarþjóða í OECD er 1%. Reykja-
vík er háskólaborg og góð tengsl
milli borgar og háskóla eru báðum
aðilum ómetanleg. Hefur samstarf
þessara aðila styrkst mjög á und-
anfömum misserum og má í því
sambandi nefna að borgin styrkir
tiltekna starfsemi á vegum Háskóla
íslands og lét honum á þessu ári í
té 62,5 m.kr. sem hún fékk fyrir
sölu á byggingamétti til íslenskrar
erfðagreiningar á lóð í nágrenni há-
skólans. Það sem skiptir þó mun
meira máli þegar til lengri tíma er
litið er samstarf borgarinnar og
Háskóla íslands um stofnun Borg-
arfræðaseturs við háskólann en því
er ætlað að standa fyrir, efla og
samhæfa rannsóknir og fræðslu í
greinum sem tengjast bæjum og
byggðum, að efla rannsóknatengt
framhaldsnám í borgarfræðum og
stuðla að samstarfi við innlenda og
erlenda rannsóknaraðila á sviði
borgarfræða. Með stofnun Borgar-
fræðasetursins er í fyrsta sinn til
formlegur vettvangur fyrir skipu-
legar þéttbýlisrannsóknir á íslandi.
Uppbygging í fjölmörgum mála-
flokkum skilar okkur nú þegar
miklum ávinningi, en þó má ljóst
vera að viðamikil úrlausnarefni eru
framundan. Víða eru bil sem þarf
að brúa, undirstöður sem þarf að
treysta og í mörgum málum þarf
að vinna að sátt. Til mikils er að
vinna. Ef íslendingar svo kjósa, og
stjórnvöld setja sér skýr markmið
og fylgja þeim eftir, eru allar for-
sendur fyrir því að hér eflist á 21.
öld samfélag sem er fyllilega sam-
keppnisfært við þau fremstu í
heiminum og hér kjósi menn í enn
ríkari mæli að starfa og lifa.
Höfundur er borgarstjóri (
Reykjavík.