Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
ERLENT
MORGUNBLAÐIÐ
Þúsaldar-
ár án
heimsendis
Marfft hefur þokast í rétta átt í heiminum á
árinu 2000 og horfurnar ekki slæmar við
upphaf nýs árþúsunds.
Reuters
Skólanemendur á Norður-írlandi sýna stuðning sinn við friðarsamninga. Gwynne Dyer álítur að víða horfi nú
friðvænlegar í heiminum en oft, áður ef undanskilið er ástandið í Afríkulöndum.
eftir Gwynne Dyer
ATHYGLISVERÐAST við árið
2000 var hve laust við þúsaldarein-
kenni það var: öli tilfinning fyrir því
að um sérstætt ár væri að ræða guf-
aði strax upp með flugeldasýning-
unni á gamlárskvöld. Þeir sem höfðu
birgt sig upp af dósamat og skotfær-
um komu út úr skóginum og voru
vandræðalegir yfir því að ekki skyldi
verða heimsendir, jafn vandræðaleg-
ir og tölvusérfræðingai’nir, sem
spáðu fyrst 2000-vandanum en lag-
færðu hann síðan, hefðu átt að vera.
(Hinir síðarnefndu voru of önnum
kafnir við að telja peninga).
Árið var áfram harla tilþrifalítið
allt til enda, engar stórbrotnar ham-
farir af völdum náttúru eða manna.
Ekki voru framin þjóðarmorð eins
og sínum tíma í Bosníu og Rúanda á
miðjum áratugnum, engin umtals-
verð stríð háð með þátttöku stór-
veldanna eins og Kosovo-stríðið 1999
eða Flóabardagi 1991, engin meiri-
háttar efnahagskreppa varð eins og
hrunið á Asíumörkuðum 1997-1998.
Helsta alþjóðlega fréttin var í raun
og veru farsinn vegna bandarísku
forsetakosninganna.
Klúðrið í Bandaríkjunum var
hrikalegt þegar það var borið saman
við auðskiljanlegar og vel fram-
kvæmdar kosningar í tveim grann-
ríkjum Bandaríkjanna, Kanada og
Mexíkó. Forsætisráðherra Kanada,
Jean Chretien, vann í nóvember
þriðja sigurinn í röð í þingkosning-
um og þar að auki minnkaði stuðn-
ingur við flokk aðskilnaðarsinna í
Quebec, Bloc Quebecois. Og í
Mexíkó, þar sem hinn einráði Porf-
irio Diaz sagði fyrir einni öld að sá
sem „teldi atkvæðin" ynni kosningar
var það stjórnarandstæðingurinn
Vicente Fox sem sigraði í forseta-
kjörinu í júlí og batt þannig enda á 71
árs pólitíska einokun af hálfu Bylt-
ingarflokksins PRI.
„Hið fullkomna einræði", eins og
perúski rithöfundurinn Mario Varg-
as Llosa kallaði einu sinni stjórnar-
farið í Mexíkó, hvarf af sviðinu án
mikils hávaða, það heyrðist ekki einu
sinni snökt. Er Fox sór eiðinn 1. des-
ember héldu 100 milljónir Mexíkóa
inn á land opins lýðræðis, inn á stigu
sem þeir þekkja annars lítið til en
jafnt í landinu sjálfu sem utanlands
er menn afar vongóðir um að
Mexíkóum muni takast vel upp.
Loks má nefna átökin milli uppreisn-
armanna Zapatista-hreyfingarinnar
og stjómvalda er virðast nú ætla að
enda með friðarsamkomulagi.
Þróun mála annars staðar í Róm-
önsku Ameríku var tvíbentari. Dóm-
stólar í Chile fóru loksins að búa sig
undir að draga Augusto Pinochet,
fyrrverandi einræðisherra, til
ábyrgðar fyrir glæpi hans og Ijúka
þannig ferli sem hófst fyrir tveim ár-
um er Pinochet var handtekinn í
Bretlandi. En í Kolumbíu mistókust
allar tilraunir Andres Pastrana for-
seta til að stöðva fjögurrra áratuga
uppreisn skæruliða, er breyst hefur í
raunverulegt borgarastríð. Stuðn-
ingsmenn „styrjaldarinnar gegn
fíkniefnum" í Washington fengu á
hinn bóginn samþykkta áætlun um
málefni Kólumbíu er getur haft í för
með sér að Bandaríkjamenn hefji
beina hemaðarþátttöku í átökunum í
landinu.
Fyrr á árinu leit út fyrir að Al-
berto Fujimori Perúforseti kæmist
upp með að tryggja sjálfum sér með
ólöglegum hætti þriðja kjörtímabilið
sem forseti með kosningasvikum.
Allt hrundi hjá honum þegar birt var
myndband af yfírmanni leyniþjón-
ustunnar, Vladimiro Montesinos,
þar sem hann var að múta þing-
manni. I lok ársins var búið að
ákveða að halda nýjar kosningar og
Fujimori var farinn í útlegð og orð-
inn japanskur ríkisborgari.
Hugo Chavez, fyrrverandi her-
maður, sem segir að Simon Bolivar
sé fyrirmynd sín en minnir öllu
meira á Juan Peron, stóð fyrir
nokkram þjóðaratkvæðagreiðslum í
Venesúela sem afnámu nær allar
hömlur í stjórnarskránni á forseta-
vald hans.
Chavez er vissulega vinsæll meðal
fátækra landa sinna - alveg eins og
Jean-Bertrand Aristide, fyrrverandi
forseti, er meðal fátækra Haiti-búa.
En Aristide komst aftur til valda í
forsetakosningum sl. haust sem voru
að minnsta kosti jafn vafasamar og
kosningarnar í Venesúela og gerðu
tilraun Sameinuðu þjóðanna, aðal-
lega Bandaríkjanna, til að endur-
reisa lýðræðið á Haiti með beinni
íhlutun árið 1994 hlægilega.
Þáttaskil í friðargæslu SÞ
Þrátt fyrir allt getur verið að árið
2000 hafi skipt sköpum í sögu SÞ en
þá var í fyrsta sinn gerð gagnrýnin
úttekt á hemaðarlegri íhlutun sam-
takanna á ýmsum stöðum eftir lok
kalda stríðsins en þær aðgerðir hafa
tekist misjafnlega. Illa undirbúið
herlið á vegum SÞ í Sierra Leone var
auðmýkt á árinu, 500 manns úr
gæsluliðinu urðu gíslar uppreisnar-
manna, drukkinna og undir áhrifum
fíkniefna. Mánuði síðar, í ágúst,
sendi Kofi Annan, framkvæmda-
stjóri SÞ, frá sér óvægna og mjög
hreinskilnislega skýrslu um málefni
friðargæslu.
„Engin mistök hafa haft jafn slæm
áhrif á álit og trúverðugleika frið-
argæslu SÞ á tíunda áratugnum og
hik hennar við að greina á milli árás-
araðila og fómarlambs," skrifaði
Annan. „Stjórnendur SÞ verða að
segja öryggisráðinu það sem það
þarf að vita, ekki það sem ráðið vill
heyra.“ Og jafnvel þótt líða kunni
langur tími áður en ríkisstjórnir
hætta að finna hjá sér brýna þörf á
að hlaupa í felur í hvert sinn sem SÞ
biðja um herlið til friðargæslu ein-
hvers staðar eru framfarir í aðsigi.
Lítum á nokkrar aðgerðir sem
samtökin hafa lagt blessun sína yfir
og voru enn í gangi á árinu. Um 9.000
manna gæsluliði undir forystu Ástr-
ala hefur tekist að stöðva þjóðar-
morð á Austur-Timor og tryggja
sjálfstæði landsins. Þótt 13.000
manna liði er sent var til Sierra
Leone tækist illa upp til að byrja
með hafði það náð miklum árangri
við að berja niður uppreisnina er
árinu var að Ijúka.
íhlutunin í Kosovo batt enda á
annað þjóðarmorð og 4.000 friðar-
gæsluliðar SÞ, sem enn eru þar,
halda þó í horfinu meðan allir eru að
velta fyrir sér hvernig eigi að bregð-
ast við sjálfstæðiskröfum Kosovo-
manna, nú þegar lýðræðið hefur
sigrað í Serbíu. Um 4.200 manna
gæslulið verður sent til Austur-
Afríku til að hafa eftirlit með brott-
flutningi liðs frá hernumdum svæð-
um en Erítreumenn og Eþíópíu-
menn sömdu um frið um miðjan
desember eftir tveggja ára stríð sem
kostaði minnst 100 þúsund manns
lífið.
En þótt SÞ taki framföram er alls
ekki sömu sögu að segja um ríki Afr-
íku. Um tíundi hluti mannkyns býr í
álfunni en þar er þriðja hvert ríki í
heimi og meira en tveir þriðju hlutar
allra styrjalda sem nú eru háðar
geisa þa.r. Allt gengur þar á afturfót-
unum. í sumum ríkjanna, Líberíu,
Búrúndi og Sómalíu, hefur undan-
farinn áratugur einkennst af mann-
drápum og upplausn, annars staðar
hefur slíkt ástand varað í nær tvo
áratugi. Sýkin breiðist enn út,
stærstu og auðugustu löndin í Vest-
ur-Afríku, Nígería, þar sem enska er
ráðandi, og Fflabeinsströndin, þar
sem franska hefur yfirhöndina,
ramba nú bæði á barmi borgara-
styrjaldar milli múslíma í norðurhér-
uðunum og kristinna í suðri.
Enginn getur útskýrt hvers vegna
svo mikið er um stríð í Afríku, einna
helst er bent á að hvergi í heiminum
séu þjóðarbrotin jafn mörg og fá-
menn miðað við sambærileg svæði í
heiminum. Enginn hefur lausnir á
takteinum. Jafnvel í þeim Afríku-
ríkjum þar sem ekki er barist er enn-
fremur almenna þróunin, án þess að
það sé algilt, í átt til versnandi efna-
hags, lélegra ástands í menntamál-
um og hrans í heilbrigðismálum - hið
síðastnefnda er nátengt alnæmis-
plágunni.
Jafnvægi í Evrópu
Munurinn á Afríku og Eviópu,
tveim heimsálfum með svipaða íbúa-
tölu, hefur aldrei virst vera jafn mik-
ilvægur og ægilegur. í fyrsta sinn
frá því að stríðin milli lýðveldanna í
gömlu Júgóslavíu hófust í upphafi tí-
unda áratugarins, má heita að friður
ríki um alla Evrópu. Skæruliðastríð
á lágum nótum geisaði enn í hinni
fjarlægu Tsjetsjníu, baskneskir að-
skilnaðarsinnar fóru aftur að myrða
fólk sem var ósammála þeim á Spáni
en jafnvel á Norður-írlandi hélt frið-
arsamkomulag. Og í október steyptu
Serbar Slobodan Milosevic, mannin-
um sem bar mesta ábyrgð á Balkan-
stríðunum, af stóli án blóðsúthell-
inga og niðurstaðan var staðfest með
yfirburða sigri stjórnarandstöðunn-
ar í þingkosningunum 23. desember.
Stærsta land álfunnar, Rússland,
virtist enn geta fallið í hyldýpi alræð-
isins er Vladímír Pútín forseti, sem
kjörinn var arftaki Borísar Jeltsíns í
febrúar, reyndi að treysta stöðu sína.
Ömurleg frammistaða Pútíns þegar
þjóðin átti í sálarstríði er kafbátur-
inn Kúrsk fórst í ágúst jók ekki álit
forsetans. Fyrir nokkram dögum
lögðu dómstólar hömlur á tilraunir
hans til að kúga fjölmiðla til hlýðni er
þeir úrskurðuðu að ásakanir um
spillingu, sem bomar vora fram
gegn fjölmiðlakónginum Borís Gús-
ínský, væru af pólitískum rótum
Og jafnvel þótt líða
kunni langur tími áður
en ríkisstjórnir hætta
að finna hjá sér brýna
þörf á að hlaupa í fel-
ur I hvert sinn sem SÞ
biðja um herlið til frið-
argæslu einhvers
staðar eru framfarir í
aðsigi.
runnar og tilhæfulausar. Taflinu er
ekki lokið en Rússland er enn þá lýð-
ræðisrfld, þótt litlu megi muna.
Það vora einnig mikil tíðindi að í
ljós kom að stækkun Evrópusam-
bandsins úr 15 aðildarríkjum í 27
myndi í raun verða að veraleika. Á
leiðtogafundi í Nice í desember tókst
aðildai-þjóðunum að berja saman
samning sem laga mun stofnanir
sambandsins að breyttum aðstæðum
er fylgja svo mikilli fjölgun aðildar-
ríkja - og ýttu áformunum um sam-
eiginlegt, evrópskt „hraðlið“ nokkuð
lengra áleiðis. Við árslok var meira
að segja kleift að trúa því að sameig-
inlegi gjaldmiðillinn, vandræðabarn-
ið evran, sem hefur fallið stöðugt í
verði frá því að hún fæddist, myndi
senn byrja að ná sér í samanburð-
inum við Bandaríkjadollara.
En jafnframt þessum hræringum
urðu þessar hefðbundnu smá-breyt-
ingar í stjórnmálum einstakra þjóða,
breytingar sem fólki á staðnum
finnst afar spennandi en eru lítt
skiljanlegar öðram. Helmut Kohl,
fyrrverandi kanslari Þýskalands og
Jacques Chirac Frakklandsforseti
eru báðir á kafi í gríðarlegum
hneykslismálum vegna fjárframlaga
til stjórnmálaflokka. Giuliano
Amato, þáverandi forsætisráðherra
Ítalíu, skýrði frá afsögn sinni í sept-
ember í spjallþætti í sjónvarpi. Le-
oníd Kútsjma, forseti Ukraínu, horf-
ist nú í augu við ásakanir um að hafa
staðið að baki morði en lík gagnrýn-
ins blaðamanns fannst í nóvember
skammt frá Kiev og vantaði á það
höfuðið. (Stjómarandstaðan segist
hafa undir höndum myndband þar
sem Kútsjma og tveir aðstoðarmenn
hans sjást skipuleggja morðið).
Með öðrum orðum, allt var með
eðlilegum hætti í Evrópu sem ekki
fyrir alls löngu hratt af stað heims-
styrjöldum 0g var líklegust til að
koma þeir þriðju af stað. Langflestar
þjóðir hennar búa nú við lýðræði og
frið. Svo vill til að þar eru 45 ríki,
hvert þeirra með eigin hefðir, eigin
vandamál, eigin ragludalla. Ekki er
völ á neinu skárra - og þetta er nú í
rauninni ekki svo slæmt.
Hið sama verður ekki sagt um As-
íu þar sem helmingur mannkyns býr.
Kína, Norður-Kórea, Víetnam,
Búrma og Pakistan era enn einræð-
isríki ásamt nokkram litlum löndum
með krýnda þjóðhöfðingja svo að að-
eins annar hver Asíumaður býr í lýð-
ræðislandi. En það era samt geysi-
legar framfarir sé miðað við fortíðina
og þótt tekið sé tillit til að í mörgum
löndum lýðræðisins hvflir það á veik-
um grunni.
Langveikasta lýðræðisríkið er
Indónesía. Ekki eru nema tvö ár síð-
an um 210 milljónir Indónesa losn-
uðu við 30 ára einræði Suhartos og
þeir sem urðu ríkir undir vemdar-
væng hans (þ.ám. margir innan
hersins) reyna enn að grafa undan
nýja lýðræðisskipulaginu. Markmið
þeirra er hið sama, hvort sem það er
herinn að trafla viðræður við að-
skilnaðarsinna 1 Aceh eða Vestur-
Papúa, róið er undir trúarbragða-
átökum milli múslíma og kristinna á
Kryddeyjum, eða 18 sprengjutilræði
við kirkjur á aðfangadag sem urðu
15 manns að bana.
Svo er nú komið að Abdurrahman
Wahid forseti, heilsutæpur og nær
blindur múslímaklerkur sem ljóst er
að ræður ekki við forsetastarfið, þarf
að kljást við vaxandi kröfur um af-
sögn en það merkir ekki að lýðræðið
hafi verið knésett í Indónesíu. Öðru
nær, það merkir að fjöldi fólks er
staðráðinn í að bjarga því. Svipað
mætti segja um málshöfðunina á Fil-
ippseyjum sem miðast að því að fá
Joseph Estrada forseta settan af,
fyrstu málaferli af því tagi í Asíu. Ef
Filippseyingar myndu láta hjá líða
að sækja Estrada til saka væri það
merld um að kerfið hefði bragðist,
svo öflugar era vísbendingamar um
sekt hans.
Þrír mánuðir af „síðari intifada-
uppreisninni" og meira en 300 fallnir
Palestínumenn valda því að margir
Israelar hafa nú fundið hjá sér hvöt
til að slaka til og ná þannig fram
raunverulegum samningum, hvöt
sem þeir fundu ekki fyrr. Ljóst er
orðið að Palestínumenn munu ekki
hætta árásunum fyrr en f sraelar láta
þeim í té það sem þeir eiga rétt á,
jafnvel þótt tíu sinnum fleiri Palest-
ínumenn en ísraelar láti lífið eða
tuttugu sinnum fleiri og álagið vegna
stöðugra átaka er farið að íþyngja
mörgum ísraelum. Skyndilega eru
aðstæður því gerbreyttar.
Þannig er staðan við áramót. í
ýmsum málum hefur ekkert þokast í
rétta átt svo að greint verði með
vissu. Nefna má vandann vegna
hækkandi hitastigs á jörðunni, sem
menn kinokuðu sér enn við að takast
á við á loftslagsráðstefnunni í Haag,
en meira hefur áunnist á mörgum
sviðum en nokkurn hefði getað
dreymt um fyrir tíu árum. Þetta er
ekki slæm byrjun á nýju árþúsundi.
Gwynne Dyer er sjálfstætt starfandi
blaðamaður í London.