Morgunblaðið - 31.12.2000, Síða 34

34 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Verslun og
vísindi
„Nú á dögum eiga meðvitaðir
draumóramenn fáa kosti vilji þeirfinna
átrúnaðarþörf'sinni farveg. “
VKMfORF
Það er harla dauflegt
um að litast í íslensk-
um hugmyndaheimi í
lok aldar (og kemur
þá út á eitt hvort
maður hefur aldarlokin í kvöld
eða hafði þau fyrir ári).
Það er bara eina línu að hafa í
heimi hugmyndanna núna - þá
línu að verslun og viðskipti séu
upphaf og endir alls, og að allt
skuli skilið og skilgreint á for-
sendum þessarar grundvali-
arhugsunar. Markaðslögmál
gilda alls staðar, og sú hugsun
sem að baki þeim býr á nú að
nota á öllum sviðum mannlífsins.
Nú má enginn misskilja. Það
er ekki nema gott eitt að segja
um verslun og viðskipti og
frjálsan markað. Það er bara
þegar einlínuhugsuðir ætla að
nota þau lögmál og þá hugsun
sem þar gildir
sem grund-
„„ vallarskil-
ollum sviðum
mannlífsins, að fer að síga á
ógæfuhliðina.
Um síðustu aldamót var
reyndar líka svona algildistrúboð
í gangi, en þá var það ekki
markaðurinn sem menn trúðu að
myndi leysa heiminn undan allri
áþján, heldur vísindin.
Þá, eins og nú, voru trúboð-
arnir samir við sig og lofuðu því
að þjáningum myndi linna og að
smjör myndi fara að drjúpa af
hverju strái. Þetta var einfalt
mál, það átti bara að beita vís-
indalegri hugsun á hvaðeina, og
þá myndi sannleikurinn koma í
ljós og gera menn frjálsa.
Þetta einlínuhugarfar er enn
við lýði, nema núna eru það
markaðslögmálin sem á að gera
algild til þess að frelsa mennina
undan þeim kaunum sem þeir
hafa verið slegnir.
Þá, eins og nú, hafði töfra-
lausnin margt til síns ágætis -
og hefur svo sannarlega enn.
Það var því ekki hugmyndin
sjálf, vísindin og hin vísindalega
aðferð, sem var óheppileg, held-
ur ofurtrúin á hana sem svar við
bókstaflega öllum vanda og
sannfæringin um að einungis
þetta, og ekkert annað, væri
málið.
Kannski er þetta þó fyrst og
fremst sálrænn kvilli sem leggst
á menn og lýsir sér í óhemju
sterkri þrá eftir einu svari -
hinu rétta, hinu eina rétta. Þessi
kvilli á sér kannski rætur í því
að menn eiga erfitt með að þola
óreiðu og óvissu og að til séu
fleiri svör en eitt við einhverri
spurningu.
Svo hefur það jú löngum loðað
við að mönnum sýnist að það
eina sem þurfi til að allt fari á
hinn besta veg sé að allir hinir
fari að hugsa eins og þeir sjálfir.
Einnig er þetta náttúrlega
praktískt atriði - það er þægi-
legra upp á samskipti og sambúð
að allir hafi sama gildismat, lúti
sömu lögmálum, og þá eru
markaðslögmálin sennilega ekki
veiri en hver önnur.
Áðurnefnd eingyðistrú á vís-
indin hérna fyrir réttri öld eða
svo kom fram á öllum sviðum
mannlífis. Það sem skyldi ráða
ferðinni var vélræn rökvísi, eins
og þegar arkitektinn Corbusier
komst að þeirri niðurstöðu að
hús væri á endanum bara vél til
GúnterGrass: Blikktromman
að búa í. Öll fræði - allt frá
heimspeki til hagfræði - fylltust
vísindaöfund og reynt var að
troða hinni vísindlegu aðferð upp
á alla fræðiiðkan.
En sennilega voru áhrif algild-
ingar vísindalegrar hugsunai'
hvergi eins afgerandi og hvergi
eins alvarleg - að ekki sé nú
minnst á hvergi eins skelfileg -
og í kommúnistaríkjunum, þar
sem átti beinlínis að koma á vís-
indalegri þjóðfélagsskipan.
Hugsunin þar virðist hafa ver-
ið sú, að það hlyti að verða öllum
til góðs að vísindaleg hugsun
réði ferðinni í samfélaginu. Svo
kom auðvitað í ljós að þótt vís-
indaleg aðferð sé allra góðra
gjalda verð þá hefur hún sín tak-
mörk, og þótt hún geti tvímæla-
laust komið til góða í mannlífinu
getur hún ekki verið grundvall-
arforsenda þess. Vísindin verða
að lúta manneskjunni, ekki öf-
ugt.
Því hvarflar að manni, að
markaðseinlínuhugsunin, sem er
orðin upphaf og endir alls í ís-
lenskum hugarheimi, sé ekki
einasta leiðinleg vegna þess hve
hún er einhæf, heldur geti hún
beinh'nis verið mannfjandsamleg
vegna þess hve hún er einhæf.
Matthías Johannessen, skáld
og ritstjóri Morgunblaðsins,
sagði í viðtali við Dag íyrir
nokkrum dögum að það væru
forréttindi fyrir skáld að þurfa
ekki að lúta markaðnum. Virtist
Matthías eiga við að það væri
vegna þess að markaðurinn væri
ekki sérlega hallkvæmur listum,
og gæti ekki ráðið ferðinni á því
sviði.
Það er að segja, markaðurinn
getur ekki skorið úr um hvað er
mikil list og hvað ekki. Þar gilda
önnur lögmál (án þess að það sé
endilega alveg augljóst nákvæm-
lega hvaða lögmál gildi, eða
hvort þau séu ætíð þau sömu).
Engu að síður hafa markaðs-
einlinuhugsuðir heyrst halda því
fram að í rauninni geti enginn
vitað betur en markaðurinn -
það er að segja neytendur -
hvað sé „mikil“ list og hvað ekki.
Breytir sennilega engu þótt bent
sé á að „markaðurinn" hefur í
gegnum tíðina lítið viljað í byrj-
un hafa með að gera menn eins
og van Gogh og Mozart.
En þessu má auðvitað svara
með einhverskonar „tímarnir
breytast" - rökum, og segja sem
svo, að fyrr á öldum hafi mark-
aðslögmálin kannski ekki ráðið
því hvað er list, en þau séu farin
að gera það núna.
Það er kannski ekki fráleitt. í
Sovétinu var það Flokkurinn,
það er að segja ráðamenn og
skriffinnar flokksins, sem réð
því hvað væri list, en núna er
það markaðurinn, það er að
segja, útgefendur, markaðs-
stjórar og sjónvarpsstjömur,
sem ræður hvað er list. En meg-
inatriðið er, að hvort heldur það
er Flokkurinn eða Markaðurinn
sem ræður þá situr listamað-
urinn eftir og ræður engu. Og
hefðin og sagan hefrn- ekki held-
ur neitt að segja.
í báðum tilvikum er gallinn sá,
að mannlífinu er gert að lúta
lögmáli sem er ekki þess eigið,
heldur er því í raun framandi.
Og í báðum tilfellum þýðir ekk-
ert að vera með múður - ákvörð-
unin kemur að ofan.
Morgunblaðið/Ásdís
Umhverfið er á dagskrá sjálfboðaliða. Breskir sjálfboðaliðar em hér við stígagerð í Esjunni.
Blessuð er
hjálparhöndin
Sameinuðu þjóðirnar hafa lýst 2001 alþjóðaár sjálf-
boðaliðans. Sjálfboðaliðinn vinnur oft hættuleg
störf sem aðrirveigra sérviö að sinna. Umhyggju-
störf þeirra eru máttarstólpar velferðarkerfisins.
Gunnar Hersveinn fjallar um sjálfboöaliöa sem
leggja lóð á vogarskálar fyrir þurfandi, t.d. með því
að gefa þeim fæði og klæði: Hinar þöglu hetjur.
4& é þ
SJÁLFBOÐALIÐINN gef-
ur öðrum án þess að taka
út laun sín, jafnvel án
þess að láta nafns síns
getið. Hann er fús til að
rétta öðrum hjálparhönd án þess að
eiga inni greiða hjá þeim.
Sjálfboðaliðinn býst ekki við að
vera getið fyrir verk sín í fjölmiðlum.
Hann er hinn þögla hetja og nú hafa
Sameinuðu þjóðimar helgað honum
árið 2001 með því að gera það að
alþjóðaári sjálfboðaliðans (Inter-
national Year of Volunteers).
Fæða, klæða, bjarga, vilja
Nútímavelferðarkerfi, eins og það
sem Islendingar búa við, á sér djúpar
rætur í starfi sjálfboðaliðans. Um-
hyggja og umönnun kvenna fyrir
sjúkum, öldruðum og börnum fyrr á
öldinni og á stríðstímum hefur verið
nefnt þessari fullyrðingu til stuðn-
ings. Sjálfboðaliðar gáfu fátækum
börnum og munaðarlausum að borða,
klæddu þau og reistu barnaheimili
handa þeim (d: Bamavinafélagið
Sumargjöf). Sjálfboðaliðar hlúðu að
særðum hermönnum og þeir önnuð-
ust aldraða og var það upphaf nú-
tímaheilbrigðiskerfis. Starf sjálf-
boðaliðans er um að minnka þján-
inguna í heiminum og auka gleðina;
fæða, klæða, bjarga, vitja, og ef til vill
stæðust samfélög ekki ef sjálfboða-
liðans nyti ekki við.
Sjálfboðaliðinn afsannar kenn-
inguna um að sjálfselskan stjómi
allri mannlegri hugsun og hátterni.
Starfi nútíma sjálfboðaliða má raða í
marga flokka sem lúta t.d. að; mann-
úð, borgaralegum störfum, menntun
annarra, umhverfismálum, styrktar-
sjóðum, eftirliti með stjórnendum
ríkja sem brjóta mannréttindi, ör-
yggismálum.
Sjálfboðaliðar hafa einnig gengið í
heri og tekið þátt í stríðsátökum.
Margir sjálfboðaliðar börðust t.d
gegn Þjóðverjum í heimsstyrjöldun-
um, einnig í Spánarstríðinu. Flestall-
ir herir þjóða hafa fengið liðsauka frá
sjálfboðaliðum.
Þöglu hetjur heimsins
Alþjóðaár sjálfboðaliðans verður
haldið hátíðlegt hér á landi eins og
annars staðar og hefur alþjóðaskrif-
stofa utanríkisráðuneytisins umsjón
með því og mun standa fyrir viðburði
af þessu tilefni.
Islensk sjálfboðaliðafélög eru
sennilega fleiri en flesta grunar, því
fæst þeiira starfa í sviðsljósinu. Hér
eru t.d. starfandi ýmiss konar sjálf-
boðaliðafélög á sviði mannúðar og
líknarmála. Hér er-u hjálparstofnanir
og björgunarsveitir, einnig félög sem
hlúa að bömum og þurfandi í öðum
löndum, t.d. Hjálparstaf kirkjunnar
pg ABC hjálparstarf og Rauði kross
Islands. Sjálfboðaliðinn leynist víða.
Nefna má Mæðrastyrksnefnd og
Hjálpræðisherinn sem áberandi eru í
desember. íþróttastarf er oft unnið
af sjálfboðaliðum. Tilvalið væri að
taka saman lista yfir íslensk sjálf-
boðaliðafélög í tilefni alþjóðaársins,
en slíkur listi yrði unninn af Hagstof-
unni eða Skýrr hf. eða Markhúsinu?
Nýlega fögnuðu sjálfboðaliðar
Rauða krossins alþjóðlegum degi
sjálíboðaliðans 5. desember. Hátíða-
höldin voru upphafið að þessu alþjóð-
lega ári sjálfboðaliðans. í ræðu við
upphaf hátíðarinnar í Ráðhúsinu í
Reykjavík sagði Þór Halldórsson,
formaður Reykjavíkurdeildar, meðal
annars að þó að margir væru upp-
teknir við lífsgæðakapphlaupið þá
hefði verið vöxtur í sjálfboðnu staifl
að undanfómu og mikill hugur í fólki.
Astrid Heiberg, forseti Alþjóða-
sambands Rauða krossins, sagði á al-
þjóðadegi sjálfboðaliðans við athöfn
Sameinuðu þjóðanna í New York.
„Við eram hér samankomin í dag til
Hvaða þroski
fæst?
Hvaða þætti þroskar sjálfboða-
liðastarfíð helst hjá ungu fólki?
„Ég mundi segja að sjálf-
boðaliðastarf
þroski marga
þætti hjá ungu
fólki. Ungt fólk
sem tekur þátt í sjálfboðaþjón-
ustu á vegum Ungs fólks í Evr-
ópu fer eitt til annars Evrópu-
lands. Unga fólkið þarf því að
standa mikið á eigin fótum, vera
sjálfbjarga, sjálfstætt og taka
ábyrgð á sjálfum sér,“ svarar
Lára Baldursdóttir forstöðu-
maður landsski-ifstofu - Ungt
fólk í Evrópu og verkefnisstjóri
hjá Hinu húsinu.
„Þar sem unga fólkið vinnur
sjálfboðaþjónustuna í öðra landi
þá kynnist það ólíku menning-
arsamfélagi og víkkai- þannig
sinn reynsluheim og þroskar
um leið með sér fordómaleysi."
Lára segir að verkefnin sem
unga fólkið fáist við í sjálfboða-
þjónustu UFE séu ávallt sam-
félagslegs eðlis, þ.e. í tengslum
við mannlegt samfélag. „Unga
fólkið þarf því að leggja til
vinnuframlag sem era viðkom-
andi samfélagi til góða án þess
að fá eiginleg laun (launin era í
formi fæðis, húsaskjóls og hóf-
legra dagpeninga). Á tímum
efnishyggju er hollt að þroska
með sér verðmætamat sem
segja má að byggist á mann-
gæsku,“ segir hún. Þannig er
því óhætt að segja að siðferð-
isþroski aukist.
„I raun þá er erfitt að svara
því í stuttu máli hvaða þætti
sjálfboðaliðastarf þroskar helst
hjá ungu fólki, því ég tel að allir
þeir þættir sem gera okkur að
manneskjum þroskist, þ.e. ungt
fólk þroskast vitsmunalega, til-
finningalega og siðferðislega.
Það að taka þátt í sjálfboða-
starfi er mikil lífreynsla,“ segir
Lára og vitnar í orð eins sjálf-
boðaliða: „Það liggur við að ég
láti ekki duga að kynna mig ein-
ungis með nafni, ég finn mig
knúinn til að bæta við að ég hafi
starfað sem sjálfboðaliði í öðra
landi því að sú reynsla er svo
stór hluti af mér.“ (Sjá nánar:
www.ufe.is.)