Morgunblaðið - 31.12.2000, Blaðsíða 14

14 SUNNUDAGUR 31. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
Aldamótahátíð á Aust-
urvelli á nýársnótt 1901
IBORGARSKJALASAFNI
má finna gamalt og lúið
dreifibréf sem lætur lítið
yfir sér og geymir þó „pro-
gram“ hátíðarhalda alda-
mótanna 1900-1901 en boðað var
til mannfagnaðar á Austurvelli af
því tilefni. Ef við skoðum þetta
gulnaða plagg má máske gera sér í
hugarlund hvernig bæjarbúar, sem
þá voru einungis 6.682, kvöddu
öldina sem senn var að líða í ald-
anna skaut og fögnuðu nýrri.
í Þjóðólfi er komist svo að orði
1. janúar 1901: „í nótt kl. 12 hvarf
nýja öldin í tímans djúp og kemur
aldrei aldrei aptur, en 20. öldin
rann upp, sú öld, er leggur oss alla
að velli, sem nú erum komnir til
vits og ára, og óvíst, hvort nokkurt
íslenzkt barn, sem nú er í vöggu,
lítur ljós næstu aldar, að minnsta
kosti með óskertri rænu, því að
hundrað ár er löng æfi, og þeir eru
fáir, sem þeirri aldurshæð ná.“
Illviðri
í hátíðardagskránni segir: „Ef
ilt veður verður á gamlárskveld
verður hátíðahaldinu á Austurvelli
frestað. Til merkis um það verður
sett ljós á siglutréð hjá Stýri-
mannaskólanum. Hátíðin verður
þá haldin fyrsta góðviðrisdag nýju
aldarinnar og þá auglýst um allan
bæinn.“ Gamli Stýrimannaskólinn
er við Stýrimannastíg. Hafði mikil
„frostvægð" verið undanfarið og
„spakviðrasamt“. Þegar gamlárs-
dagur 1900 rann hins vegar upp
var skollinn á austan landnyrð-
ingsstormur og hlóð fönn að dyr-
um bæjarbúa, er leið á daginn
snerist veðrið úr kafaldshríð í
slyddu og rok. Gáfu flestir bæj-
arbúar upp alla von um nokkurt
hátíðahald en þeir höfðu vitanlega
óskað sér stillu og þurrviðris. En
er líða tók á daginn lægði storm-
inn snögglega og brá til blíðviðris
og um sexleytið blakti varla hár á
höfði. Gamlársmáninn gægðist
fram milli skýja og varð brátt
skafheiður tunglskinsbjartur him-
inn yfir öllum bænum og var rétt
eins og veðurguðirnir væru að
bæta fyrir illviðrishaminn fyrr um
daginn.
Hátíðin undirbúin
A svipstundu voru allir á þönum
með silkipappír, klísturkrukkur og
kertisstúfa til að skreyta glugg-
ana, voru „gagnsæismyndir" límd-
ar á rúður og þar mátti lesa:
„Aldamót", „Gleðilega nýja öld“ og
fleira í þeim dúr, var sá viðbún-
aður misjafn að gæðum og smekk
enda gluggar smáir og bæjarbúar
óvanir skreytingum. Umhverfis
Austurvöll var mikið umstang og
fór þó margt í handaskolum. Til
ljósaskrauts við Austurvöll hafði
bæjarstjórnin veitt 200 krónur, en
til samanburðar má geta að ár-
skaup verkamanns var 120 kr.,
vinnukonulaun voru 60 kr. Með-
fram girðingu sem umlukti völlinn
voru reistar fánastengur og staur-
ar með þverslám að ofanverðu til
að hengja á ljósker. Á milli staur-
anna voru þandar snúrur til að
raða á pappírsljóskerum í öilum
regnbogans litum. Umhverfis
styttu myndhöggvarans Bertels
Thorvaldsen sem þá stóð á miðjum
vellinum (nú í Hljómskálagarði)
var reistur söngpallur skreyttur
grænum trjágreinum og allur Ijós-
um prýddur. Sjálfur Thorvaldsen
gamíi var hins vegar hulinn
myrkri svona eins og til að hlífa
fegurðarpostulanum við að sjá
óteglda staurana allt í kringum
sig. Minnisvarði sálmaskáldsins
Hallgríms Péturssonar, Hallgríms-
harpan, var einnig umkringd ljós-
kerum og framan á svölum Alþing-
ishússins blasti við nafn Kristjáns
konungs stafað ljósstöfum. Stúd-
entafélagið hét 100 króna verð-
Málverk Jóns Helgasonar biskups af Austurvelli og Dómkirkjunni 1893. Hluti apóteksins sést í hægra homi.
Hátíðargestir söfnuðust saman á túni Austurvallar.
Hvernig skyldu Reykvíkingar hafa fagnað
síðustu aldamótum, aldamótunum 1900-
1901? í Borgarskjalasafni Reykjavíkur er að
fínna dagskrá aldamótahátíðar Reykvíkinga
á Austurvelli gamlárskvöldið 1900 og fram á
nýársnótt 1901. Hér á eftir rýnir Ragnhild-
ur Bragadóttir, skjalavörður á Borgar-
skjalasafni, í þetta hundrað ára gamla plagg
og reynir að draga upp mynd af hátíðarbrag
aldamótanna fyrir réttum hundrað árum
þegar tuttugusta öldin gekk í garð.
Dagskrá aldamótahátiðar á
Austurvelli á nýársnótt 1901.
launum fyrir besta kvæðið við
þetta tækifæri og tíu skáld sendu
verðlaunanefndinni kvæði. Einar
Benediktsson var þeirra hlut-
skarpastur.
Ljósin tendruð og
lúðrar þeyttir
Á ellefta tímanum um kvöldið
var farið að tendra ljósin í
skreyttum gluggum bæjarins,
einkum í miðbænum og var versl-
unin Glasgow íburðarmest að sjá,
öll uppljómuð. Klukkan 23 lagði
fylking bæjarbúa af stað frá Iðn-
aðarmannahúsinu við Tjörnina og
var hornaflokkur í fararbroddi.
Flestir bæjarbúar er fótavist
höfðu og ekki þurftu ljósa að gæta
í híbýlum sínum tóku þátt í henni.
Riðluðust fylkingar og var skrúð-
gangan heldur óskipuleg. Var
gengið um Lækjargötu, Austur-
stræti, Aðalstræti, Kirkjustræti og
inn á Austurvöll og var gengið
undir merki hornaflokksins. Þegar
inn á Austurvöll kom var leikið „Ó,
guð vors lands“.
Söngpallurinn brestur
í miðju lagi svignaði skyndilega
söngpallurinn undan 100 manna
(sumir segja 140) söngflokknum og
hlupu þá óvæntar snurður á radd-
bönd söngfólksins og söngvararnir
féllu næstum hver um annan þver-
an, syngjandi þó. Eftir sönginn
sem lét trúlega misljúft í eyrum
sté Þórhallur Bjarnarson presta-
skólakennari fram á svalir þing-
hússins og minntist skörulega ald-
arinnar sem var að líða og kvaddi
gömlu öldina en bað guðsblessunar
Myndin er tekin undir lok 19. aldar úr Bakarabrekkunni (Bankastræti).
Horft er á Austurvöll yfir húsin í Lækjargötu. Húsaröðin við Thorvald-
senstræti blasir við og fyrir miðri mynd er apótekið þar sem upp var
brugðið eldi á nýársnótt 1901.
Nicoline Weyward / Þjóðmiiyasafn
Aldamótahátíðir voru víða haldnar úti á landi 1901 en yfirlcitt færðar
fram á sumrið. Þessi mynd er frá Djúpavogi og eins og sjá má hefur ver-
ið útbúið skilti með ártalinu 1901.
yfir land og lýð á komandi öld, yfir
konung og ætt hans og samþegna
og yfir bræðurna íslenzku fyrir
vestan hafið. Að því loknu varð
djúp þögn. Menn biðu þess hljóðir
að kirkjuklukka dómkirkjunnar
boðaði aldamótin.
Nýju öldinni heilsað
með fallbyssuskoti
Á slaginu tólf þegar nýja öldin
gekk í garð var hleypt af fall-
byssum með hvelli og tilheyrandi
púðurreyk og er viðbúið að það
hafi þótt sérkennileg upplifun.
Flugeldum var „þeytt upp“ frá
miðjum Austurvelli og klukkna-
hringing ómaði úr turni dómkirkj-
unnar en á þaki apóteksins, sem
þá stóð fyrir vestari enda Aust-
urvallar, var tendraður eldur sem
sló björtum ljóma á umhverfið, svo
að mönnum sýndist Thorvaldsen
gamli kinka harla ánægður kolli
framan í nýársmánann. Þegar
skothríð flugeldanna lauk hófu
söngvararnir hundrað upp raust
sína að nýju og nú stóðu þeir fast-
ari fótum og sungu upphafið að
aldamótaljóðum Einars Benedikts-
sonar, „Við aldahvarf nú heyrum
vér“, undir nýju lagi Helga Helga-
sonar en söngurinn fór fyrir ofan
garð og neðan hjá flestum áheyr-
endum. Þess meira heyrðist horna-
blásturinn sem þó átti að vera
undirleikur. Þar næst gekk Hall-
dór Jónsson bankagjaldkeri fram á
þinghússvalirnar og heilsaði hinni
nýju öld með því að lesa upp úr
miðkafla aldamótaljóða Einars
Benediktssonar. Síðan var sungið
„Ein hnígur aldarsól", sem er nið-
urlag ljóðanna, og fleiri kvæði og
nú tóku allir undir. Menn tíndust
síðan burt og smám saman dofnaði
yfir ljósadýrðinni. Sumir spáss-
eruðu þó enn um stræti bæjarins
enda veður hið fegursta, kyrrt og
tunglskin og áttu bágt með að slíta
sig undan áhrifavaldi þessarar
fögru næturstundar og létu hugar-
flugið bera sig á vit hinnar nýju
aldar og hafa sennilega fæstir get-
að gert sér í hugarlund hversu gíf-
urlegum stakkaskiptum veröldin
sem hafði svo til staðið í stað í ár-
hundruð tæki, svo ekkert var sem
áður.
Drottinn, sem veittir frægð og heill til
foma,
farsæld og mannúð, vek oss end-
urborna!
Strjúk oss af augum nótt og harm þess
horfna,
hniginnar aldar tárin láttu þoma.
Dagur er risinn, öld af öld er borin,
aldarsót ný er send að skapa vorin.
Ardegið kallar, áfram liggja sporin.
Enn er ei vorri framtíð stakkur skorinn.
Hannes Hafstein
I Fjallkonunni 11. janúar segir:
„Þessi aldamótahátíð tókst vel, og
þótt ekki sé víst, að mikil hátíð-
arbrigði hafi verið í öðrum löndum
á aldamótum, er þessi hreyfing
góðra gjalda verð, því hún hefur
orðið til að vekja menn hér í svip-
inn.“ Þótti eftirtektarvert að vín
sást ekki á neinum „í hinum mikla
manngrúa", er þar var saman
kominn. Þjóðólfur segir 8. janúar
1901: „Fyrir 10-20 árum, hvað þá
heldur fyr, mundi hátíðarhald hér í
bænum á nýársnótt hvorki hafa
orðið róstulaust né slysalaust að
öllu.“
Á nýársdag var sama veðurblíð-
an og kvöldið fyrr. Ekki voru þó
nein hátíðarbrigði fremur venju
önnur en að góðtemplarar gengu
hátíðargöngu um bæinn með
lúðrahljómi. ísafold hefur eftir
„einum merkasta borgaria bæjar-
ins“, sem lifað hafði full sjötíu ára-
mót og ekki var bindindismaður,
þegar hann horfði á prúðbúið bind-
indisliðið í skrúðgöngunni: „Fyrir
þessari fylkingu ætti öll Reykjavík
að taka ofan. - Fyrir 16-17 árum
var varla friður í dómkirkjunni,
hvað þá heldur annars staðar, fyr-
ir ólátum ofdrykkjumanna. Nú
sést ekki vín á nokkrum manni“.
(ísafold, 2. jan. 1901).
Stórstíg framfaraöld var að
renna upp sem drap úr dróma all-
ar hinar góðu heillavættir þessa
lands sem enn voru fjötraðar.
Heimildir: Fjallkonan, ísafold,
Þjóðólfur, Öldin okkar, minnisverð
tíðindi 1901-1930. Ritstj. Gils Guð-
mundsson. Rvk. 1950.