Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1905, Blaðsíða 27

27
varla að trúa því, að yngri handritin geti haft réttara fyrir sér.
Slíku getur ókunnugleiki oft valdið. Fyrir kunnugum liggur það
í augum uppi, að orðin: ok Hvítár eiga að standa þar, annars verð-
nr öll frásögnin meiningarlaus; þvi að Þjórsá er takmark landnáms-
ins suðaustan megin, en Sandlækur (nú Sandlækjarós) norðaustan
megin, það sem hann nær, en síðan Laxá. Þar á móti er Hvítá
norðvestur og norðurtakmark landnámsins. Það er engin ástæða
til að efast um, að Olafur hafi numið alt land upp með Hvítá til
Laxár, þó að 3 efstu bæirnir þar að norðaustanverðu hafi lengi tal-
ist með Biskupstungnahreppi, því ekki eru þeir þó í Biskupstungum,
heldur á Skeiðum eftir landslagi að dæma. Þessir bæir eru: Iða,
Helgastaðir og Eiríksbakki. Um Helgastaði er sú sögn, að Helgi
trausti, son Olafs landnámsmanns, hafi búið þar, og er það senni-
legt. Hefir hann þá án efa átt land allra þessara 3 jarða. En þá
er ekki óhugsandi, að eftir víg Helga hafi Mosfellingar eignast land
hans. En þess þarf ekki við; Skálholtsbiskupar höfðu nóg ráð til
að ná því undir staðinn. Og það var fýsilegt, jarðirnar mátti byggja
með þeirri kvöð, að staðurinn hefði þar landsnytjar með fram. Og
að svo hafi verið, sést meðal annars af því, að í Iðu-engjum er
mýrarspilda, eigi all-lítil, sem heitir Skólinn. Þar er sagt að skóla-
piltar hafi unnið heyvinnu fyrir staðinn á sumrum. Ef til vill hefir
þetta komist svo snemma á, að fyrstu landnámsritarar eða heimild-
armenn þeirra hafi fyrir það sama vilst á norðurtakmörkunum á
landnámi Olafs, og eigi getað tekið þau skýrt fram. Enginn kunn-
ugur hefði samt slept Hvítá fyrir það, þó hann hefði eigi talið þess-
ar 3 jarðir með landnámi Olafs; það hefði samt náð upp fyrir mitt
Vörðufell, og Hvítá hefði eins fyrir það verið norðvesturtakmarkið
á landnáminu.
Sandlœkjarós er nú á tímum afiöng starardæl, víðast hvar ófær
yfirferðar. Ur henni rennur svo lækur norðvestur í Laxá um blás-
ið svæði, sem þó er að gróa upp. Mun starardælin hafa náð lengra
norðvestur fyrrum. Hún er í raun og veru gamall farvegur eftir
Kálfá. Sú á hefir þá runnið i Laxá, en eigi i Þjórsá. Það sést af
fornum farvegum. Þá og lengi eftir það, hefir Þjórsá runnið fyrir
sunnan Árnesið. Kálfá liefir runnið þar, sem Þjórsá rennur nú,
ofan fyrir Þrándarholt. En svo hefir hún tekið á sig krók norð-
vestur í ósinn. Og í þeim krók hefir hún brotið suðurbakka sinn
smátt og smátt, og við það fært sig framar og framar (o: neðar),
þangað til hún náði saman við Þjórsá og myndaði Árnessporðinn,
sem nú er kallaður. Þá fyrst gat það lieitið -nes. En þessar breyt-
ingar hafa án efa verið um garð .gengnar nokkuð löngu áður en