Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1930, Blaðsíða 65

65
þeir höfðu lengi verið ónotaðir, virðast sumir munu vera miklu eldri
en frá ofanverðri 18. öld, dögum Sveins Pálssonar, og eins og áður
er bent til, eru nokkrar líkur til þess, að gamlir, hálf-fullir hellar,
hafi verið teknir upp á hans dögum og gefið tilefni til hinnar und-
arlegu kenningar manna um tómin í hólunum. Það virðist hafa þurft
nokkrar aldir til að sumir þessara hella fylltust eða yrðu hálfir af
leðju og mold, sem hvergi gat komist inn í þá annars staðar en um
innganginn og strompinn (ljórann). — Annað er það einnig, er bend-
ir ótvírætt á allháan aldur sumra hinna manngerðu hella, nefnilega
bæjanöfnin, þar sem bæirnir eru beinlínis kenndir við þá. í því sam-
bandi koma þessi bæjanöfn til athugunar í Rángárvallasýslu: Hell(n)a-
hóll undir Eyjafjöllum, Hellishólar í Fljótshlíð, Hell(n)atún, Árbæjar-
Hellir og Velleifsholts-hellir í Holtum, Hellar («Hellur«) og Hrólfs-
staða-Hellir í Landssveit; en í Árnessýslu þessir: Hellisholt í Hruna-
mannahreppi, Kolsholts-Hellir í Villingaholtshreppi, Miklaholts-Hellir
í Hraungerðishreppi, Hellar (»HeIlur«) vestri og eystri í Gaulverja-
bæjarhreppi og Hellir í Ölfushreppi. Af þessum nöfnum koma þó
Hell(n)ahóll, Hellishólar, Hellisholt og Hellir (í Ölfushreppi) varla til
greina í þessu sambandi, því að þeir bæir munu ekki kenndir við
manngerða hella. Árbæjar-, Vetleifsholts-, Hrólfsstaða-, Kolsholts- og
Miklaholts-Hellar, og sömuleiðis Hell(n)atún, eru allir hjáleigur, sem
óvíst er um, hvenær byggst hafi, og ef til vill eru allir frá síðari
öldum. Árbæjar-Hellir er nefndur í jarðabók Árna Magnússonar (I.,
bls. 337), kallaður einungis Hellir, talinn afbýli, sem 2 búendur búa
á. Vetleifsholts-Hellir er einnig nefndur s. st. (bls 370), og að eins
Hellir, talinn býli frá Vetleifsholti og sagður vera í eyði og hafa
öðru hvoru verið það, en vera byggður þá fyrst fyrir hér um bil 40
árum, þ. e. um 1670. Hrólfsstaða-Hellir hefur enn ekki verið byggð-
ur er jarðabókin var gerð; hann er ekki nefndur þar, og jörðin sjálf
(Hrólfsstaðir) komin í eyði. Brynjúlfur Jónsson upplýsir í Árb. frá
1898 (bls. 7—8, sbr. 15), að Hellir (svo nefnir hann bæinn) hafi að
sögn verið hjáleiga í fyrstu. en eignast Hrólfsstaðaland og orðið sjálf-
stæð jörð, er Hrólfsstaðir eyddust. Það virðist þó af jarðabók Á. M.
rangt, að Hellir hafi verið hjáleiga í raun og veru, þar sem Hrólfs-
staðir voru komnir í eyði og sýndust »engan veginn kunna aftur
byggjast« áður byggð tókst upp í Helli. Enn fremur segir Brynjúlfur
að Hellir hafi áður staðið »nokkru utar en nú i hraunbrúninni« og
Jón nokkur Ögmundsson hafi flutt bæinn á árunum 1804—’24 þang-
að, sem hann er nú. Kolsholts-Hellir er í jarðabók Á. M. talinn frá
vestri bæ Kolsholts, »byggð fyrir manna minni við heimatúnið«;
benda þau ummæli síst á háan aldur þessa býlis. Miklaholts-Hellir
5