Dagblaðið Vísir - DV - 30.11.1981, Blaðsíða 4

4
DAGBLAÐIÐ & VÍSIR. MÁNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1981.
Einkarekstur:
SNÚUM VÖRN í SÓKN
Einn af höfðingjum íslenzks einka-
rekstrar lýsti eitt sinn fyrir mér hlut-
skipti atvinnurekstrar í einkaeign á
undanförnum áratugum með lítilli
dæmisögu. Hann kvaðst hafa tekið
við forstöðu umfangsmikils atvinnu-
fyrirtækis á ungum aldri og þá hefði
fyrirtækið sjálft átt skuldlausan allan
þann lager, sem það þurfti á að halda
i rekstri sínum Þegar hann hins veg-
ar lét af forystu þessa fyrirtækis ald-
arfjórðungi síðar átti bankinn lager-
inn.
Ég hygg, að þessi lýsing á þróun ís-
lenzks atvinnufyrirtækis sé dæmigerð
fyrir atvinnureksturinn yfirleitt á
síðustu þremur til fjórum áratugum.
Hafi fyrirtækin á annað borð verið
orðin bjargálna, hefur smátt og smátt
hallað undan fæti og þau hafa sífellt
orðið háðari fyrirgreiðslu viðskipta-
btmka sinna. Á síðustu árum hefur
þessi þróun komizt á nýtt stig. Nú eru
atvinnufyrirtækin ekki lengur aðeins
háð fyrirgreiðslu bankanna heldur
seilast stjórnmálamenn æ meir til
áhrifa á rekstur þeirra, gera kröfur tii
þess að sjónarmið þeirra fái að ráða
nokkru um rekstur fyrirtækjanna, og
beita aðstöðu ríkisvaldsins til þess að
setja einstökum fyrirtækjum kosti.
Rikisvaid, sem reynir í auknum
mæli að gera atvinnureksturinn háð-
an sér, er eitt af vandamálum einka-
rekstrar á fslandi í dag.
Samvinnuhreyfing, sem rekur hömlu-
lausa útþenslustefnu er annað vanda-
mál einkarekstrar um þessar mundir.
Frjáls samkeppni í atvinnu- og við-
skiptalífi er grundvöllur einkafram-
taks i atvinnurekstri, en engu að síður
gægist fram viðleitni hjá einkarekstr-
armönnum til þess að hemja hana í
skjóli þeirra röksemda, að hún eigi
ekki alls staðar við. Tækni- og tölvu-
bylting gerir nýjar kröfur til einka-
rekstrar um að láta ekki ríkisvald og
samvinnuhreyfingu eina um að hlýða
kalli nýrra tíma. Sundrung þeirrar
stjórnmálahreyfingar, sem i hálfa öld
hefur staðið vörð um einkaframtak
og frjálsa samkeppni, er vandi, sem
frjálst athafnalíf getur ekki horft
fram hjá.
Aðförað Flugleiðum
Viðleitni ríkisvaldsins til þess að
gera atvinnurekstur, hverju nafni
sem nefnist, háðan sér, og þar með
ákvörðunum og afskiptum stjórn-
málamanna, kemur fram í þeirri
meginstefnu, að atvinnuvegi lands-
manna skuli reka án nokkurs hagn-
aðar. Þessi stefna er framkvæmd í
krafti lykilaðstöðu, sem ríkisvaldið
hefur við ákvörðun fiskverðs og
veigamestu verðlagsákvarðanir á
öðrum sviðum. Afleiðingar þess, að
atvinnufyrirtæki verði um of háð
ríkisvaldinu og geðþótta þess, koma
skýrast fram í svonefndu Flugleiða-
máli. Aðförin að Flugleiðum er
mesta aðför, sem gerð hefur verið að
atvinnurekstri í einkaeign frá því at-
lagan var gerð að Kveldúlfi á fjórða
áratugnum.
Saga íslenzkra flugmála er ævin-
týrasaga, sem sýnir kosti einka-
framtaks, eins og þeir geta beztir
verið. Hún er saga örfárra einstakl-
inga, sem brjótast áfram og ryðja
nýjar brautir með dirfsku, dugnaði
og framtíðarsýn, sem varð að veru-
leika.
Flugleiðir hafa verið og eju einn af
máttarstólpum einkarekstrar í land-
inu. Hugsunin á bak við aðför
Alþýðubandalagsins að Flugieiðum,
sem gerð var í skjóli ríkisstjórnarinn-
ar að verulegu leyti, var sú að brjóta
niður þennan stólpa. Ef það hefði
tekizt, hefði röðin komið að öðrum
stórum fyrirtækjum i einkarekstri
næst, og eftirleikurinn síðan auðveld-
ari gagnvart hinum smærri. Við
skulum rifja þessa aðför upp í ör-
stuttu máli. Fyrirtækið lenti í stór-
felldum erfiðleikum vegna gjör-
breyttra markaðsaðstæðna. Stjórn-
endur fyrirtækisins taka þá einu
ákvörðun, sem atvinnurekendur í
einkarekstri geta tekið við slíkar að-
stæður. Þeir ákveða verulegan sam-
drátt í rekstri og uppsagnir starfs-
fólks. Þeir snúa sér ekki til ríkisvalds-
ins og biðja um aðstoð.
Starfsfólkið, -sem á atvinnumissi
yfír höfði sér, snýr sér hins vegar til
ríkisstjórnarinnar og biður hana um
að koma i veg fyrir atvinnumissi þess.
Ríkisstjórnin býður fyrirtækinu að-
stoð til þess að halda óarðbærum
rekstri áfram gegn því, að starfsmenn
haldi atvinnu sinni. Það kemur hins
vegar í ljós, að aðstoðinni fylgja ýmis
skilyrði um stóraukin áhrif ríkisins á
stjórn fyrirtækisins og einstakar
ákvarðanir þess. Fyrirtækið er orðið
ríkisvaldinu háð að töluverðu leyti og
hefur lítil efni á þvi að ganga gegn
vilja þess. Árið líður og nýtt rekstrar-
ár er framundan. Fyrirtækið leggur
fram rekstraráætlanir, sem sýna,
hvaða fjármagn það þarf að fá til
þess að halda áfram þeim rekstri, sem
ríkisstjórnin óskaði eftir að haldið
yrði áfram. Þá bregður svo við, að
þeir, sem áður báðu fyrirtækið um að
taka við aðstoð til þess að fólk héldi
vinnu sinni, býsnast nú yfir því, að
það geri of miklar kröfur um styrki
til rekstrar síns, það komi ekki til
mála að láta skattborgarana standa
undir þessum rekstri, en það geti svo
sem vel komið til mála að veita þessa
aðstoð í öðru formi, t.d. með því að
rikisvaldið auki hlut sinn í fyrir-
tækinu úr 20% í t.d. 30%.
Viö vitum hvað kemur svo næsta
ár að óbreyttri stöðu, og áður en
kjörtimabilið er liðið hefur ríkisvald-
ið náð undir sig meirihluta í þessu
glæsilega fyrirtæki einkaframtaksins
með bolabrögðum, ef ekki er spyrnt
við fótum.
Aðförinni að Flugleiðum er ekki
lokið þótt nokkurt hlé hafi verið á
um skeið. Ég hef rakið þessa sögu
hér, þótt hún sé öllum kunn, vegna
þess að hún er skólabókardæmi um
það, sem gerist, ef atvinnufyrirtæki i
einkarekstri verður of háð ríkis-
valdinu á einn eða annan hátt.
Annar vandi einkaframtaksins
bæði nú og fyrr er sá, hvernig bregð-
ast eigi við útþenslustefnu Sambands
ísl. samvinnufélaga og dótturfyrir-
tækja þess. Ég tel, að það hafi komið
skýrt fram í þeim umræðum, sem ný-
lega fóru fram á opinberum vettvangi
um umsvif Sambandsveldisins, að
forráðamenn þess kunna sér ekkert
hóf í viðleitni þeirra til þess að auka
hlut Sambandsins í atvinnu- og við-
skiptalifi landsmanna. Þeir þenja
veldi sitt út í allar áttir. Einu gildir
þótt einkafyrirtæki veiti fullnægj-
andi þjónustu, fyrirtækin séu mörg,
samkeppni því mikil og valkostir
neytenda af þeim sökum nægir. Sam-
bandið ryðst inn á slík svið, ekki
síður en önnur, og beitir hinu mikla
afli sínu til þess að hasla sér völl.
Sambandsveldið
Þeir sem eru stórir, verða að hafa
þroska til að standa undir stærð
sinni. Ég leyfi mér að efast um, að
forystusveitSambands ísl. samvinnu-
félaga hafi til að bera þann þroska og
þá hófsemi, sem ætti að ríkja í
höfuðstöðvum svo mikillar við:,
skiptasamsteypu.
Að sumu leyti er vandi einkarekstr-
ar gagnvart Sambandsveldinu sál-
rænn. Það er athyglisvert að sjá skýr-
ingar tveggja aðila í einkarekstri, sem
nýlega hafa selt fyrirtæki sín Sam-
bandsfyrirtækjum, á því, af hverju
þdr seldu Sambandshreyfmgunni. í
öðru tilvikinu var frystihús á Suður-
eyri boðið Sambandinu til kaups
vegna þess, að eigendurnir töldu, að
með því væri hagsmunum byggðar-
lagsins bezt borgið. f hinu seldu
einkaaðilar kaupfélaginu á ísafirði
fyrirtæki vegna þess, að þeir töldu
með því tryggt, að fyrirtækið yrði
áfram rekið sem ein heild. í báðum
tilvikum er um þann sálræna þátt að
ræða, að viðkomandi aðilar treysta
ekki einkaframtakinu til þess að geta
keypt.
Einkafyrirtæki hafa í áratugi átt í
miklum erfiðleikum í samkeppni við
Sambandið, en sú samkeppni er
barnaleikur á við það, ef sá hugsun-
arháttur kemst inn hjá einstaklingum
í atvinnurekstri, vilji þeir selja, að
eini aðilinn, sem geti keypt sé Sam-
band ísl. samvinnufélaga. Þá horfum
við inn í hugarheim litla mannsins í
atvinnulífinu, sem er búinn að gefast
upp gagnvart auðhringnum.
Ég hef nú fjallað í stuttu máli um
varnarstöðu einkarekstrarins gagn-
vart ríkisvaldi og samvinnuhreyfing-
unni og þá orðið tímabært, að einka-
rekstrarmenn og stuðnignsmenn
einkarekstrar líti í eigin barm og fjalli
um hugsunarhátt, sem hefur látið á
sér bæra í of miklum mæli á undan-
■förnum árum, og gemr orðið einka-
rekstrinum hættulegur, ef hann nær
að breiðast út, en hann er í því fólg-
inn, að frjáls samkeppni eigi ekki er-
indi inn í allar atvinnugreinar.
Á nokkrum sviðum atvinnu- og
viðskiptalífs háttar svo til, að gamal-
gróin og traust fyriftæki eiga í sam-
keppni við ný fyrirtæki, sem hafa
verið að hasla sér völl. Hjá þeim
stóra í slíkri samkeppni hefur gætt
tilhneigingar til þess að kæfa slíka
samkeppni í fæðingu með óeðlilegum
hætti, í krafti yfirburðastöðu og
„Nú eru atvinnufyrirtækin ekki lengur aðeins háð
fyrirgreiðslu bankanna heldur seilast stjórnmála-
menn æ meir til áhrifa á rekstur þeirra og beita aðstöðu
rikisvaldsins til þess að setja einstökum fyrirtækjum
kosti,” segir Styrmir Gunnarsson meðal annars. I þess-
ari kjallaragrein fjallar Styrmir um vanda einkareksturs
í landinu og nauðsyn þess að efla hann.
StyrmirGunnarsson
meira fjármagns en sá litli hefur
undir höndum. Um þetta eru dæmi í
viðskiptalífi okkar. Þá er stutt í það,
að stóra einkafyrirtækið reyni að
nota sömu aðferð gagnvart litla
einkafyrirtækinu og Samband ísl.
samvinnufélaga notar í samkeppni
sinni við einkafyrirtækin yfirleitt.
Hér er að því komið, að stórfyrir-
tæki í einkarekstri hljóta að standa
við stóru orðin og viðurkenna eðli-
lega og heilbrigða samkeppni. Þau
verða að hafa til að bera þann þroska
og þá hófsemi að nota ekki óeðlilegar
aðferðir til þess að koma keppinaut á
kné. Þetta er spurning um þann sið-
ferðilega grundvöll, sem frjálst at-
hafnalífhvílirá.
Hvernig á einkareksturinn að
bregðast við í þeirri almennu varnar-
stöðu, sem hann hefur lengi verið í
gagnvart ríkisvaldinu fyrst og fremst
og Sambandsveldinu í vaxandi mæli?
Fyrst vil ég nefna það, að ég
tel, að einkareksturinn hafi sætt
sig við lítið úr hendi ríkisvaldsins um
langt skeið. Forráðamenn atvinnu-
veganna hafa sætt sig við það, að
þeim sé haldið á floti með „redding-
um” frá einum ársfjórðungi til ann-
ars. Með því að kyngja þessum
vinnubrögðum hafa þeir um leið
vanið stjórnmálamennina á þau.
Skýringin á því, að þeir una svo litlu,
er kannski að einhverju leyti sú, að
það hefur lengi verið skortur á sam-
stöðu í hópi atvinnurekenda í einka-
rekstri.
Útgerðarmenn og fiskverkendur
hafa ekki ýkja miklar áhyggjur af
stöðu iðnaðarins, svo að dæmi sé
nefnt. Stórkaupmenn hirða lítið um
það, þótt smákaupmenn eigi í erfið-
leikum í samskiptum við verðlags-
yfirvöld, ef þeir telja sinn hlut viðun-
andi. Og svo mætti lengi telja. Sam-
staða einkarekstrar gagnvart ríkis-
valdi, sem seilist æ meir til áhrifa í at-
vinnulífinu, hlýtur að vera forsenda
þess, að einkareksturinn geti snúið
vörn í sókn.
í annan stað hljóta atvinnurekend-
Svarthöfði Svarthöfði Svarthöfði Svarthöfði
„Finnlandisering” í viðskiptum
Eftir að KGB-peningar höfðu
verið notaðir i Danmörku til að
greiða með auglýsingakostnað friðar-
hreyfingarinnar þar í landi, datt
mönnum svona í hug, enda ekki
ósennilegt, að KGB liðið á Norður-
löndum hefði hægt um sig um sinn
Hér á landi hélt friðarliðið
þrumandi ræður á Alþingi um
hernaðarbrölt Bandaríkjamanna í
umræðum um varnarmál og sveigði
þannig enn einu sinni umræðurnar
inn á almennt tal um athafnir Banda-
rikjastjórnar, einmitt á tíma, þegar
sovéskur kjarnakafbátur hafði
nýverið lent uppi á þurru landi við
Karlskrona í Svíþjóð. Jafnvel var
gripið til þess að lesa upp almenna
starfsáætlun Menningarstofnunar
Bandarikjanna og fara með hana eins
og leyniplagg til að hafa þó eitthvað
til að veifa í umræðum um sovéskan
kafbát í Svíþjóð og KGB-peninga i
Danmörku. Með þessum aðferðum
hafa talsmenn friðarhreyfingarinnar
raunar lýst því yfir á Alþingi
íslendinga, að þeim komi ekki við
ítrekuð brot gegn friðarsinnum á
Norðurlöndum, ef það eru Sovét-
menn sem standa að illverkunum.
En KGB-þjónustan sovéska lét
ekki óhappið i Danmörku aftra sér
frá þvl að efla „friðarathafnir”
annars staðar. Komið er upp mál í
Noregi, þar sem því er lýst að KGB-
njósnarar hafi keypt nokkra menn til
að skrifa lesendabréf í blöð í Osló. í
þessum lesendabréfum er barist fyrir
hinum sérkennilega sovéska friði og
Norður-Atlantshafsbandalaginu hall—
mælt með sama orðalagi og notað er
af „friðarsinnum” á Alþingi
íslendinga. Þannig er jarðvegurinn sá
sami hvert sem litið er, þótt aðeins
hafi orðið uppvíst um greiðslur í
tveimur Norðurlandanna. En í
þessum tveimur löndum er Ijóst, að
„friðaráróðurinn” á rætur að rekja
til sendiráða lands, sem hefur
nú margfaldan umbúnað i
kjarnorkuvopnum á landamærum
Austur- og Vestur-Evrópu á við þann
búnað, sem Nato hefur á sömu
slóðum. Og sérstakur viðbúnaður á
Kolaskaga er svo ætlaður
Norðurlöndum sérstaklega. Að
þessu viðbættu hafa svo Sovétmenn
ákveðið að skipta sér af forseta-
kosningum í Finnlandi og hafa verið
með hótanir, verði ekki sérstakur
maður kosinn f það embætti.
íslendingar hafa töluverð
viðskipti við Sovétmenn og gætir
þeirra í auknum mæli í stjórnarlegum
samskiptum landanna. Upplýst er á
Alþingi að í sovéska sendiráðinu séu
margfalt fleiri starfsmenn en f
nokkru öðru sendiráði f landinu—
eða áttatíu og átta talsins. Þessu er
ómótmælt, og mun ulanríkisráðu-
neytið telja sig vanbúið vegna
viðskiptanna að skipa Sovétmönnum
að fækka liði sínu hér. Á hinum
Norðurlöndunum stunda menn
einnig viðskipti við Sovétmenn, en
eru þó í nauðvörn að reka njósnara
úr landi öðru hverju. Hér er hægt að
stunda hvaða njósnir sem menn vilja
vegna þess að engin sú stofnun er til í
landinu sem fæst við að upplýsa slíkt.
Menn geta svo lagt saman 2 og 2.
Fyrst keyptir eru menn í Noregi til að
skrifa „friðarbréf” í blöð og fyrsl
þekktur rithöfundur er notaður til að
borga auglýsingar í Danmörku mun
ísland varla vera frítt af slíkum
athöfnum.
En hér má ekkert gera vegna
viðskipta. Við þurfum að selja fisk,
ullarvörur og málningu til Sovét-
rfkjanna. Þess vegna verður að
skattleggja hvert heimili í landinu
með ónauðsynlegu oliuverði, þegar
Ijóst er að hægt væri að fá oliu
helmingi ódýrari annars staðar. Þess
vegna verður að láta liggja á milli
hluta hvað helftin af þessum áttatiu
og átta er að gera. Finnar munu
kjósa þann forseta sem þeim sýnisl,
og eru þó kallaðir „finnlandiser-
aðir”. Viö erum hins vegar „finn-
landiseruð” í viðskiptum og megum
okkurekki hreyfa.
Svarthöfði.
Rússneska sendiráðið.