Dagblaðið Vísir - DV - 20.04.1983, Blaðsíða 22

22
DV. MIÐVIKUDAGUR 20. APRIL1983.
nsn
3000
KRÓNURÚT
Philips frystikistur.
260 OG 400 LÍTRA.
ALU
á sínum stað
•J J J <— J
u '\J
SCHAFER
skrúfulaust hillukerfi fyrir alla hluti
VÉLAVERSLUN
Ármúli 8 105 Reykjavjk ■2-91-85840
Járnsmíöavélar - Stálinnréltingar
Fyrir verkslæöi. birgöa- og vorugeymslur
BIBLÍAN ER
SÍGILD
BÚK
TIL GJAFA
Fæst i bókaverslunum og
hjá kristilegu félögunum.
HIÐ ÍSL. BIBLÍUFÉLAG
^uÖOranbðsítofii
Hallgrimskirkju, Reykjavík,
simi 17805, opið 3—5 e.H.
Menning Menning__________Menning Menning
Fljúga hvítu fiörildin
Þjóðleikhúsið:
GRASMAÐKUR
eftir Birgi Sigurösson
Lýsing: Ámi Baldvinsson
Leikmynd og búningar: Ragnheiður Jónsdóttir
Leikstjóri: Brynja Benediktsdóttir
Fólkið í nýja leikriti Birgis
Sigurðssonar hefur allt átt í ótta-
legum útistöðum í kynlífi sínu, hvert
fyrir sig og allir sem einn. Og af því
hefur leitt meira en lítið rask á til-
finningum og þar með öllum þess
högum: hinar kynferðislegu
sviptingar, sem að mestu gerast ut-
an sviös og leiks, hafa skapaö því ör-
lög, gert úr þeim þær manneskjur
sem við kynnumst í leiknum.
Nú er auðvitað spursmál hvort
sanngjamt sé að greina náið frá
þessum málavöxtum í umsögn um
sýninguna. Það er ekki því að neita
að spennan í leiknum, slík sem hún
er, stafar sumpart af ókunnugleika
áhorfandans á efni leiksögunnar, ná-
kvæmlega hvað það er sem veldur
háttsemi fólksins eins og við sjáum
þaö á sviðinu. Hvemig stendur á
fálætinu, þykkjunni, heiftinni á milli
hjónanna í leiknum, Unnar og Har-
alds, sem svo auðfundið er í byrjun
leiks og veröur því skýrar sem
lengra líður á hann? Hvað skyldi
valda óttanum og hatrinu sem Har-
aldur ber til fyrri konu sinnar og
bróður?
Það er svo glöggt að eitthvað
annað veldur uppreisn Grétu litlu
gegn stjúpu sinni og föður en eintómt
gelgjuskeiöið. Og hvað varþaðeigin-
lega sem kom fyrir Braga unga
skáldefni og kom honum til að reyna
sjálfsmorö?
Líf í kreppu
Aö vísu held ég að eiginlega spenn-
an í leiknum stafi af öðm en hinum
ytri kringumstæöum fólksins og
skýringum þeirra sem smátt og
smátt koma á daginn í sýningunni.
Að réttu lagi ætti hún að felast í og
helgast af mannlýsingunum í leikn-
um, þeirri kviku tilfinningalífs sem
hægt og hægt birtist okkur af sögu
þess og öilum samskiptum á sviðinu.
Enda mun glöggur áhorfandi brátt
ráða í hinar ytri ástæður sem valda
átökum í leiknum. Þaö eru innri
ástæður fólksins á sviöinu sem öllu
skipta í sýningunni.
I byrjun leiks er Bragi: Sigurður
Sigurjónsson nýútskrifaður af geð-
deild eftir sitt mislukkaða sjálfsmorð.
Það sýnir sig brátt aö sjálfsmorðið
reyndi hann af því að stúlkan hans
brást honum, fór að vera með öðrum,
og stúlkan, ástin sem brást var það
fallegasta sem hafði komið fyrir
Braga. Unnurfrænkahans: Margrét
Guðmundsdóttir er að sínu leyti
komin í kröggur og kreppu í hjúskap
sínum. Hún tók í upphafi Harald að
sér af því aö hann þurfti á huggun að
halda og hún s jálf á einhverjum til aö
vera góö viö. Þetta reyndist skamm-
góður vermir, maðurinn alltaf með
hugann allan við fyrri konu sína. Og
þrátt fyrir þetta hefur hann allan
tímann haldið við bláfátæka ekkju á
óðinsgötu sem hann vitjar reglulega
á fimmtudögum klukkan fjögur og á
víst meö henni yngsta bamið hennar.
Það er aö skilja að þessi sviksemi
hafi fyilt mæli Unnar, snúið andúö
hennar á manni sínum upp í eins f ull-
komiö hatur og raun ber vitni í leikn-
um.
Haraldur: Gísli Alfreðsson ber að
sínu leyti ekki barr eftir fyrri kon-
una, Disu og hann elskaði af hjartans
einlægni en sveik hann í tryggðum.
Hann kom að þeim Atla bróður sín-
um í samförum sem í senn ofbuöu
blygðunarsemi hans og drógu hans
eigin tilfinningar niður í svað til sín.
Nú er Atli: Hjalti Rögnvaldsson
kominn heim að heimta föðurarf úr
greipum Haralds. Og það er að sjá
sem hann sé breyttur maður eftir
þaö sem kom fyrir þau Dísu. Svo
mikið er víst að eftir það vildi hann
ekki líta við henni en hefur lifað lífi
sínu í auðnuleysi utanlands alla tíö
síðan. Það má ennfremur skilja að
dóttir Haraids og Dísu, Gréta litla:
Halldóra Geirharösdóttir sem ólst
upp hjá fööur sínum, lifandi eftir-
mynd móður sinnar, hafi alla sína
bemsku verið afskipt því tilfinninga-
lega atlæti sem hún þurfti að njóta
hjá föður sínum en vildi ekki þýðast
af stjúpu sinni, allt vegna minningar-
innar um móðurina.
Líf og leikur
Hvemig þetta fer? Ætli sé sann-
gjamt að ganga lengra að endur-
segja efnið úr leiknum. Nægir að
geta þess að í leikslokin er höggvið á
frekar en greitt úr þeim hnút tilfinn-
inga sem fólkið í leiknum hefur riðið
um sig og líf sitt. Sé þar einhverri
lífsvon fyrir að fara á hún sér stað ut-
an hans, þess mannlífs sem þar er
lýst í líkingu vítis á jörð.
Nú er þaö engin nýlunda, og síst í
leikriti eftir Birgi Sigurðsson, að
kynferðislegra skýringa sé leitað á
breytni og háttsemi fólks. Né þá
heldur hitt aö endanleg merking eða
boöskapur leiks sé fólginn í skáldyrö-
um, líkingamáli sem aukið er við eða
Ragnheiöar Jónsdóttur í Þjóðleik-
húsinu, tókst þetta allténd nógu vel
til aö vekja áhuga manns á frá-
sagnarefninu, framvindu atburða og
mannlýsinga. Einkum fannst mér
Margréti Guðmundsdóttur lánast vel
Leiklist
jr
Olafur Jónsson
að leiða Unni í ljós, örvæntingu
hennar, heift og uppgjöf um síðir,
allt í skefjum raunsæislegrar mann-
lýsingar. Hlutverk Haralds held ég
að sé meira í sér og vandráðnara
enda veigamest í leiknum. Hann er
má heita regla í leikritum Birgis Sig-
urðssonar að ófarir fólks í leikjunum
eru öðrum að kenna, sigrar þess
sjálfu því að þakka. I Grasmaðki er
allri sök á því sem aflaga hefur farið
á ævi fólksins í leiknum um síðir
beint að mynd og minningu föður
þeirra bræðra, Atla og Haralds. Það
er svo að sjá sem hann hafi ríkt sem
harður og grimmur drottinn yfir allri
þeirra ævi, allt fram í síðustu senu
leiksins. Það er fyrst þegar Haraldur
hefur misst allt sem hann taldi sitt,
aö því kominn að vinna verk sem í
rauninni stríðir gegn hans innsta
eðli, að hann skilur hvar komiö er
fyrir honum og verður fær til að rísa
gegn fööurvaldinu. Og þá er það að
vísuumseinan.
Fiðrildi í
felumynd
Lífsvon í leiknum er aðallega fólg-
lagt út af frásagnarefni hans. Skáld-
leg myndstef af slíku tagi ganga í
gegnum bæði Pétur og Rúnu og
Selurinn hefur mannsaugu, en í
Skáld-Rósu verður Rósa um síðir
einhverslags táknmynd „lífsins
sjálfs”. Gildi nýja leiksins held ég aö
ráðist einkum af einbeitingu hans að
sínu sálfræðilega yrkisefni,
tilfinningalífi á suðupunkti sem þar
er leitast viö að leiða í ljós. En þetta
yrkisefni er birt og fjallað um það í
formi natúralískrar leiksögu úr sam-
tíðinni, og úrlausn þess á fyrir ‘
mest komið undir þeirri veruleikí
ingu sem tekst að gæða og kiæða fólk
og atburði í leiknum.
Grasmaðkur er að ýmsu leyti ansi
haganlega samið verk til sinna nota:
sannleikurinn um fólkið í leiknum að
leiðast í ljós fram eftir öllum leik og
ekki allur uppi fyrr en í lokasenunni.
Það er í aöalatriöum unnt aö festa
trú á manngerðir og umhverfi leiks-
ins sem starfhæfa eftirmynd veru-
leika. Og þaö má auðveldlega hugsa
sér áhrifameiri sýningu leiksins en
þá sem gat að líta í Þjóöleikhúsinu á
fimmtudagskvöld, og er þaö sjálf-
sagt lof um leikritið. Því verður þá
jafnharðan að bæta við að eiginlegu
tilfinningalífi leiksins veröa leikend-
ur að mestu að auka af sínu afli við
efnisatriði og hugmyndir leiksins,
textann eins og hann kemur f yrir. Og
það er aö sönnu nokkuð sem til þarf
að fá mann til að meðtaka efnið með
trúnni sem sannleika, gera persónur
og hugarástand leiksins að veruleik-
ans dæmi fyrir sjónum áhorfandans,
sönnuísjálfusér.
Um synd og dauða
I sviðsetningu Brynju Benedikts-
dóttur, við ívið stílfæröa leikmynd
eins og Unnur ofurvenjulegur maöur
til aö sjá, einfaldur kannski síngjam
og sérdrægur, en hann er líka ein-
mana og alls umkomulaus innst inni.
Helst aö hann f inni sig í hugmyndum
sínum um vel unnin verk, húsið sitt
og fýrirtækið, en ekki síður í smíðum
sínum, sundi og skotfimi. Aðallega er
hann fangi úreltra hugmynda sinna
um karlmennsku, arftekinna frá
föður sínum. Og það eru þær sem
móta manninn eins og við sjáum
hanníbyrjun leiks.
inhvemveginn fannst mér þessi
sóna ekki koma fram alsköpuð í
lýsingu Gísla Alfreössonar, þó að
sönnu væruljómandi fallegir kaflar í
leik hans, einkum í upphafi þriðja
þáttar þar sem fyrst veröur til hlítar
ljós bjánaleg þjáning Haralds,
einangmn hans og bjargarleysi. En
vandræði eru að hinu reyfaralega
sögubragði um ekkjuna á Oðinsgötu:
hvað fær hann út úr kynnum þeirra,
aðeins útrás fyrir illsku og losta? Og
konan sjálf, hversvegna þýðist hún
Harald upp á þessi býti, getur skeð
að hún „elski” hann eins og Unnur
hálfpartinn heldur? Á þetta efni, sem
vel að merkja skiptir sköpum í at-
burðarásinni, verða ekki færðar
sönnur nema í og meö lýsingu Har-
alds. Eða er unnt að trúa því að hann
sé í raun og vem að því kominn að
skjóta Unni í lokaatriði leiksins? Eg
held aö áhorfandi verði svo vel sé að
vænta þess að skotið ríði þá og þegar
af byssunni. Þá aðeins verður til hlít-
ar ljóst hvaö það er sem gerist í
leikslokin.
Það sem örðugast veröur að
grynna í og færa á það sönnur í sýn-
ingu leiksins eru hugmyndir hans um
synd og sekt og þar með vald og
ábyrgð manns á sínu eigin lífi. Það
in í lýsingu unga fólksins, Grétu og
Braga, öndvert við fordæmdan heim
hinna fullorðnu. I örvæntingu sinni á
Kleppi skynjaði Bragi mannlegt líf í
líkingu grasmaðks blindrar moldar-
veru sem á þó um síðir fyrir sér aö
verða fiðrildi og fljúga upp í
ljósið: ailt fram aö þeirri
stund er hann ekki nema felumynd af
sjálfum sér. Gréta á sér lífsvon af
því að hún hafnar í leiknum fyrir-
mynd og minningu móöur sinnar en
kýs að verða hún sjálf. Sena þeirra
Braga þessa efnis í fyrra atriði
f jórða þáttar varð einhver hin falleg-
asta í leiknum, aðallega vegna ungu
stúlkunnar í hlutverki Grétu. En
raunar var það undravert hve
ágengt Sigurði Sigurjónssyni varð að
láta þessa skáldlega draumsjón
„lífsins sjálfs” uppi í samhengi trú-
verðugrar mannlýsingar í hlutverki
Braga.
Bragi er á því að fólki eigi að
„þykja vænt um lífið”. Unnur gerir
einhversstaðar þá skynsamlegu at-
hugasemd aö ógerningur sé að elska
lífiö allt, menn komist ekki yfir
meira en lif einstakra manna, sitt
eigiö eða annarra. I leikslokin virðist
hún samt snúin á sveif með Braga og
áskilur sér rúm í bókinni hans þar
sem segja skuli sannleika um lífiö.
Bragi er aöallega áhorfandi, sjónar-
vottur atburðanna í leiknum, lífsins
eins og því er lifað þar, og er aö sögn
svo sem felumynd af sjálfu sér. Efn-
ið er reynsla hans af þeim heimi sem
leikurinn lýsir, leikurinn sjálfur
kannski ávöxtur hennar. Það var þá
bókin hans sem út kom á frum-
sýningardag, leikritið sem leikið var
í Þjóðleikhúsinu á fimmtudags-
kvöld.