Dagblaðið Vísir - DV - 04.06.1983, Blaðsíða 17

DV. LAUGARDAGUR 4. JUNI1983.
17
Þaö er því ljóst aö margvíslegt mis-
hermi er í frásögn Siguröar um veiga-
mikil atriöi. Kemur þaö ekki á óvart
þegar haft er í huga hvernig frásögn
hansertil orðin.
Nú má þaö vel vera aö þeim sem
ekkert þekkir annaö en allsnægtir nú-
tímans þyki vart ástæða til ýtarlegrar
réttarrannsóknar og refsidóma þótt
menn slái eign sinni á fáeinar sauö-
kindur, eitthvaö af rekaspýtum, tvö
brekán, sápustykki og annað þessu
áþekkt. En honum skal bent á aö með
viðurlögum við sauöaþjófnaði var
verið að vernda mikilvægustu lífsbjörg
manna — þá sem menn áttu alla undir
trúnaöi og heiðarleika annarra.
Almenn fátækt setti og mark sitt á
viðhorf manna til þjófnaðar af ööru
tagi. Rekahnupl mun aö vísu hafa
veriö litiö mildari augum en rekinn var
þó geysimikil og eftirsótt hlunnindi svo
sem Lúövík Kristjánsson hefur sýnt
sig upp undan því, aö undirdómarinn
hafi beitt viö þá ólöglegri hörku við
rannsókn málsins, sérstaklega með
því að halda þeim í gæzluvarðhaldi
um lög fram, en yfirdómurinn getur
eigi séð af skjölum málsins, að kærur
þessar hafi við nokkur rök að styðj-
ast og með því að eigi þykir rétt, að
málið dragist lengur en orðið er fyrir
kærur þessar, verður rétturinn að
vísa þeim frá sér.”
Um einungis eitt atriði er fótur fyrir
frásögn Sigurðar Halldórssonar.
Tómas Tómasson á Hrútafelli — sem
kemur viö sögu þessara mála — var í
Landsyfirrétti dæmdur fyrir rangan
framburð fyrir dómi (Dómasafn IV,
507). Segir þar þetta um málsmeö-
feröina:
„Hvaö rekstur málsins í héraði
áhrærir, þá hefur hann orðið töluvert
seinfara, en undirdómarinn hefur
Hitt er víst aö landshöfðingi, sem þá
var Magnús Stephensen, haföist ekkert
aö. Þess má geta aö Páll var á önd-
veröum meið viö Magnús í stjórnmál-
um og landshöfðingi honum löngum
andsnúinn svo að ekki sé meira sagt.
Engin ástæða er til aö ætla aö hann
hafi lagt sig fram um að halda hlífi-
skildi yfir Páli fremur en til dæmis
Skúla Thoroddsen.
Meö þessu er því ekki haldið fram að
Landsyfirréttur sé óskeikull en meira
þarf til aö hnekk ja dómum hans en frá-
sögn Sigurðar Halldórssonar.
Ályktanir
blaðamannsins
Meðferð blaöamannsins á frásögn
Siguröar i Skaröshliö og ályktanir sem
hann dregur eru kapituli út af fyrirsig.
I upphafi þessarar greinar voru tekin
upp nokkur almenn ummæli hans um
Pál Briem í fyrirsögn, inngangi og
niðurlagi. Um málsmeðferð hans sér-
Páll Bríem, 1856-1904.
fram á í riti sínu Islenzkir sjávarhættir
1.1 skóglausu landi var rekaviður eitt
helzta byggingarefnið. — Og hér var
ekki eingöngu veriö að vemda hags-
muni hinna efnameiri því að þjófurinn
tók engu síður lamb hins fátæka eöa af
rekahlut hins lítils megandi leiguliöa.
Valdníðsla
eða vanþekking
Meginefni frásagnar Sigurðar Hall-
dórssonar lýtur aö því að Páll Briem
hafi beitt óhæfilegri hörku viö rann-
sóknmálsins.
Um þetta segir í dómi Landsyfirrétt-
ar sem hér hefur veriö vitnaö til:
„Um rekstur málsins í héraöi skal
það tekiö fram, að málið hefur staöið
mjög Iengi yfir, en undirdómarinn
(Páll Briem) þykir hafa nokkurn
veginn réttlætt þann drátt, sérstak-
lega þegar litið er til þess, hve um-
fangsmikið mál þetta hefur orðið. Aö
því er meöferð málsins að öðru leyti
snertir, hafa verið lögð fram fyrir
yfirdóminn kæruskjöl frá nokkrum
af hinum ákærðu, þar sem þeir bera
fært nokkurn veginn fullnægjandi
ástæður fyrir þeim drætti, og virðist
mega hlíta þeim. Á hinn bóginn
verður yfirdómurinn að álíta það
vítavert af undirdómaranum, að
hann lét ákærða þegar í stað eiðfesta
hina fyrri skýrslu sína, sem þó enga
þýðingu gat haft fyrir málið sjálft,
og að hann hélt ákærða í 4 vikur í
gæzluvarðhaldi af því, eins og segir í
varðhaldsúrskurðinum, að ákærði
„hefur borið rangan vitnisburð fyrir
rétti og unnið eið að honum”, en
þessi ástæða var eigi einhlít til að
svipta ákærða frelsi, eftir að hann
hafði að dómarans eigin vottun játað
brot sitt afdráttarlaust.”
Ef aöfarir Páls Briem heföu veriö
eins og Sigurður Halldórsson lýsir
verður ekki fundin á því skynsamleg
skýring hvers vegna sakargiftum var
ekki fylgt eftir í Landsyfirrétti. Dómar
hans sýna að geröar voru strangar
kröfur um málsmeöferö héraösdóm-
ara og oft fundið að. Ekki er rriér
kunnugt um aö kæra hafi gengið til
landshöfðingja, en hef þó ekki haft aö-
stöðu til aö ganga úr skugga um þaö.
staklega segir blaöamaöur þetta í inn-
gangi:
„Þrátt fyrir engar sannanir kærði
hann suma þessa menn fyrir ýmis
lagabrot og hafði þá meö sér að Þor-
valdseyri... og varpaði þeim í tugt-
hús. Þar máttu hinir saklausu dúsa
við illt viðurværi í lengri eða
skemmri thna, eða þangað til Páll
hafði fundið upp sennilegar sektir á
mennina til að dæma þá til fangelsis-
vistar.”
Af því sem rakiö hefur verið hér aö
framan má vera ljóst aö allar þessar
fullyrðingar eru rakalaus þvættingur.
Klifun blaöamannsins á sakleysi
manna styðst ekki einu sinni viö frá-
sögn Sigurðar. I upphafi hennar segist
hann ætla að lýsa því hvemig fariö var
meö fólkiö „mátti kalla alsaklaust”.
Annars virðist blaðamaöur alls ekki
gera sér grein fyrir eðli sakamáls-
rannsóknar. I upphafi er sjaldnast vit-
aö hverjir séu sekir og hverjir sak-
lausir. Markmiöiö meö rannsókninni
er aö leiða það í ljös. Því verður ekki
komizt hjá aö hún kunni að bitna á sak-
lausum mönnum. Dómur Landsyfir-
réttar frá 11. febrúar 1895 sýnir þó aö
full ástæöa var til að kanna málið, en
þar var dómur Páls Briem yfir hinum
seku staðfestur í öllum meginatriöum.
Meðferð blaðamanns
á heimild sinni
I margnefndum inngangi segir
blaðamaðurinn að þessi „merkilega
sagnfræðiheimild” sé „birt hér svo til
óbreytt eins og Siguröur reit hana fyrir
tæpri öld síöan en þó nokkuð stytt”.
Ogerlegt er að sjá hverju blaöa-
maöurinn kann aö hafa breytt og hvar
sé fellt brott. Hann segir frásögnina rit-
aöa fyrir nærri öld þótt skírskotaö sé til
ársins 1920 eins og fyrr sagöi. I saman-
buröi við þessi forkastanlegu vinnu-
brögö og má þá ef til vill segja að litlu
skipti þótt Þorvaldur Bjömsson á Þor-
valdseyri sé kallaður Bjarnason og
blaöamaður þekki ekki mynd af séra
Matthíasi Jochumssyni sem sagöur er
vera Sigurður bóndi Halldórsson í
Skarðshlíð.
Blaöamaöur viröist engin deili vita á
aöalpersónunni Páli Briem — hefur
liklega aldrei heyrt hann nefndan fyrr
en hann fékk íhendurfrásögnSiguröar
Halldórssonar. — Eg tel því hlýða aö
bæta ofurlítið úr — og kynna manninn,
ekki sízt til þess aö hafa megi þaö sem
hér fer á eftir til samanburðar viö lýs-
ingu blaöamannsins.
Páll Briem
varfæddur 1856; lauk lögfræöiprófi frá
Hafriarháskóla 1884 og stundaði næstu
tvö ár rannsóknir, einkum á sviöi rétt-
arsögu; um stutt skeiö var hann sýslu-
maður í Dalasýslu en síöan málflutn-
ingsmaður viö Landsyfirréttinn;
1890—94 sýslumaöur Rangárvalla-
sýslu; 1894—1904 amtmaður Noröur-
og austuramts. Skipaður bankastjóri
Islandsbanka 1904. Sat á Alþingi 1887—
91 og varkosinn 1904 þingmaður Akur-
eyrar. Hann lézt þaö ár nýlega oröinn
48 ára gamall, en þá haföi veriö ákveð-
iö aö hann yröi forstöðumaður Laga-
skólans sem samþykkt var aö stofna
1904.
Páll Briem haföi mikil afskipti af
þjóðmálum. I sjálfstæðismálinu mark-
aði hann ásamt Jóni Olafssyni ritstjóra
miðlunarstefnu 1888—89 sem fékk að
vísu engar undirtektir í byrjun, en vís-
aöi þó veginn fram og reyndist miklu
farsælli en harölínustefna Benedikts
Sveinssonar. I innanlandsmálum var
hann róttækur. Beitti hann sér meðal
annars fyrir bættri menntunkvenna og
auknum réttindum þeirra, fyrir um-
bótum á réttarstööu lausamanna — en
vistarskylda var þungbært haft á frelsi
manna, — fyrir bættum hag leiguliða
og síöast en ekki sízt fyrir umbótum í
alþýðumenntun. Telur prófessor Þor-
kell Jóhannesson aö Páll hafi meö
skrifum sínum um menntamál átt
,diinn mesta og bezta þátt í því, að
lögin um bamafræðslu voru sett 1907”.
Hann var f ormaöur milliþinganefnd-
ar í fátækramálum 1902—1904, en lézt
áöur en hún lyki störfum. Frá þeirri
nefnd kom hin merkasta löggjöf sem
stóð nálega óbreytt til 1935. Var Páll
meðal hinna fyrstu sem gerði sér
grein fyrir nauösyn á umbótum í fá-
tækramálum, ekki sízt meö því að boða
mannúölegri viðhorf til þurfamanna. I
þessari nefnd lagöi Páll fram þrjú
frumvörp sem hann samdi: Frumvarp
til laga um eftirlaun hinnar íslenzku
þjóðar, frumvarp til laga um lífs-
ábyrgöir fiskimanna á þilskipum og
frumvarp til laga um úthlutun styrks
af styrktarsjóöum handa alþýðufólki.
— Af þessu má nokkuö ráöa áhugamál
Páls. Er óhætt aö segja aö hann hafi
um sína daga öörum fremur vísað
veginn til velferðarríkis nútímans.
Var hann einn frjóasti hugmynda-
smiöur í stjórnmálum um sína daga
svo að hermd séu efnislega ummæli
Péturs Benediktssonar bankastjóra í
NýjuHelgafelli4.árg.l.h. (1959).
Of langt mál væri að fjalla hér um
víötæk afskipti hans af atvinnumálum
— einkum framförum í búnaöar-
málum, svo sem forgöngu hans um út-
rýmingu fjárkláöans 1903—1905 sem
tókst svo giftusamlega aö hann hefur
ekki síðan oröið stórfellt vandamál
fyrir bændur, hlut hans í stofnun Bún-
aöarfélags Islands 1899 og Ræktunar-
félags Norðurlands 1903. Ekki verður
hér heldur gerö grein fyrir framlagi
hans til íslenzkrar lögfræði, en hann
var meðal fremstu lögfræðinga sinnar
samtíðar.
Ef blaðamaöur hefði vitaö þessi deili
á Páli Briem — en honum bar aö sjálf-
sögðu skylda til aö afla sér þar ein-
hverrar vitneskju — heföi hann fljótt
komizt aö raun um aö hann var enginn
kúgari alþýöu heldur einn hinn mesti
áhugamaður um velferð hennar. I
Austur-Eyjafjallamálunum var hann
einungis aö gera skyldu sína — þaö er
allt og sumt.
Kjarni þessara mála var sá aö þar
um slóðir höföu menn gerzt helzt til
tökulir á annarra eignir — einkum
rekaviö. Þetta haföi verið látið óátalið
aö mestu. Síðan kemur Páll í sýsluna,
ungur maöur, röskur og ódeigur.
Honum berast kærur um þjófnaö,
málið reynist mjög víðtækt og viða-
mikið og hann gengur ötullega fram.
Eyfellingar, óvanir slíku og margir
viöriönir brotin, snúast til varnar. Þeir
voru áöur kunnir aö mótþróa viö yfir-
völd svo sem þegar þeir neituðu aö láta
baöa fé við fjárkláöa 1858 og geröu sig
líklega til aöfarar aö yfirvöldum þegar
framfylgja átti fyrirmælum þar aö lút-
andi. Var þetta síðar kallaö Eyfell-
ingaslagur. Þannig sýnist mér aö vel
megi nú fjalla um mál þetta án þungra
áfellisdóma, hvort heldur í garö
Eyfellinga eöa sýslumanns.
Ummæli Gunnars Ólafs-
sonar frá Vestmannaeyjum.
Gunnar Ölafsson kaupmaöur í Vest-
mannaeyjum víkur aö Austur-Eyja-
fjallamálunum í Endurminningum
sínum sem út komu 1948. Samúö hans
er eindregin meö F jall-bændum. Hann
er mjög bersögull í minningabók sinni
um menn og málefni en dómur hans
um Pál Briem — þótt vilhallur sé Fjall-
bændum —erþessi:
„Páll Briem var fyrir nálægt
tveimur árum farmn úr Rangár-
vallasýslu, þegar ég kom austur í
Vik, og orðinn amtmaöur i Norður-
og Austuramtinu. Sagt var, að hann,
eftir að norður kom, hafi séð mis-
smíöi á störfum sínum og mála-
rekstri gegn Aurftur-Eyjafjalla-
mönnum, á meðan hann dvaldist í
sýslunni, enda er mjög líklegt, aö svo
hafi verið, því aö yfirleitt var hann
velviljaður sýslubúum og talinn gott
yfirvald annars staðar en undir
Austurfjöllunum. Vel stóðust og
dómar hans, þegar til Landsyfirrétt-
ar kom, svo sem fyrr er getið.
Eftir því, sem sagt var, naut Páll
Briem virðingar á Norðurlandi bæði
sem amtmaður og rithöfundur. Þar
gaf hann út fróðlegt timarit, er hann
nefndi Lögfræðing, og tók auk þess
mikinn þátt í almennum málum.”
(Bls.175).
Heimildir
um Pál Bríem
Blaöamanninum og öörum til leiö-
beiningar sem leggja kynnu trúnaö á
það sem stóð um Pál Briem í Dagblað-
inu-Vísi laugardaginn fyrir hvítasunnu
skal að lokum bent á nokkrar heimildir
um Pál.
Æviágrip hans eftir Klemens Jóns-
son landritara birtist í Andvara 32.
árg. 1907, endurprentaö í ritsafninu
Merkir Islendingar II, 347. Steindór
Steindórsson og Karl Amgrímsson rit-
uðu um hann í Ársrit Ræktunarfélags
Noröurlands 1957 og Þorkell Jóhannes-
son í ritsafnið Lýöir og landshagir n,
208. Þá segir Þorsteinn Thorarensen
ýtarlega frá honum í riti sínu Móralsk-
ir meistarar (1969). Enn má nefna
Sögu Islendinga eftir Magnús Jónsson
prófessor IX. 1, 83. Um Milliþinga-
nefndina í fátækramálum hefur Gísli
Ág. Gunnlaugsson ritað ýtarlega í
tímaritiö Sögu 1978.
Vítaverð vinnubrögð og
dómgreindaríeysi
Um Austur-Eyjafjallamálin er til
gnægö heimilda — sumar aðgengilegar
eins og dómar Landsyfirréttar. — En
blaðamaður hefur ekki séö neina
ástæöu til aö kynna sér þær. I þess stað
birtir hann mjög vilhalla frásögn,
skrifaða — að því er virðist — löngu
eftir að atburðir geröust, sannanlega
mjög ónákvæma, um mikilsverð atriði,
dregur síöan af henni rangar ályktanir
og notar til óvenju fruntalegra árása á
löngu látinn mann og þaö á forsíðu
blaösins.
Ég geri ráö fyrir aö þetta stafi frekar
af fáfræði og dómgreindarleysi en
illum hvötum. Því hygg ég að honum
væri heilt ráöið meö hvatningu um aö
kynna sér framvegis betur þau mál
sem hann kann aö fjalla um. Og ekki
ætti aö saka þótt hann rifjaði upp fyrir
sér siðareglur blaðamanna.
Sigurður Lindal.